Rodzaje statusów tożsamości według Jamesa e. marcii

po-dejścia do rozwoju tożsamości (często określanego wręcz jako paradygmat), którego centralną kategorią pojęciową jest „status tożsamości” (ang. identity--status paradigm) – uważany jest za prekursora badań nad tożsamością i jej wpływem na funkcjonowanie człowieka.

charakterystyczny dla etapu adolescencji kryzys tożsamości można określić jako przeżywanie na poziomie emocjonalnym i doświadczanie na poziomie poznawczym konfliktu między wzbudzaną poczuciem niepewności siebie potrzebą nowego określenia siebie i swojego miejsca w życiu a dostępnymi jednostce środkami zrealizowania tego celu – własnymi zasobami i zasobami swego społecznego otoczenia (rysunek 2).

48 rozdział 2.

Potrzeba nowego określenia siebie pojawia się jako skutek interakcji czyn-ników natury biologicznej, społecznej i psychologicznej (por. erikson, 1997), czyli (1) odczuwania i obserwowania u siebie licznych, często radykalnych i nagłych, zmian w obrębie ciała (efekt dojrzewania), (2) dostrzegania zmian jakości dotychczasowych relacji społecznych oraz zmian przebiegu interakcji z różnymi ludźmi (efekt oczekiwań społecznych), (3) zmian w obszarze proce-sów poznawczych, w tym dostrzegania (wnikliwość obserwacji) i przetwarzania informacji (myślenie abstrakcyjne, zdolność planowania) (efekt refleksyjności i autorefleksyjności). Jak jednak pisze erikson:

umysł młodego, dorastającego człowieka [w początkach etapu dorastania – aB]

jest zasadniczo umysłem znajdującym się w moratorium [podkr. erikson], to jest w psychospołecznej fazie pomiędzy dzieciństwem a dorosłością oraz między moralnością przyswojoną przez dziecko a etyką, jaką posiądzie osoba dorosła. Jest to umysł ideologiczny [...] (erikson, 1997, s. 274).

według pierwotnej wersji koncepcji statusów tożsamości w ujęciu Jamesa e. marcii (1966) postać tożsamości jednostki jest efektem doświadczania przez nią (lub nie) kryzysu tożsamości i sposobu jego przezwyciężania. w proces for-mowania się tożsamości uwikłane są dwa rodzaje działań. Pierwsze, ujawniające się w fazie doświadczania kryzysu, to działania orientacyjne i poszukiwawcze (ang. exploration), polegające na wyszukiwaniu i gromadzeniu informacji, zada-waniu pytań, kwestionozada-waniu i testozada-waniu różnych opcji, eksperymentozada-waniu, a także krytycznej refleksji nad wartościami, obszarami swych dotychczaso-wych identyfikacji, przekonaniami i pełnionymi rolami. Drugi rodzaj działań, ujawniających się w fazie przezwyciężania kryzysu (radzenia sobie z kryzysem), to działania „zobowiązaniowe” (ang. committment), polegające na selekcji i do-konywaniu wyboru celów, integracji ich w spójną całość, podejmowaniu decyzji o wielkości swego zaangażowania w ich realizację, akceptowaniu i przyjmowa-niu związanych z nimi zobowiązań i w końcu angażowai przyjmowa-niu się w ich realizację.

ta druga strona procesu formowania się tożsamości dotyczy więc inwestowania swojej energii (angażowania się) w dłuższej perspektywie czasowej w różne dziedziny (domeny) praktyczne i ideowe, jak religia, polityka, zajęcie/praca, aktywność seksualna, relacje społeczne. Zintegrowany, spójny zestaw różnych zobowiązań i zaangażowania tworzy rdzeń tożsamości jednostki, nadając jej

Poczucie niepewności siebie i swojej przyszłości

(Identity diffusion)

Poczucie integracji w czasie doświadczeń związanych z Ja

(Ego identity) Kontinuum

kryzysu tożsamości

Rysunek 2. Kontinuum kryzysu tożsamości według koncepcji erika H. eriksona (1997)

tym samym wyrazistą, także dla otoczenia, postać. Kryzys tożsamości kończy się uformowaniem tożsamości, nabraniem przez nią określonego kształtu.

