Mózgowe podstawy emocjonalnych aspektów teorii umysłu

Podstawowym narzędziem do oceny emocjonalnego aspektu TU jest Test Oczu (Reading the Mind in the Eyes) opracowany przez zespół Barona-Cohena (Baron-Cohen, Jolliffe, Mortimore i Robertson, 1997), polegający na rozpozna-waniu emocji podstawowych z ekspresji mimicznych okolic oczu. U zdrowych osób podczas wykonywania tego zadania aktywuje się szerszy obszar mózgu:

od lewego zakrętu czołowego dolnego do wyspy, część przyśrodkowa płata czołowego, okolica lewego zakrętu skroniowego środkowego, lewego zakrętu środkowego górnego i ciała migdałowate (Blair, Morris, Frith, Perrett, Dolan, 1999; Blair, 2001). Postuluje się, że szczególne znaczenie dla odczytywania emocji ma kora przedczołowa i ciało migdałowate.

Znaczenia kory przedczołowej dla odczytania emocji wykazują choćby badania Russel i współpracowników (2000). Badacze ci jako pierwsi zastoso-wali obrazowanie fMRI wobec pacjentów ze schizofrenią podczas wykony-wania Testu Oczu. Zadanie kontrolne polegało na rozpoznawaniu płci osoby, której oczy przedstawia zdjęcie. Pacjenci ze schizofrenią popełniali znacznie więcej błędów w rozpoznawaniu emocji niż zdrowe osoby z grupy kontrolnej.

Osoby ze schizofrenią wykazały znacznie mniejszą aktywację okolicy lewego zakrętu czołowego środkowego i dolnego oraz wyspy.

Rola ciała migdałowatego w rozpoznawaniu bardziej złożonych niż emo-cje podstawowe stanów emocjonalnych innych ludzi analizowana była przez zespół Adolphs (Adolphs, Baron-Cohen, Tranel, 2002). Inni badacze wykazali wcześniej, iż u osób z autyzmem w zadaniu rozpoznawania emocjonalnych ekspresji mimicznych nie występowała aktywacja tej struktury, co miało wyjaś-niać porażkę badanych w tym zadaniu (np. Baron-Cohen i in., 1999; Blair in., 1999). Wykazano również aktywację tej struktury w zadaniach wymagających oceny, czy osoba przedstawiona na zdjęciu jest na przykład „godna zaufania”, czy „otwarta”, także podczas wyrażania stereotypów na przykład rasowych (por.

Adolphs, Baron-Cohen, Tranel, 2002). Adolphs wraz z zespołem eksplorowała znaczenie ciała migdałowatego także w odczytywaniu bardziej skomplikowa-nych stanów emocjonalskomplikowa-nych w sytuacjach niuansów społeczskomplikowa-nych. W jednym z badań Adolphs i współpracownicy (2002) zastosowali neuroobrazowanie u 32 pacjentów z uszkodzeniami ciał migdałowatych (16 z uszkodzeniami lewych ciał migdałowatych, 14 z uszkodzeniami prawych ciał migdałowatych, 2 z uszkodzeniami obustronnymi) oraz dwóch grup kontrolnych – pacjentów

127

Badania neuronalnych podstaw poznania społecznego w nurcie poznawczym

z innymi uszkodzeniami mózgu oraz osób zdrowych. Kontrolowano rozmiar uszkodzenia okalającej ciała migdałowate przyśrodkowej kory skroniowej.

Badanych proszono o rozpoznawanie emocji i stanów mentalnych nieznanych osób prezentowanych na zdjęciach. Materiał testowy był różnorodny i jeden zestaw bodźców wymagał rozpoznawania emocji podstawowych z ekspresji mimicznych (z całej twarzy oraz z obszaru oczu), drugi – bardziej skompli-kowanych stanów mentalnych, ale niekoniecznie z kontekstu społecznego (jak znudzenie, zamyślenie, zaciekawienie), a trzeci złożonych stanów emo-cjonalnych pochodzących z kontekstu społecznego, jak na przykład poczucie winy, podziw, zauroczenie i flirt, arogancja. Wyniki jednoznacznie wskazały, że ciało migdałowate jest podstawowe w odczytywaniu złożonych stanów emocjonalno-społecznych (a zatem ma główne znaczenie dla inteligencji społecznej), przy czym uszkodzenie jednego ciała migdałowatego, przy za-chowaniu sprawności drugiego, pozwalało na zachowanie zdolności do od-czytywania emocji podstawowych, ale upośledzało zdolność do odczytywa-nia złożonych stanów emocjonalno-społecznych. Pacjenci z jednostronnym uszkodzeniem ciała migdałowatego radzili sobie z odczytywaniem prostych emocji, ale już nie radzili sobie z rozumieniem złożonych stanów emocjonal-nych. Co istotne, pacjenci z lezjami ciała migdałowatego nie mieli trudności w rozpoznawaniu złożonych stanów mentalnych innych niż pochodzących z kontekstu społecznego. Oznacza to, że ciała migdałowate mają specyficzne znaczenie dla pojmowania emocjonalnych komplikacji życia społecznego (emocji społecznych), a sprawne poruszanie się w emocjonalnych meandrach życia społecznego wymaga dobrej pracy obu ciał migdałowatych.

