operacjonalizacja w kontekście przywiązania
2.7. Deficyty i zakłócenia mentalizacji w kontekście przywiązania u osób z zaburzeniami osobowości
Zdolność do mentalizacji zawsze kształtuje się w kontekście relacji przywią-zania, która stanowi dla funkcji symbolicznej tło, tworzy warunki rozwoju, jest uważana za tygiel rozwojowy. Jakiekolwiek zakłócenia w rozwoju relacji przywiązania, a szczególnie te, które w poważny sposób upośledzają rozwój zdolności do regulacji afektu, odciskają swój ślad na wewnętrznych reprezen-tacjach i procesie mentalizacji. Za przyczyny dystalne problemów w mentali-zacji uważa się transakcje relacyjne pomiędzy opiekunem a dzieckiem (Allen, Fonagy, Bateman, 2014). Trudności leżące po stronie dziecka wpływające na nawiązanie i ustabilizowanie przywiązania to głównie niezrównoważony temperament czy słabość konstytucyjna, na przykład nadmierna reaktywność emocjonalna, nieprawidłowe funkcjonowanie hipokampa czy ciała migdało-watego. Choć zakłada się wpływ dziecka na wykształcenie relacji
przywiąza-61
Deficyty i zakłócenia mentalizacji w kontekście przywiązania u osób z zaburzeniami osobowości
niowej, to jednocześnie nie przecenia się jego udziału, traktując wpływ rodzica jako zasadniczy i dominujący. Oddziaływania rodziców są analizowane z per-spektywy czynników mających znaczenie w budowaniu przywiązania i roz-woju mentalizacji, a obejmują one zdarzenia traumatyczne, maltretowanie i zaniedbanie, ale także brak rozmów o intencjach i stanach emocjonalnych w rodzinie, czyli wszystko, co w jakikolwiek sposób mogłoby odnosić się do spostrzegania przez dorosłego dziecka jako posiadającego stany wewnętrzne.
Choć w przywiązaniowym tyglu rozwojowym zachodzi wiele procesów, to za nadrzędny, najbardziej istotny czynnik odpowiedzialny za anomalie menta-lizacji uważa się nieprawidłowe, nieresponsywne odzwierciedlanie stanów emocjonalnych dziecka przez opiekuna w ramach kształtującej się relacji przy-wiązania, kiedy opiekun zawodzi w dokładnym i empatycznym rozpoznaniu dziecięcych stanów mentalnych albo narzuca własne stany umysłowe dziecku.
Matki, które same nie mają zdolności do mentalizowania, do utrzymywania w swoim umyśle umysłu dziecka, w odzwierciedleniu nie dostarczają dziecku oparcia dla kształtowania się świata reprezentacji (por. tabela 2.1). Fonagy i in. (2002) opisują możliwe błędy w odzwierciedlaniu afektu, jakie mogą pojawiać się ze strony opiekunów we wczesnym okresie rozwoju ich dzieci.
Jednym z nich jest odzwierciedlenie „nieoznaczone”, w którym brakuje owego przerysowania, czy intencjonalnego zniekształcenia, zwykle dostarczającego dziecku wskazówek percepcyjnych do różnicowania między ekspresją emocji rodzica a odbiciem jego własnych emocji w umyśle i twarzy opiekuna. Takie odzwierciedlenie nie zawiera przetworzonych i zneutralizowanych afektów, które dzięki oznaczeniu są „odtrute” i dziecko mogłoby w łagodny sposób uwewnętrznić w postaci reprezentacji własnych stanów. Odbiera wtedy od-zwierciedlenie rodzica nadmiernie realistycznie, zbyt dosłownie i przeżywa jako potencjalne źródło urazu. Powoduje to poczucie przeciążenia, przytłocze-nia i daje odwrotny niż w przypadku oznaczonego odzwierciedleprzytłocze-nia skutek – zwiększenie napięcia zamiast jego regulacji (Fonagy i in., 2013). Jako że nie są jeszcze wykształcone granice pomiędzy self a obiektem, takie odzwierciedlenie predysponuje dziecko do podtrzymywania trybu ekwiwalencji psychicznej, w której rzeczywistość wewnętrzna zlewa się z zewnętrzną, a własne stany umysłu, na przykład uczucia i fantazje doświadczane są jako przerażająco rzeczywiste, wprost quasi-psychotyczne (Allen i in., 2008). W ten sposób sta-ny wewnętrzne nie otrzymują ram do ich reprezentowania w wewnętrzsta-nym świecie, są nadal doświadczane jako surowe, nieprzetworzone. Ponieważ często występuje to w przywiązaniu pozabezpiecznym, w którym opiekun wykazuje co najmniej niewłaściwą aż po obciążoną licznymi traumami opiekę, dziecko doświadcza tej surowej, nieprzetworzonej części jako wrogiej i prze-śladowczej. Jedynym sposobem chroniącym przed jej doświadczaniem jest jej eksternalizacja w postaci masywnej identyfikacji projekcyjnej. Utrwalona
zostaje także tendencja do przeżywania własnych emocji przez pryzmat in-nych ludzi, szczególnie wśród osób z osobowością borderline.
