W YMIARY ( NIE ) RÓWNOŚCI
D YNAMIKA NIERÓWNOŚCI EKONOMICZNYCH W P OLSCE
Wbrew opinii niektórych publicystów i socjologów (np. prasowe polemiki między J. Machejkiem i E. Tarkowską w 2006 r. oraz M. Grabowską i S. Sierakowskim w roku 2008) według danych Banku Światowego, Eurostatu i OECD w ostatnich latach nierówności dochodowe w Polsce pogłębiły się. Uwagę zwrócił Domański (2005), o ile wzrost nierówności dochodowych w pierwszym okresie transformacji był zgodny z hipotezą Kuznetsa (co Domański podkreślał jeszcze w 2004 r.), to w okresie ostatnim jest z nią niezgodny, gdyż mimo wzrostu gospodarczego nie-równości nie maleją. Na pogłębianie się nienie-równości ekonomicznych wskazywało przy tym kilka różnych wskaźników. Po pierwsze, współczynnik Giniego wzrósł u progu nowej dekady do niespotykanych od początku transformacji rozmiarów.
Tabela 2. Wskaźnik Giniego w Polsce w latach 1929–2005
Okres międzywojenny
1929 48,0
Okres PRL
1977 25,0
1982 20,0
1987 25,0
Po roku 1989
1993 33,0
1994 30,5
Po roku 1989
1995 29,6
1996 30,1
1997 (stara defi nicja dochodu) 31,4 1997 (nowa defi nicja dochodu
uwzględniająca podatek) 29,0
1998 28,7
1999 29,2
2002 34,2
2005 36,0
Na podstawie: H. Domański, 2004, World Factbook CIA, 2008.
Według danych OECD Polska należy do grupy krajów rozwiniętych o najwyż-szym wskaźniku Giniego.
Note: Countries are ranked, from left to right, in increasing order in the Gini coeffi cient. Th e income concept used is that of disposable household income in cash, adjusted for household size with an elasticity of 0.5. OECD income distribution questionnaire.
Źródło: OECD.
Ryc. 2 . Współczynnik nierówności dochodów Giniego w krajach OECD w latach 2000–2005 Po drugie, zwiększył się tzw. wskaźnik decylowy, pokazujący relacje średniego dochodu 10% najbogatszych do 10% najbiedniejszych gospodarstw.
cd. tab. 2
Tabela 3. Nierówności dochodów mierzone za pomocą wskaźnika decylowego
Rok Wskaźnik docelowy
1987 3,10
1992 5,83
1993 5,63
1995 5,06
1997 5,44
1999 6,23
2002 6,43
Źródło: H. Domański, 2005: 24.
Po trzecie, wzrósł w tym czasie stosunek dochodów górnego do dolnego kwinty-la, a Polska „przeskakując” z przedziału środkowego w roku 2000 (między 4,2 a 4,7) do przedziału najwyższego w 2006 (między 5,6 a 6,4) w ciągu kilku lat znalazła się w grupie krajów (Portugalia, Grecja, Litwa, Łotwa, Estonia) o najwyższej wartości tego wskaźnika w Europie (por. mapy 1 i 2).
Po czwarte, w latach 2000–2006 w Polsce wzrósł wskaźnik ryzyka popadnięcia w biedę, co spowodowało przemieszczenie, podobnie jak w przypadku poprzednie-go wskaźnika, naszepoprzednie-go kraju z przedziału środkowepoprzednie-go (19,0 do 22,0) do przedziału najwyższego (24,0–20,0), w którym znajdujemy się wraz z Portugalią, Włochami, Grecją oraz Estonią (por. mapy 3 i 4).
Mapa 1. Stosunek dochodu górnego kwintyla do dolnego kwintyla, Europa 2000
Mapa 2. Stosunek dochodu górnego kwintyla do dolnego kwintyla, Europa 2006
Źródło: Eurostat.
Mapa 3. Relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa w odniesieniu do mediany (różnica mię-dzy medianą dochodów osób ubogich a granicą ubóstwa wyrażona jako procent granicy ubóstwa), Europa 2000
Mapa 4. Relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa w odniesieniu do mediany, Europa 2006
Źródło: Eurostat.
Dodać należy, że przytoczone dane są sprzeczne z wynikami raportu „Diagnoza społeczna 2007”. Jego autorzy stwierdzają, że:
[...] wbrew tezie głoszonej przez ekonomistów, że szybki wzrost gospodarczy w kraju względnie ubogim powinien skutkować wzrostem ekonomicznego rozwarstwienia społeczeństwa, w Polsce mimo znacznego przyśpieszenia wzrostu gospodarczego po roku 2003, rozwarstwienie eko-nomiczne mierzone współczynnikiem Giniego, po wcześniejszych wzrostach towarzyszących wzrostowi dochodów ludności, przestało się zwiększać („Diagnoza społeczna 2007”: 333).
