Pomiar mentalizacji – podstawowe zagadnienia

7.2.1. Wymiary mentalizacji – różne aspekty czy odmienne funkcje?

Współcześnie w literaturze wskazuje się, że zdolność do mentalizacji można określać przynajmniej na trzech wymiarach: 1) trybach – automatycznym lub kontrolowanym, 2) aspektach – poznawczym lub afektywnym, 3) osobach –

self lub inni (Choi-Kain, Gunderson, 2008; Fonagy, Luyten, 2009). Fonagy z zespołem (Fonagy i in., 2013; Allen i in., 2008) wskazują na kolejne wy-miary mentalizacji: mentalizowanie ukierunkowane na wnętrze lub zewnę-trze umysłu; mentalizowanie w odniesieniu do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości (czasowy wymiar mentalizacji); mentalizowanie o potrzebach, uczuciach, przekonaniach, pragnieniach, myślach (wymiar związany z treścią stanów umysłowych) i mentalizowanie w węższym lub szerszym zakresie (odnoszące się do bieżącego stanu umysłu lub odnoszące się do kontekstu autobiograficznego). W związku z wielowymiarowością mentalizacji jednym z podstawowych problemów dotyczących sposobu operacjonalizacji tego po-jęcia jest odpowiedź na pytanie, czy zdolność ta powinna być analizowana jako pewna globalna umiejętność, na którą składają się wymienione wyżej wymiary, czy raczej jako zestaw różnych względnie niezależnych funkcji składowych. Ważne staje się więc rozstrzygnięcie, czy można mówić o zabu-rzeniu mentalizacji w ogóle, czy raczej o specyficznych nieprawidłowościach przejawiających się w zaburzonym funkcjonowaniu jednostki na niektórych z jej wymiarów, względnie od siebie odmiennych, chociaż pozostających w zależności (Dimaggio i in., 2009; Semerari i in., 2007). Jeśli na mentalizację składają się różne, dające się wyodrębnić funkcje, to w pomiarze tej zdolności istotne staje się uchwycenie struktury mentalizacji, a więc określenie funk-cjonowania jednostki na każdej z dymensji mentalizacji: w trybach, aspek-tach i osobach, a być może także na innych wymiarach (Carcione i in., 2010;

Semerari i in., 2003).

Semerari i wspólpracownicy (2007) wyróżniają trzy kryteria, które powin-ny zostać spełnione, aby uznać zdolność do wnioskowania o stanach mental-nych za składającą się ze względnie od siebie różmental-nych funkcji: 1) w badaniach obserwuje się sytuację, w której tylko jeden lub kilka wymiarów mentalizacji działa nieprawidłowo, podczas gdy inne nie są zaburzone; 2) można wyka-zać różne podłoże neuroanatomiczne każdej z funkcji; 3) można przedstawić odmienne ścieżki rozwojowe każdej z nich. Większość badań i obserwacji klinicznych (Semerari i in., 2007; Luyten, Fonagy, 2009; Fonagy i in., 2013) przemawia za tezą o złożonej strukturze mentalizacji, w której można wyod-rębnić kilka wymiarów. Istnieje jednak bardzo niewiele metod badawczych uwzględniających to założenie. Stworzona przez Fonagy’ego Skala Funk-cjonowania Refleksyjnego (SFR, Fonagy i in., 1998) nie pozwala na ocenę wymiarów mentalizacji w sposób niezależny (Choi-Kain, Gunderson, 2008).

Również metody eksperymentalne, wywodzące się z paradygmatu poznaw-czego, takie jak Test Oczu Barona-Cohena (2001) czy bardziej złożone wersje Reading Mind in The Voice Test (RMV, Golan i in., 2007) i Reading the Mind in Film Task (RMF, Golan i in., 2006), pozwalają jedynie na jednowymiarowe określe-nie zdolności do mentalizacji. Jedną z określe-niewielu metod podejmujących próbę

163

Pomiar mentalizacji – podstawowe zagadnienia

określenia poziomu tej zdolności z podziałem na self i innych oraz aspekt poznawczy i afektywny jest Skala Metapoznania (Metacognition Assessment Scale, MAS, Carcione i in., 2010), opisana szerzej w dalszej części rozdziału.