Wcześniejsze badania (Baron-Cohen i in., 1997) z kolei wykazały, że osoby z zespołem Aspergera, dla których typowy jest niższy poziom wzbudzenia ciał migdałowatych, dobrze rozpoznają emocje podstawowe, natomiast nie rozu-mieją złożonych stanów emocjonalnych i subtelności sytuacji społecznych.

Również u osób z zaburzeniami psychopatycznymi wykazano dobre wyniki Testu Oczu, przy jednoczesnym braku aktywacji ciała migdałowatego (Richell i in., 2003), co oznacza w tym zakresie podobny profil działania mózgu jak u osób z zespołem Aspergera. Wyniki te są ważne do postawienia diagnozy psychologicznej, gdyż stwierdzenie u diagnozowanej osoby zdolności do identyfikowania podstawowych stanów emocjonalnych i mówienia o nich nie wyklucza obecności tego zespołu ani psychopatii. Diagnoza zespołu Asperge-ra wymaga postawienia pytania o to, czy pacjent wykazuje pogłębione rozu-mienie bardziej skomplikowanych odczuć w relacjach społecznych, a przede wszystkim, czy wobec tych treści uruchamia adekwatne współodczuwanie, bo dopiero ten poziom zdolności jest upośledzony u osób z zespołem Aspergera.

Deficyt rozumienia prostych emocji i prostych sytuacji społecznych jest bar-dziej typowy dla autyzmu, a nieobecny u osób z zespołem Aspergera.

Do badania zdolności do przyjmowania bardziej złożonej emocjonalnej perspektywy innych stosowane są również testy rozumienia faux pas. Testy faux pas wymagają odczytywania subtelności sytuacji społecznych, identyfi-kowania niezgrabnych społecznie zachowań i wniosidentyfi-kowania o możliwych emocjonalnych skutkach takich zachowań w stanach emocjonalnych innych ludzi. W jednym z takich badań autorstwa Stone’a, Barona-Cohena i Knighta (1998) uczestnikami byli pacjenci z uszkodzeniami grzbietowo-bocznej kory lewego płata czołowego, pacjenci z obustronnymi uszkodzeniami kory oczo-dołowo-czołowej oraz grupa kontrolna zdrowych osób. Badacze zastosowali kilka zadań mierzących różne aspekty TU o rosnącym stopniu trudności:

1) I-rzędowe klasyczne zadanie odczytywania fałszywych przekonań (ana-logiczne do pierwotnych eksperymentów Baron-Cohena, Leslie, Frith, 1985) testujące funkcję, która u zdrowych osób rozwija się około 3.–4. roku życia, 2) II-rzędowe zadanie fałszywych przekonań, testujące funkcję, która rozwija się w 6.–7. roku życia oraz 3) zadanie rozumienia faux pas, które jest osią-gane około 9.–11. roku życia (przy czym nieco wcześniej u dziewczynek).

W zadaniach rozpoznawania faux pas przedstawiano pacjentom ilustrowane historyjki, w których bohater wypowiada coś niezręcznego, sprawiając przy-krość drugiemu bohaterowi, jednocześnie nie zdając sobie z tego sprawy.

Uczestnikom zadawano kilka pytań: 1) Czy ktoś powiedział coś, czego nie powinien powiedzieć? Kto? (pytania o rozpoznanie faux pas); 2) Dlaczego nie powinien tego powiedzieć? (pytanie o rozpoznanie emocji „zranionego”

bohatera), 3) Dlaczego on tak powiedział? (pytanie o rozumienie przekonań bohatera popełniającego faux pas), 4) pytanie kontrolne pamięci zdarzeń w opowiadaniu, w przypadku problemów umożliwiano nieograniczony wgląd w historyjkę. To złożone zadanie uruchamiało zatem zarówno poznawczy, jak i emocjonalny komponent teorii umysłu. Wyniki badań, podobnie jak u Stussa, Gallupa i Alexandra (2001), wskazywały na istotne znaczenie dolnej części przyśrodkowej powierzchni prawego płata czołowego oraz kory oczodołowo--czołowej dla tego aspektu teorii umysłu, ale tylko dla bardziej złożonego za-dania, jakim jest rozumienie faux pas. Wykluczono wpływ grzbietowo-bocznej części lewego płata czołowego dla TU, jako że pacjenci z uszkodzeniami o takiej lokalizacji przejawiali rozumienie stanów mentalnych we wszystkich zastosowanych zadaniach. Natomiast pacjenci z obustronnymi uszkodzeniami kory oczodołowo-czołowej prezentowali podobny profil funkcjonowania jak osoby z zespołem Aspergera, tj. prawidłowo wykonywali prostsze testy, po-legające na rozpoznawaniu fałszywych przekonań (false belief), natomiast nie radzili sobie w zadaniach faux pas w specyficzny sposób. Polegał on na tym, że prawidłowo rozpoznawali fałszywe przekonania i nieświadomość pierwszego bohatera popełniającego faux pas, prawidłowo rozpoznawali emocje drugiego