Dowodzić tej tezy ma spadek wskaźnika Giniego z 32,7 (2005) do 32,4 (2007) oraz spadek stosunku decyla dziewiątego do pierwszego gospodarstwa domowego na osobę z 4,94 (2005) do 4,50 (2007). Ponadto,
[...] niezależnie od wielkości, rozwarstwienie dochodowe w Polsce nie jest trwale, a przy tym w ostatnich dwóch latach, jak wynika z próby panelowej, dochody 20 proc. najuboższych gospo-darstw domowych rosły szybciej niż dochody 20 proc. najbogatszych z roku 2005. W rzeczywi-stości grupa najbogatszych wręcz nieco zbiedniała („Diagnoza społeczna 2007”: 334).
Sprzeczność między danymi pochodzącymi z badań krajowych i statystykami międzynarodowymi musi budzić niepokój. Któreś z nich bowiem muszą być bar-dziej, a któreś mniej rzetelne. Pojawiają się też pytania o przyczyny rozbieżności. Czy w grę wchodzą odmienne narzędzia zbierania danych albo inne metody analizy?
Czy mamy raczej do czynienia z odmiennymi interpretacjami tych samych danych?
A może w grę wchodzą inne czynniki, na przykład uwarunkowana ideologicznie czy wręcz politycznie selekcja danych. Rodzi się także pytanie o ekonomiczne i polityczne konsekwencje dostępności oraz upowszechniania innych danych przez badawcze instytucje zagraniczne, a innych przez krajowe.
W
NIOSKIZgodnie ze znaną hipotezą Kuznetsa nierówności ekonomiczne w tych krajach postkomunistycznych, które przeszły od gospodarki zetatyzowanej do wolno-rynkowej, szybko i znacząco wzrosły. Po kilkunastu latach w większości krajów postkomunistycznych nierówności ekonomiczne mierzone wskaźnikiem Giniego są nadal wyższe od średniej europejskiej. Z wyjątkiem Rosji mieszczą się jednak w przyjętych w Europie granicach nierówności. Oczywiście ze względu na niższy wskaźnik GDP per capita bardziej wiążą się z większą biedą. W poszczególnych krajach postkomunistycznych nierówności te są różne. Najmniejsze, bliższe mode-lowi skandynawskiemu, w Słowenii, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, w krajach bardziej rozwiniętych gospodarczo jeszcze w okresie międzywojennym. Największe (jeżeli pominiemy Rosję) nierówności dochodowe w krajach postkomunistycz-nych występują w państwach bałtyckich i Polsce. Są one jednak zbliżone do tych, które występują w Portugalii, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii. Percepcja nierówności ekonomicznych, ich wpływ na dostęp do innych dóbr i wartości oraz polityczne konsekwencje są odmienne w poszczególnych krajach postkomunistycznych.
L
I T E R A T U R ABalcerowicz L., 2004. Wykład. [W:] Sprawiedliwość społeczna a porządek światowy. Wykłady publiczne, Warszawa: PISM.
Deninger K.W., Squire L., 1996. Measuring Income Inequality Database, World Bank, http://econ.
worldbank.org/wbsite/external/extdec/extresearch
Djilas M., 1957. Nowa klasa wyzyskiwaczy. Analiza systemu komunistycznego, Paryż: Inst. Literacki.
Domański H., 2004. Struktura społeczna, Warszawa: Scholar.
Domański H., 2005. Jedna struktura społeczna. [W: ] H. Domański, A. Rychard, P. Śpiewak, Polska jedna czy wiele, Warszawa: Trio.
Esping-Andersen G., 1990. Th e Th ree Worlds of Welfare Capitalism, Princeton, Polity Press Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm
Galbraith J.K., 2006. Biedni: jak nie mieć wyrzutów sumienia, Le Monde Diplomatique, 5 lipca 2006, http://www.monde-diplomatique.pl/LMD4/index.php?id=1
Hurst Ch.E., 2007. Social Inequality. Forms, Causes and Consequences, Boston: Pearson.
Kenworthy L., 2007. Inequality and Sociology, American Behavioral Scientist, 50.
Kowalik T., 2004. Wykład. [W:] Sprawiedliwość społeczna a porządek światowy. Wykłady publiczne, Warszawa: PISM.
Kuroń J., Modzelewski K., 1964. List otwarty do partii, http://www.republika.pl/pracdem0/
Kuznets S., 1976. Wzrost gospodarczy narodów. Produkt i struktura produkcji, Warszawa: PWE.
