Dedukowanie intencji

W poszukiwaniu lokalizacji zdolności do rozpoznawania intencji innych ludzi w ramach TU zaprojektowano kilka rodzajów badań, w których stosuje się za-dania werbalne i niewerbalne, porównując uzyskane wyniki osób zdrowych i osób z różnymi zaburzeniami psychicznymi lub chorobami mózgu.

Fletcher wraz z zespołem (1995), w którego centrum zainteresowania było wyjaśnienie neuronalnych podstaw autyzmu, zastosowali neuroobra-zowanie za pomocą PET (pozytonowa tomografia emisyjna) wobec sześciu zdrowych mężczyzn wykonujących zadania rozumowania o przyczynach wydarzeń z odczytywanych historyjek. Zastosowano dwa rodzaje zadań – zadanie właściwe odnoszące się do teorii umysłu (TU) wymagało odwoła-nia się do stanów mentalnych bohaterów w wyjaśodwoła-nianiu przyczyn zdarzeń (z czego większość zadań wymagała wnioskowania o intencjach bohaterów) oraz zadania kontrolne, w których występowały zależności o charakterze fi-zycznym (physical stories). Oba rodzaje zadań wymagały rozumienia werbal-nego i rozumowania logiczwerbal-nego. Trzeci rodzaj zadań kontrolował wyłącznie rozumienie werbalne. Badani inferowali intencje bohaterów historyjek – osób im obcych, a więc można założyć, że nie uruchamiali emocjonalnego zaangażowania w relację (ramka 5.1).

Ramka 5.1. Badanie teorii umysłu – historyjki mentalistyczne i niementalistyczne

Przykładowa historyjka w badaniu teorii umysłu Fletchera i współpracowni-ków (1995) brzmiała następująco: „Pewien złodziej, który właśnie okradł sklep, zbierał się do ucieczki. Gdy biegł do domu, upuścił rękawice. Spostrzegł to po-licjant, który stał na drodze. Policjant nie wiedział, że biegnący mężczyzna jest złodziejem, chciał tylko powiedzieć mu, że upuścił rękawice, więc krzyknął «Hej, ty, stój!». Kiedy złodziej to usłyszał, zatrzymał się, odwrócił, podniósł ręce do góry i wyznał, że włamał się do pobliskiego sklepu” (Fletcher i in., 1995, s. 124).

Pytanie do osoby badanej brzmiało: „Dlaczego złodziej to zrobił?” Odpowiedź na to pytanie angażuje teorię umysłu, gdyż wymaga wnioskowania typu „A myśli, że B myśli X”. Odpowiadająca historyjka kontrolna (physical story) brzmiała: „Pe-wien złodziej zabierał się właśnie do włamania do sklepu jubilerskiego. Zręcznie rozpracował i otworzył zamek od drzwi. Ostrożnie przeczołgał się pod wiązką czujnika ruchu. Jeśliby przerwał swoim ciałem promień wiązki, uruchomiłby alarm. Ostrożnie otworzył drzwi zaplecza i zobaczył połyskujące skarby. Kiedy się do nich zbliżał, jednak stąpnął na czyś miękkim. Usłyszał pisk i coś małego i futrzanego wybiegło spod jego nóg. Natychmiast włączył się alarm” (Fletcher i in., 1995, s. 125,). Pytanie do osoby badanej brzmiało: „Dlaczego alarm się włączył?”.

Odpowiedź na to pytanie wymaga odwołania do fizycznej przyczynowości, bez konieczności inferowania intencji bohatera.

Zadanie kontrolne rozumienia werbalnego zawierało kilka niezwiązanych ze sobą zdań, nieprzedstawiających żadnych zdarzeń, a jedynie luźne fakty. Pytania do tekstu wymagały jedynie rozumienia literalnego znaczenia słów i zdań oraz umiejętności odszukania informacji, bez konieczności wykonywania wnioskowa-nia logicznego. Przykładowa seria zdań przedstawiała się następująco: „Pewne-go dnia Simon odwiedził Alexa. Pierwsza część przedstawienia zakończyła się.