Zatem obecność bądź nieobecność eksploracji oraz obecność bądź nie-obecność zobowiązania / zaangażowania dają łącznie cztery kombinacje na-zwane przez marcię (1966) „statusami tożsamości”. Są to:

– tożsamość rozproszona (ang. identity diffusion) – brak lub rzadka i cha- otyczna eksploracja oraz niepodejmowanie decyzji i zobowiązań, – tożsamość moratoryjna (ang. moratorium) – częsta, różnorodna

eks-ploracja oraz niepodejmowanie decyzji i zobowiązań,

– tożsamość przejęta (ang. identity foreclosure) – brak, rzadka lub ogra-niczona do wybranych obszarów – najczęściej przez otoczenie i kontro-lowanych przez nie – eksploracja oraz przyjmowanie wskazanych przez otoczenie zobowiązań,

– tożsamość osiągnięta (ang. identity achievement) – częsta i różnorodna eksploracja, dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji, angażowa-nie się w ich realizację, identyfikowaangażowa-nie się z dokonanymi wyborami.

na podstawie występowania i siły / wielkości oraz charakteru obu rodzajów działań (poszukiwawcze i związane z angażowaniem się w realizację zobowią-zań) można według marcii (1966; 1980; 1993), scharakteryzować wyróżnione cztery typy/rodzaje statusu tożsamości (rysunek 3):

– rozproszenie tożsamości jako „przedkryzysowa” postać tożsamości:

osoby o takiej amorficznej postaci tożsamości, ze słabymi granicami Ja – nie-Ja, z mało zróżnicowanym i słabo uporządkowanym doświad-czeniem dotyczącym Ja, nie doświadczają kryzysu tożsamości, czyli nie

Rozproszenie tożsamości

moratorium

Przejęcie tożsamości

osiągnięcie tożsamości brak doświadczania kryzysu,

brak/nieliczne i chaotyczne działania eksploracyjne

doświadczanie kryzysu, liczne i różnorodne działania eksploracyjne brak dokonywania wyboru,

podejmowania decyzji i angażowania się dokonywanie wyboru, podejmowanie decyzji i angażowanie się

Rysunek 3. cztery postaci (statusy) tożsamości według koncepcji Jamesa e. marcii (1966)

50 rozdział 2.

widzą konfliktu między swymi potrzebami a oczekiwaniami innych, nie odczuwają wątpliwości ani nie widzą potrzeby zmiany; charakteryzują się brakiem lub rzadkimi, często chaotycznymi i raczej reaktywnymi działaniami o charakterze poszukiwawczym; mogą niekiedy doświad-czać w niektórych obszarach poczucia zagubienia i zamętu, charaktery-stycznych dla kryzysu tożsamości, ale z braku stosownych doświadczeń i braku ofert ani nie dokonują wyborów w sferze wartości czy działań, ani się w działania związane z ideologią bądź zajęciem się czymś (ang.

occupation) trwale nie angażują,

– tożsamość przejęta albo nadana: osoby o takiej postaci tożsamości nie doświadczają kryzysu tożsamości (brak konfliktu i wątpliwości dotyczących siebie), cechuje je brak lub rzadkie podejmowanie działań poszukiwawczych z własnej woli, za to charakterystyczna jest gotowość do angażowania się w różne działania, najczęściej takie same jak wystę-pujące u osób dla nich znaczących, stąd określenie typu ich tożsamości jako „przejęta” (od innych) albo „nadana” (przez innych); marcia (1966) pisze o takich osobach:

trudno powiedzieć, gdzie kończą się cele ich rodziców, a zaczynają ich własne.