Leszczyńska C., Lisiecka Ł., 2007. Zróżnicowanie dochodów w Polsce międzywojennej. [W:] J. Klebaniuk (red.), Oblicza nierówności społecznych, Wrocław: Eneteia.
Loveless M., Whitefi eld S., 2008. Being Unequal and Seeing Inequality: Explaining the Political Signifi cance of Social Inequality in New Market Democracies, Oxford [niepubl. maszynopis].
Mały rocznik statystyczny Polski. Wrzesień 1939–czerwiec 1941, 1941, 1990. Londyn: Ministerstwo Informacji Polski, reprint Warszawa, GUS.
Marcinkowska I., Ruzik A., Strawiński P., Walewski M., 2008. Badanie struktury i zmian dochodu wynagrodzeń w Polsce w latach 2000–2006, Warszawa: MPiPS.
Mikuła E. [b.d.]. Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe. Ujęcie teoretyczne, http://mikro.univ.
szczecin.pl/bp/pdf/17/10.pdf
Mikuła E. [b.d.]. Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego, http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/38/9.pdf
Moran T.P., 2003. On the Th eoretical and Methodological Context of Cross-National Inequality Data, Internat. Sociology, 18.
Neckerman K.M. (red.), 2004. Introduction, Social Inequality, New York: Russel Sage Foundation.
Nierówności są OK. Rozmowa z Andrzejem Rzońcą, ekonomistą Forum Obywatelskiego Rozwoju, Gazeta Wyborcza, 7 luty 2008.
OECD, http://www.oecd.org/statsportal/0,3352,en_2825_293564_1_1_1_1_1,00.html
Orłowski W., 2004. Wykład. [W:] Sprawiedliwość społeczna a porządek światowy. Wykłady publiczne, Warszawa: PISM.
Panek W., 2006. Ubóstwo i nierówności. [W:] W. Panek, A. Szulc (red.), Statystyka społeczna. Wybrane zagadnienia, Warszawa: SGH.
Podemski K., Raciniewska A., Schmidt F., 2007. Niepublikowany raport z 4 badań FGI na temat postrzegania nierówności społecznych (grant Eurequal), Poznań.
Sachs J., 2006. Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Warszawa: Wyd. Nauk. PWN.
Schab I., Słowińska E., Szulc A., 2006. Dochód i konsumpcja. [W:] W. Panek, A. Szulc (red.), Statystyka społeczna. Wybrane zagadnienia, Warszawa: SGH.
Schutz A., 1964. Equality and the Meaning Structure of the Social World. [W:] Collected Papers, Vol.
II, Studies in the Social Th eory, Martinus Nijhoff /Th e Hague.
Sen A., 2000. Nierówności. Dalsze rozważania, Kraków: Znak.
Soubottina T.P., Sheram K.A., 2005. Beyond Economic Growth. Meeting the Challenges of Global Development, Th e World Bank Group, http://www.worldbank.org/depweb/beyond/beyond.htm Stiglitz J.E., 2007. Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, Warszawa: Wyd. Nauk.
PWN.
Th e World Factbook, CIA, www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
Wanner E., 2004. Foreword. [W:] K.M. Neckerman (red.), Social Inequality, New York: Russel Sage Foundation.
Winiecki J., 2004. Wykład. [W:] Sprawiedliwość społeczna a porządek światowy. Wykłady publiczne, Warszawa: PISM.
A
NEKSTabela 1. Wybrane wskaźniki społeczno-ekonomiczne dla krajów Unii Europejskiej i ob-jętych badaniem europejskich krajów postkomunistycznych
Kraj
Norwegia 55,600 2,4% 3,9% 23,4% 28 4,9% bd.
Szwajcaria 39,800 4,1% 2,9% 25,9% 34 2,6% bd.
Austria 39,000 4,3% 3,3% 22,5% 26 3,3% 5,9%
Holandia 38,600 4,5% 2,5% 22,9% 31 2,8% 10,5%
Dania 37,400 3,5% 2% 22,4% 24 1,7% bd.
Szwecja 36,900 4,5% 3,6% 22,2% 23 3,4% bd.
Belgia 36,500 7,6% 3,4% 28,1% 28 2,7% 15%
Finlandia 35,500 6,6% 4% 22,6% 26 3,9% bd.
Wielka Brytania 35,300 7% 2,1% 28,% 34 2,9% 14%
Niemcy 34,400 9,1% 3,2% 22,1% 28 2,6% 11%
Francja 33,800 8% 3% 24,8% 28 1,8% 6,2%
Hiszpania 33,700 7,6% 2,6% 26,6% 32 3,8% 19,8%
Grecja 30,500 9,3% 2,5% 26% 33 3,7% bd.