Odłożył list i włożył ręce do kieszeni. Ona wciąż trzymała parasol. Kot przybiegł do chłopca. Flora wyszła na środek placu. Mała wyspa miała stromą, kamienistą linię brzegową” (Fletcher i in., 1995, s. 125). Pytanie do osoby badanej brzmiało:

„Czy Flora wyszła na plac?”

W badaniu uzyskano następujące wyniki. Zadania wnioskowania o fi-zycznej przyczynowości wywoływały aktywację trzech obszarów mózgu – biegunów skroniowych obustronnie, lewego zakrętu skroniowego górnego oraz tylnej części kory obręczy. Natomiast zadania odnoszące się do TU spo-wodowały aktywację tych samych obszarów, a dodatkowo także części przy-środkowej kory lewego płata czołowego, rozchodzące się do kory przedniej części zakrętu obręczy. To zadanie wywołało także wzmożoną aktywność kory tylnej części zakrętu obręczy. Dzięki zastosowaniu trzech rodzajów zadań i krzyżowym porównaniu wyników możliwe było rozróżnienie, które obszary mózgu odpowiadają za TU samą w sobie, a które jedynie za przetwarzanie narracji czy za rozumowanie logiczne niezależne od treści. Badacze postawili hipotezę, że obszarem odpowiedzialnym za TU w aspekcie wnioskowania o intencjach jest przyśrodkowa część lewego płata czołowego.

W dyskusji wyników Fletcher i współpracownicy przedstawili także inne możliwe wyjaśnienie zaobserwowanej aktywacji struktur mózgowych, miano-wicie przyjęli, że aktywacja przyśrodkowej kory przedczołowej może być także powodowana koniecznością integrowania przetwarzanych informacji z wcześ-niejszymi danymi. Lokalizacja ta we wcześniejszym dyskursie naukowym wykazana została jako obszar mający funkcje asocjacyjne oraz uczestniczące w warunkowym uczeniu się. Aktywację obszarów skroniowych można z kolei wyjaśnić jako odpowiadającą przetwarzaniu i pamięci materiału werbalnego, natomiast aktywację kory tylnej części zakrętu obręczy można było przypisać procesom pamięciowym lub wyobrażeniom wzrokowym, które badani mogli uruchamiać w odpowiedzi na materiał werbalny. Do rozstrzygnięcia wpływu ro-dzaju materiału (werbalny vs. niewerbalny) potrzebne były dalsze eksperymenty.

Takiego zadania podjęła się grupa badaczy z Francji. Brunet ze współpra-cownikami (2000) zastosowali PET wobec ośmiu zdrowych uczestników roz-wiązujących podobne, ale niewerbalne zadanie. Materiał testowy stanowiły historyjki obrazkowe. Po obejrzeniu trzech obrazków przedstawiających ciąg zdarzeń zadaniem uczestników było wskazanie kolejnego obrazka

przedsta-117

Badania neuronalnych podstaw poznania społecznego w nurcie poznawczym

wiającego dalszy przebieg wydarzeń. Przedstawiono trzy rodzaje historyjek:

1) dotyczące zachowań ludzi, wymagające rozpoznania zamiaru bohatera, 2) dotyczące przedmiotów nieożywionych, wymagające zrozumienia fizycz-nej przyczynowości, zastosowania zasad logiki do wiedzy o przedmiotach, 3) dotyczące przedmiotów nieożywionych, wymagające zrozumienia jedynie fizycznej przyczynowości, ale na których przedstawieni byli również ludzie.

Przykłady każdego rodzaju historyjek przedstawiają rysunki 5.1, 5.2, 5.3.

Rys. 5.1. Przykład zadania wymagającego rozpoznawania intencji

Rys. 5.2. Przykład zadania wymagającego rozumienia fizycznej przyczyno-wości z występującym bohaterem-człowiekiem

Rys. 5.3. Przykład zadania wymagającego rozumienia fizycznej przyczyno-wości dotyczącej wyłącznie przedmiotów

Przedruk rysunków za zgodą autorów za: Brunet, Sarfati, Hardy-Baylé, 2003. Mate-riały pochodzą z Programme Hospitalier de Recherche Clinique EVACO, Centre Hospitalier de Versailles, Fondation FondaMental.