„zranionego” bohatera, natomiast twierdzili, że nic niewłaściwego się nie

sta-129

Badania neuronalnych podstaw poznania społecznego w nurcie poznawczym

ło, tzn. nikt nie powiedział niczego, czego nie powinien był powiedzieć. Aby właściwie zrozumieć, że faux pas zostało popełnione, a więc ktoś zrobił coś, czego nie powinien zrobić, uczestnik musi reprezentować dwa rodzaje stanów mentalnych obu bohaterów: brak świadomości pewnych faktów u pierwszego (fałszywe przekonanie o rzeczywistości) oraz odczucie przykrości u drugie-go (stany emocjonalne). Ponadto musi umieć integrować te dwa aspekty TU, nadawać znaczenia i wartościować zachowania społeczne, czyli oceniać, że stało się coś, co nie powinno mieć miejsca. Dopiero taka integracja umożli-wia głębokie emocjonalne rozumienie faux pas. Właśnie tego rozumienia nie przejawiały osoby z uszkodzeniami oczodołowo-czołowymi, podobnie jak osoby z zespołem Aspergera, których identyczne deficyty wykazały badania Barona-Cohena, O’Riordana, Stone’a, Jonesa i Plaisteda (1999). Wskazuje to więc, że kora oczodołowo-czołowa jest odpowiedzialna za integrowanie emo-cjonalnego i poznawczego komponentu teorii umysłu, umożliwia właściwe wartościowanie zdarzeń społecznych i rozumienie niuansów sytuacji społecz-nych. Jest to zgodne z wcześniejszą koncepcją Brothers i Ringa (1992), którzy dla „gorącego” emocjonalnego aspektu TU („hot” aspects of ToM) i zdolności do nadawana społecznych znaczeń zachowaniom postulowali znaczenie dwóch struktur – ciała migdałowatego oraz kory oczodołowo-czołowej. Jest to też zgodne z poglądami znanego uczonego Antonia Damasio, który w wie-lu swoich pracach podkreślał rolę tej części mózgu w rozumieniu niuansów społecznych. Wykazał on, że jej uszkodzenie daje bardzo wybiórczy efekt w postaci utraty umiejętności podejmowania właściwych decyzji społecznych opartych na emocjonalnych wskazówkach, przy zachowaniu wszystkich zdol-ności intelektualnych, wiedzy o normach społecznych, a nawet zdolzdol-ności do abstrakcyjnego rozważania tych norm i reguł (Damasio, 1999/2013).

Pogłębione rozumienie emocjonalnej sytuacji innych uruchamia u zdro-wych osób stan emocjonalnego współodczuwania. Neuronauka wyjaśnia i ten fenomen psychiczny jako tzw. teorię neuronów lustrzanych. Neurony lustrza-ne, odkryte w mózgach małp i człowieka na początku lat dziewięćdziesiątych we Włoszech przez Rizzolattiego i współpracowników (2002; za: Bauer, 2008), to grupy komórek w mózgu, które „odzwierciedlają” działania i emocje in-nych ludzi podczas ich obserwowania. Wykazano, że podczas obserwowania cudzych ruchów oraz stanów emocjonalnych, u obserwatora aktywują się te same komórki nerwowe, które odpowiadałyby za ten sam schemat ruchu czy emocji, gdyby obserwator wykonywał czy odczuwał je osobiście. Proces tego odzwierciedlania zachodzi równocześnie, mimowolnie i automatycznie (pier-wotnie bezrefleksyjnie). Wyjaśnia takie zjawiska, jak: intuicja, wyczuwanie znaczeń „między wierszami”, wyczuwanie kłamstwa wbrew temu, co mówione jest wprost, wyczuwanie zamiarów, życzeń innych ludzi, a przede wszystkim emocjonalne współbrzmienie z innymi, które jest podstawą regulacji

zacho-wań społecznych i społecznej harmonii. Proces współodczuwania za pomocą neuronów lustrzanych, a zatem proces wzbudzenia emocjonalnego w odpo-wiedzi na emocje innych, wydaje się wykraczać poza zakres pojęcia teorii umysłu, a zbliża się do tego procesu, który określany jest jako mentalizacja.