Słowenia 27,300 7,8% 3,6% 21,4% 24 5,6% 12,9%
1 2 3 4 5 6 7 8
Czechy 24,400 6,6% 4,3% 22,4% 26 5,7% bd.
Estonia 21,800 4,7% 2,5% 27,6% 34 7,9% 5%
Portugalia 21,800 8% 3,1% 28,4% 38 1,7% bd.
Słowacja 19,800 8,6% 3,1% 20,9% 26 8,8% 21%
Węgry 19,500 7,1% 4% 22% 28 2,1% 8,6%
Łotwa 17,700 5,9% 2,5% 29,1% 38 10,3% bd.
Litwa 16,700 5,7% 2,7% 27,7% 36 8% 4%
Polska 16,200 12,8% 3,1% 27% 36 6,5% 17%
Rosja 14,600 7% 1,9% 30,4% 41 7,4% 15,8%
Bułgaria 11,800 8% 2,9% 25,4% 32 6,1% 14,1%
Rumunia 11,100 4,5% 1,2% 20,8% 31 5,9% 25%
Białoruś 10,200 1,6% 3,4% 23.5% 30 6,9% 27%
Ukraina 6,900 2,4%–7% 3,4% 25,7% 31 6,9% 37,7%
Mołdawia 2,200 2,1% 3,2% 26,4% 34 6% 29,5%
Źródło: CIA Th e World Factbook 2008 (20 updated 20 March 2008).
Tabela 2. Wybrane wskaźniki świadomościowe i społeczno-ekonomiczne dla objętych badaniem europejskich krajów postkomunistycznych
Kraj Gini
Wybór opinii:
„W naszym kraju jest za dużo nierówności”
Wybór opinii:
„W naszym kraju różnice dochodowe są zdecydowanie za duże”
Rosja 41 83,8% 63,6%
Łotwa 38 69,5% 64,4%
Litwa 36 71,9% 43,6%
Polska 36 63,4% 60,1%
Estonia 34 61,8% 62,0%
Mołdawia 34 51,1% 32,1%
Bułgaria 32 83,4% 71,%
Rumunia 31 44,6% 53,4%
Ukraina 31 87,3% 65,2%
Białoruś 30 48,8% 23%
Węgry 28 85,2% 76,1%
Czechy 26 68,8% 58,8%
Słowacja 26 71,1% 71,3%
Źródło: EUREQUAL, 2007, N = 15 648.
cd. tab. 1
Tabela 3. Czynniki umożliwiające osiągnięcie sukcesu
Czynniki indywidualne i społeczne
Polska Białoruś Bułgaria Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Mołdawia Rumunia Rosja Słowacja Ukraina
Pochodzenie z bogatej rodziny 78,4 45,2 52,4 36,7 31,8 57,7 52,5 38,5 50,0 55,2 52,5 49,5 49,8 Posiadanie wykształconych
rodziców 73,1 41,4 43,9 33,5 34,2 46,5 57,6 40,4 48,0 44,2 44,1 47,4 42,2 Ciężka praca 71,5 65,9 69,0 61,6 54,4 58,8 55,9 28,2 66,2 63,3 64,7 29,0 69,5 Ambicje 89,9 68,8 79,2 76,0 47,2 70,0 41,9 49,8 62,9 80,6 62,7 76,7 67,3 Wrodzone zdolności 89,9 64,4 64,6 73,9 57,3 64,9 69,5 61,4 59,5 77,7 55,2 79,7 69,5 Posiadanie odpowiednich
znajomości 86,8 68,5 67,2 70,9 59,0 67,0 74,9 63,3 58,8 70,0 63,5 82,9 68,2 Posiadanie powiązań
politycz-nych 65,0 35,0 66,8 57,4 35,9 61,5 53,8 49,5 39,2 53,6 38,7 60,3 43,6 Pochodzenie etniczne,
naro-dowość 29,7 14,8 28,5 22,0 20,7 35,6 19,6 16,7 17,6 18,5 17,5 22,9 11,1 Wyznanie religijne 20,8 9,9 11,3 3,7 3,9 9,4 5,1 7,4 18,8 15,6 10,3 7,6 7.0 Region kraju, w którym się
żyje 54,7 26,4 36,9 34,5 26,4 43,2 33,5 28,9 24,3 29,0 29,9 49,8 17,4 Płeć 47,6 23,9 20,9 31,7 19,5 39,7 13,6 18,6 20,3 25,1 21,8 29,0 19,3 To, czy pracuje się
w pań-stwowym czy prywatnym
sektorze gospodarki 51,6 30,4 35,6 32,1 11,4 34,8 29,9 27,1 25,0 32,0 31,1 49,7 26,7
Źródło: EUREQUAL, 2007, N = 15 648.