Drugim rodzajem nieresponsywnego odzwierciedlenia jest odzwiercied-lenie niespójne, niezgodne i nieadekwatne wobec faktycznego stanu emo-cjonalnego dziecka, w którym dorosły wyraża własne uczucia, a nie stany dziecka. Dziecko jest wtedy zmuszone do internalizowania stanu psychicz-nego innej osoby jako właspsychicz-nego, co tworzy rdzeń jego ja (ale jakże odległy od prawdziwego). Dziecko i jego self są postrzegane przez rodzica poprzez jego projekcje, z którymi dziecko się identyfikuje, co stanowi prymitywną formę identyfikacji z agresorem (Fraiberg, 1982). Internalizacja odzwiercied-lenia niekongruentnego i niespójnego powoduje, że tworzy się reprezenta-cja zawierająca obce treści, nieprzystające do doświadczenia dziecka, do ja konstytucjonalnego. Dziecko może mieć wtedy bardzo utrudniony dostęp do reprezentacji własnych stanów emocjonalnych, przyjmując źle odzwier-ciedlone stany jako własne. Tworzy się rozszczepiona wewnętrzna struktura, której częścią jest obce ja (alien self) (por. Górska, Cierpiałkowska, rozdz. 1 w tym tomie). Te treści, które pochodzą od opiekuna, działają jak własne, nie są jednak zasymilowane. Kształtuje się fałszywe self, a dziecko funkcjonuje głównie w trybie udawanym, „na niby”, trwa w oderwaniu od rzeczywistości.
Tabela 2.1. Responsywne i nieresponsywne odzwierciedlenie rodzicielskie w rozwoju struktur intrapsychicznych
• dysocjacja i pustka
• funkcjonowanie w trybie ekwiwalencji psychicz-nej lub naprzemiennie z trybem udawanym
• eksternalizacja i identyfi-kacja projekcyjna
• osobowość borderline
63
Deficyty i zakłócenia mentalizacji w kontekście przywiązania u osób z zaburzeniami osobowości
Wyżej opisane przyczyny dystalne w transakcjach przywiązaniowych skut-kują ukształtowaniem deficytu wewnętrznych reprezentacji tworzących swoistą podatność na dalsze zakłócenia mentalizacji. Słaba regulacja afektu, łatwość aktywowania sytemu przywiazania, zwiększona skłonność do reagowania na stres interpersonalny, szczególnie w ramach zdezorganizowanego przywiąza-nia, tendencja do eksternalizacji i identyfikacji projekcyjnej – to skutki zdezin-tegrowanej wewnętrznej reprezentacji. Powodują one, że wyjściowa zdolność do mentalizacji jest już nadwątląna w początkowych etapach rozwoju dziecka.
Tabela 2.2. Zakłócenia mentalizacji i ich skutki w różnych wymiarach mentalizacji Wymiary
Osoba czasowo – w pobudzeniu emocjonalnym – traci zdolność do mentalizacji kontrolowanej, czego skutkiem jest przetwarzanie na pod-stawie sztywnych założeń bez możliwości refleksji nad nimi. To powo-duje poważne skutki w społecznym poznaniu, na przykład osoba staje się nieadekwatnie idealizująca lub dewaluująca, nadmiernie nieufna lub ufna. Często występuje w zaburzeniu osobowości borderline.
Mentaliza-cja poznawcza vs.afektywna
Osoba poprawnie rozpoznaje stany emocjonalne innych osób, przy jed-noczesnym braku poczucia winy czy współczucia (przewaga mentalizacji poznawczej, zaburzona afektywna). Często występuje w osobowości dyssocjalnej.
Przeciwnym przykładem jest osłabienie poznawczej i nadkompensa-cja afektywnej mentalizacji, wtedy wnioskowanie osoby nie może się odbywać bez wpływu własnego afektu, stąd pojawia się przypisywanie własnych stanów emocjonalnych innym, uwzględnianie własnej per-spektywy bez akceptacji innych perspektyw (zalewanie wnioskowania przez emocje). Często występuje w zaburzeniu osobowości borderline.