Istnieją także metody zorientowane na pomiar tylko niektórych elementów mentalizowania, na przykład tylko wymiaru afektywnego lub dotyczącego innych osób. W metodach osadzonych w nurcie poznawczym dokonuje się pomiaru mentalizacji w większym stopniu dotyczącej wnioskowania o sta-nach mentalnych innych osób niż swoich własnych (chociaż te wymiary najprawdopodobniej nie są niezależne, por. Dimaggio i in., 2009; Murray i in., 2012). Z kolei na przykład Skala Werbalnej Elaboracji Afektu (skala GEVA, Lecours, 1995) określa afektywną dymensję zdolności do mentali-zacji, tzw. mentalizowaną emocjonalność (mentalized affectivity). Termin ten może być rozumiany jako specyficzna forma mentalizacji, odnosząca się do zdolności do rozpoznawania i opracowania doznań emocjonalnych (Jurist, 2005). Opisuje najbardziej wyrafinowaną i zaawansowaną rozwojowo formę regulacji emocjonalnej, w której poprzez odzwierciedlanie doświadczenia emocjonalnego jednostka tworzy i definiuje nowe znaczenia (Solbakken i in., 2011). Na mentalizowaną emocjonalność składają się następujące umie-jętności: rozpoznawanie, nazywanie i różnicowanie stanów emocjonalnych, zdolność do ich modulowania oraz ekspresja emocjonalna (Fonagy i in., 2002;

Allen i in., 2008). Badania Boucharda i współpracowników (2008) wykazały, że werbalne opracowanie emocji jest jednym z istotnych aspektów mentali-zowania, którego niski poziom ma związek z częstym współwystępowaniem zaburzeń Osi I i II z DSM-IV (APA, 2000).

Większość z opisywanych w literaturze metod pozwala na pomiar men-talizacji kontrolowanej (jawnej), a więc procesu przebiegającego w sposób świadomy i refleksyjny, ściśle związanego z funkcjonowaniem werbalnym.

Mentalizacja kontrolowana przejawia się w sytuacji, w której dana osoba wy-powiada się na temat świata psychicznego własnego lub innych ludzi. Jest to proces wymagający stosunkowo dużo czasu, w znacznym stopniu angażujący procesy uwagowe. Natomiast mentalizacja ukryta, inaczej automatyczna, prze-biega w sposób nieświadomy i nierefleksyjny, a więc wymaga minimalnego zaangażowania uwagi i wysiłku. Polega na niewerbalnym odzwierciedlaniu stanów mentalnych innych osób i jest znacznie szybsza niż proces kontrolo-wany (Fonagy i in., 2013). Na podstawie analizy dostępnych narzędzi można postawić tezę, że proces automatyczny jest pośrednio mierzony za pomocą bardzo złożonych metod, takich jak na przykład Skala Funkcjonowania Re-fleksyjnego (Fonagy i in., 1998). Mentalizowanie podczas wywiadu aktywu-jącego w różnym stopniu uświadamiane reprezentacje wymaga zaangażo-wania zarówno nieświadomych, jak i świadomie kontrolowanych aspektów procesu mentalizowania. Mentalizowanie w sposób automatyczny może być

także mierzone poprzez wykorzystanie aparatury medycznej (pomiar EEG, metody neuroobrazowania) lub metody oparte na paradygmacie torowania (primingu) (Luyten i in., 2011).

7.2.2. Mentalizacja jako stan i cecha

Kolejnym istotnym dla pomiaru mentalizacji zagadnieniem jest próba roz-strzygnięcia, czy mentalizacja powinna być ujmowana jako cecha (stały, specy-ficzny dla jednostki poziom zdolności) lub stan (poziom zdolności zmieniający się w zależności od sytuacji). W świetle najnowszych doniesień o zależności pomiędzy poziomem zdolności do mentalizacji a jakością relacji, w której ten proces zachodzi, postulat o uwzględnianiu przy pomiarze mentalizacji kontekstu relacyjnego wydaje się zasadny (Fonagy i in., 2013). Wskazuje się, że w zależności od intensywności pobudzenia emocjonalnego i kontekstu interpersonalnego, rozumianego jako aktywacja relacyjno-emocjonalnych reprezentacji (specyficznego dla danej relacji wewnętrznego modelu ope-racyjnego przywiązania), dochodzi do zróżnicowanego poziomu aktywacji zdolności do mentalizacji (Humfress i in., 2002). Tak więc poziom mentalizo-wania u danej osoby może różnić się w zależności od kontekstu (poziomu stre-su, rodzaju aktywowanej reprezentacji przywiązania), w jakim dokonuje się pomiaru. Na przykład zgodnie z bieżącym stanem wiedzy (Bateman, Fonagy, 2010; Fonagy i in., 2013), mentalizowanie u osób z zaburzeniem osobowości borderline (ZOB) przebiega nieprawidłowo tylko w kontekście aktywacji po-zabezpiecznej więzi przywiązania, a im wyższy poziom aktywacji i silniejsze przywiązanie, tym większych anomalii w zdolności do mentalizacji należy oczekiwać. W świetle tych rozważań wydaje się istotne, aby badać mentaliza-cję w odniesieniu do specyficznego kontekstu interpersonalnego i poziomu pobudzenia, a nie jako zdolność będącą stałą cechą charakterystyczną dla danej osoby, niezależnie od sytuacji. Ten postulat uwzględnia się w metodach powstałych na gruncie koncepcji psychodynamicznych, gdzie z założenia bada się zdolność do mentalizacji w kontekście pobudzenia reprezentacji dotyczących bliskich relacji na przykład w przypadku Skali Funkcjonowania Refleksyjnego wypowiedź osoby badanej dotyczy bezpośrednio osób będą-cych figurami przywiązania, a w przypadku innych skal materiałem do oce-ny są zapisy sesji terapeutyczoce-nych lub wywiady na temat bliskich związków.