Stają się takimi, jakimi inni już w ich dzieciństwie chcieli, by byli (s. 552) [i dalej]

stają się alter ego swych rodziców (s. 558).

marcia zwraca też uwagę na pewną „sztywność ich osobowości”, bo choć czasem czują się silnie zagrożone w sytuacjach, w których warto-ści przejęte od rodziców czy innych znaczących dorosłych okazują się niefunkcjonalne, to nie podejmują działań poszukiwawczych, by swoje wcześniejsze wybory zweryfikować i w efekcie zmodyfikować,

– moratorium / tożsamość moratoryjna: osoby te doświadczają kryzysu tożsamości (konfliktu i wątpliwości) i podejmują działania orienta-cyjno-poszukiwawcze (eksploracyjne); choć działania te dostarczają licznych i różnorodnych nowych doświadczeń, to nie znika poczucie chaosu i zamętu, gdyż nie pociągają one za sobą dokonywania wyboru i angażowania się w wybrane oferty po to, by sprawdzić je we własnym działaniu; nieangażowanie się, a nawet unikanie podejmowania decyzji i dokonywania wyboru może zwrotnie nasilać poczucie dyskomfortu, zatem jednostki „trwają w kryzysie” i w nasilającym się poczuciu toż-samościowego zamętu,

– tożsamość osiągnięta: osoby te doświadczają kryzysu tożsamości, a od-czuwaną niepewność, zamęt i wątpliwości dotyczące siebie i swojej przyszłości, pojawiające się w wyniku porównań społecznych i autore-fleksji, próbują zmniejszyć przez podejmowanie licznych i różnorodnych

działań poszukiwawczych; efektem informacji zdobytych samodzielnie poprzez eksplorację alternatyw ofert działania (ang. occupation) i ofert wartości (ang. religion / political ideology) jest dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji co do stopnia zaangażowania się w wybrane i „przetestowane” samodzielnie obszary.

By uzyskać zestawy cech prototypowych, charakterystycznych dla każdego ze statusów tożsamości, mary e. mallory (1989) poprosiła Jamesa e. marcię i innych badaczy, którzy weryfikowali jego koncepcję, o opis osoby idealnie odzwierciedlającej każdy z typów tożsamości. oto określenia, które wśród sędziów kompetentnych uzyskały najwyższą liczbę wskazań (opisy te wyko-rzystano w badaniach: Helson i Srivastava, 2001):

– tożsamość osiągnięta: jednostka ceni swoją niezależność; niezaburzona, zwarta osobowość; zachowanie zgodne z normami etycznymi; osoba przyjazna, otwarta na kontakty z innymi; wydajna; mająca wgląd we własne zachowanie,

– tożsamość moratoryjna: jednostka ceni własną niezależność; nurtują ją dylematy egzystencjalne, niespokojna, wątpiąca, buntownicza, nonkon-formistyczna; nastawienie introspekcyjne; płynność językowa,

– tożsamość nadana: zachowanie zgodne z płcią; zadowolenie z samego siebie; konwencjonalność, rygoryzm moralny, wartości konserwatyw-ne; wzmożona kontrola nad impulsami, wypieranie konfliktów, często stosowane mechanizmy obronne,

– tożsamość rozproszona: nieprzewidywalność; unikanie bliskich związ-ków; kruchy system obron ego; niechęć do działania, brak poczucia sensu życia; wycofywanie się z sytuacji powodujących poczucie frustracji.

te cztery statusy tożsamości są związane z różnymi temporalnymi orien-tacjami życiowymi (por. Rappaport, enrich i wilson, 1985; alipieva, 2015), a także różnymi systemami wartości, filozofią i stylami oraz jakością życia (Rahiminezhad, Kazemi, Farahani i aghamohamadi, 2011). mają zatem od-mienny wpływ na jakość startu w dorosłość i podjęcie oraz realizację zadań i ról jej przypisanych.

4.3. fazy formowania się tożsamości