Mentalizacja au-torefleksyjna vs.
interpersonalna
W przypadku przewagi mentalizacji interpersonalnej u osoby dominuje rozumienie umysłu innych ludzi (wykorzystywane w manipulacji) przy jednoczesnym braku rozumienia własnych stanów psychicznych. Często występuje w osobowości antyspołecznej (dyssocjalnej).
W przypadku przewagi mentalizacji autorefleksyjnej pojawia się nad-mierne angażowanie się w świat swoich przeżyć, co w skrajnym nasileniu może przyjąć cechy hipermentalizacji. Występuje przekonanie, że inni wiedzą, co dana osoba myśli, czuje i widzi, narzucanie własnego stanu partnerowi interakcji (identyfikacja projekcyjna), niedostatek mentali-zacji interpersonalnej. Często występuje w osobowości paranoicznej, narcystycznej, obsesyjnej i borderline.
Gdy występuje przewaga mentalizacji ukierunkowanej na zewnętrzne cechy, dominuje wnioskowanie na podstawie cech zewnętrznych, przy jednoczesnej trudnościach w wyciaganiu wniosków o stanach mental-nych, czyli „ślepocie na umysł”. Osoba wyciąga wnioski typu: „mina tera-peuty świadczy o…” , występuje między innymi w osobowości borderline.
W odwrotnej sytuacji istnieje przewaga wnioskowania na temat stanów wewnętrznych innych, często wykorzystywanego w manipulacji, przy braku prawidłowego reagowania na obserwowalne, zewnetrzne przejawy stanów wewnętrznych. Częste w osobowości anyspołecznej.
Opracowano na podstawie: Fonagy, Luyten, Bateman, 2015, Allen, Fonagy, Bateman, 2014
Na zakłócenia mentalizacji ma także wpływ mechanizm konfliktowy ujaw-niający się w sytuacji stresu interpersonalnego, nakładający się na już ist-niejące deficyty. W relacji z opiekunem wzbudzającym poczucie zagrożenia, dziecko, a później także dorosły, w relacjach interpersonalnych uruchamia reakcje obronne wobec mentalizowania, które ochraniają przed rozważaniem przerażających intencji figury przywiązania. To adaptacyjne odłączenie funk-cji mentalizowania jest odmową rozumienia intenfunk-cji skrzywdzenia obecnych w umyśle opiekuna (Fonagy, 1991; Fonagy i in., 2013). Funkcji obronnej to-warzyszą także mechanizmy mózgowe, które w sytuacji pobudzenia emocjo-nalnego wyłączają czołowe, odpowiedzialne za mentalizację części mózgu.
Wystąpienie warunków osłabienia mentalizacji w relacji przywiązania w przeszłości (powstanie deficytu – podatności) i nałożenie się na nią bieżącej sekwencji aktualnego stresu i wyłączenia refleksyjnej mentalizacji z powodów obronnych to okoliczności, w których przejawiają się zakłócenia mentalizacji.
Będąca złożonym konglomeratem zdolność do mentalizacji, jeśli jest zakłóco-na, ujawnia się u różnych osób (czy też w różnych zaburzeniach osobowości) pod postacią heterogenicznego obrazu czy profilu, który można opisać za pomocą trybów prementalizacyjnych lub wymiarów mentalizacji (tabela 2.2).
Przejawy zaburzeń mentalizacji nie mają więc charakteru globalnego, lecz selektywny pod postacią nierównowagi w obrębie biegunów mentalizacji.
2.8. Podsumowanie
Przywiązanie i mentalizacja są ze sobą ściśle powiązane. Przywiązanie two-rzy bazę do kształtowania się wewnętrznych struktur, reprezentacji relacji, mentalizacja odnosi się do procesu reprezentowania i przetwarzania stanów wewnętrznych posiadanych przez postaci w tej relacji – self i opiekuna. Wy-daje się, że mentalizacja odgrywa szczególną rolę w kontekście jej związków z przywiązaniem, z jednej strony jej funkcja obronna pozwala nie dopuszczać zbyt zagrażających doświadczeń, z drugiej strony ma także wpływ regulacyj-ny – pełni funkcję bufora wobec przetwarzaregulacyj-nych trudregulacyj-nych i obciążających doświadczeń, jest ważniejsza niż pamięć traum. Teoria Fonagy’ego pokazała jak ważne jest utrzymywanie umysłu dziecka w umyśle matki. Daje także podstawy do wykorzystania tej funkcji w terapii, dzięki refleksji możliwe jest zdystansowanie się od przeszłych modeli operacyjnych, daje szansę na rede-skrypcji reprezentacji i deautomatyzację rekacji (Wallin, 2011).