Specyficzność zdolności do mentalizacji w odniesieniu do konkretnej relacji można także określać poprzez aktywowanie odpowiednich wewnętrznych modeli operacyjnych przywiązania przed właściwym pomiarem (Marszał, 2015). W trakcie pomiaru mentalizacji warto mieć również na uwadze możli-wy wpływ osoby przeprowadzającej możli-wywiad lub badanie (Luyten i in., 2011).

165

Wybrane narzędzia

Wiedza na temat stopnia, w jakim interakcja z inną osobą jest dla osoby ba-danej przydatna dla regulowania poziomu pobudzenia, może mieć istotne znaczenie dla dokładnego określenia zdolności do mentalizacji w określonym kontekście interpersonalnym.

Niewątpliwą słabością metod opartych na paradygmacie psychologii po-znawczej i teorii umysłu, takich jak Dziwne Historie (Happé, 1994) czy Test Oczu (Baron-Cohen i in. 2001), jest dokonywanie pomiaru bez uwzględnienia kontekstu relacyjnego. Autorzy tych narzędzi wychodzą z założenia, że zdol-ność do mentalizacji można rozpatrywać jako zmienną należącą do grupy różnic indywidualnych, czyli względnie stałych cech osobowości. Poziom zdolności do mentalizacji jest ujmowany jako niezmienna cecha funkcjonowania danej osoby, przejawiająca się na tym samym poziomie w wielu różnych kontekstach.

Biorąc pod uwagę wyniki badań wskazujące na specyficzność poziomu zdol-ności do mentalizacji w zależzdol-ności od relacji (Humfress i in., 2002; Bateman, Fonagy, 2013; Fonagy i in., 2013), można postawić pytanie o zasadność wnio-skowania na temat codziennego funkcjonowania badanych osób na podstawie wyników uzyskanych przy użyciu narzędzi badawczych, nieuwzględniających kontekstu relacyjnego i pobudzenia emocjonalnego. Odmienne wyniki uzyski-wane wśród różnych grup klinicznych i nieklinicznych w zależności od użytych narzędzi (na przykład sprzeczne rezultaty odnośnie do zaburzenia zdolności do mentalizacji u osób borderline, por. Fischer-Kern i in., 2010; Górska, Marszał, 2014) wskazują, że być może badacze dokonują pomiaru dwóch odmiennych funkcji, określanych jednym mianem zdolności do mentalizacji: 1) „zimnej”, wyabstrahowanej z kontekstu zdolności do rozpoznawania stanów umysłowych i ujmowania umysłu w kategoriach systemu reprezentacji; 2) „gorącej”, złożonej zdolności do mentalizowania, aktywującej wewnętrzne relacyjno-emocjonalne reprezentacje i pozostającej w ścisłym związku z regulacją emocjonalną. Ścieżki rozwojowe obu tych procesów najprawdopodobniej pozostają odmienne. Zło-żona zdolność do mentalizacji może zostać obronnie zablokowana w wyniku traumatycznych doświadczeń z zagrażającym opiekunem (Fonagy i in., 2013).

Z kolei w nurtach wywodzących się z tradycji poznawczej, zaburzenia w funk-cjonowaniu rozpatruje się raczej jako konsekwencje deficytów poszczególnych funkcji poznawczych na przykład pamięci, uwagi, zdolności do wnioskowania, funkcji wykonawczych i kompetencji językowych (Białecka-Pikul, 2012).