Każdy rodzaj zadania wymagał wnioskowania, myślenia przyczynowo--skutkowego, antycypowania zdarzeń, wszystkie angażowały też zdolność do postrzegania przestrzennego. Choć żaden nie wymagał emocjonalnego zaangażowania w relację, to pierwszy typ obrazków wyróżniała konieczność odczytania intencji. Wyniki obrazowania PET wykazały aktywność kilku ob-szarów mózgu podczas wykonywania zadań pierwszego rodzaju (TU) – przy-środkowej części prawego płata czołowego, dolnej części kory przedczołowej prawego płata czołowego, prawego zakrętu skroniowego dolnego, lewego zakrętu skroniowego górnego, lewej półkuli móżdżku, przednich części za-krętu obręczy obustronnie, zaza-krętu skroniowego środkowego, ale największą aktywność wykazywała przyśrodkowa część kory przedczołowej płata prawej półkuli (prawa okolica MPFC). Różnicowała ona wykonanie zadań wymaga-jących przypisywania intencji od pozostałych zadań. Wyniki badań Fletchera i współpracowników (1995) oraz Bruneta i zespołu (2000) wskazują, że cha-rakter zadania (wymagające TU vs. niewymagające TU) decyduje o rodzaju aktywowanej okolicy, zaś stronność aktywacji określonych okolic może być determinowania rodzajem materiału (werbalny vs.niewerbalny).

Tę samą procedurę badania Brunet i współpracownicy (2003) zastosowali w grupie osób chorych na schizofrenię i porównali ich wyniki z osobami zdro-wymi. Schizofrenicy wykazali brak aktywacji tej okolicy podczas wykonywania zadań wymagających wnioskowania o intencjach, czemu towarzyszyły istotnie

119

Badania neuronalnych podstaw poznania społecznego w nurcie poznawczym

gorsze wykonanie tych zadań nawet wówczas, gdy zadania wymagające my-ślenia w kategoriach fizycznej przyczynowości wykonane były na tym samym poziomie co u osób zdrowych. Potwierdza to wybiórczość deficytu funkcji społecznych w tym zaburzeniu. Wcześniejsze badania Barona-Cohena, Leslie i Frith (1986), w których stosowano podobną metodę obrazkową, wykazały analogiczny, specyficzny deficyt odczytywania intencji u dzieci autystycznych.

Badania o odmiennej metodologii prowadzone przez zespół Saxe (Saxe, Kanwisher, 2003; Saxe, Xiao, Kovacs, Perrett, Kanwisher, 2004; Saxe, 2006, Young, Dodell-Feder, Saxe, 2010) wprowadziły hipotezę o zupełnie innej mózgowej lokalizacji myślenia o intencjach innych ludzi. Zaprojektowano serię ekspery-mentów polegających na prezentowaniu zdrowym osobom badanym filmów, w których aktor przemieszczał się w pokoju za regałem z książkami. Obrazo-wanie mózgu fMRI ukazało u obserwatorów aktywację tylnej części górnego zakrętu skroniowego prawej półkuli mózgu (right posterior superior temporal sul-cus, pSTS), największą w przypadku gdy obserwowany aktor szedł w naturalny sposób i przechodząc, zatrzymywał się (znikał) na dłuższą chwilę za regałem.

Nie obserwowano znaczącej aktywacji pSTS w próbach kontrolnych, w których aktor nie zatrzymywał się, był przesuwany przez pokój (ruch niepodmiotowy) lub przesuwany był przedmiot. Saxe i współpracownicy dowodzą, że sytuacja znikania aktora za regałem wywołuje w obserwatorach nastawienie rozważa-nia jego zamiarów. Kolejne badarozważa-nia zespołu Saxe (Young, Dodell-Fader, Saxe, 2010), tym razem stosujące standardowy paradygmat TU (metoda historyjek), wspierają hipotezę o roli pSTS w teorii umysłu. Osobom badanym prezentowa-no opowiadania, w których znajdowały się opisy stanów mentalnych bohaterów lub, w warunkach kontrolnych, jedynie opisy właściwości fizycznych tych osób oraz opisy przedmiotów. Badanie z zastosowaniem fMRI wykazał aktywację okolic skroniowo-ciemieniowej prawej i lewej półkuli mózgu i przedklinka (precuneus) pod tylko wpływem opisów stanów mentalnych ludzi.