Literatura przedmiotu w rozmaity sposób opisuje rozwój lokalny. W ogól-nym ujęciu proces ten jest definiowany jako charakterystyczna kategoria rozwoju społeczno–gospodarczego, który ze względu na objęcie nim wielu podmiotów musi zostać odpowiednio zaplanowany i skoordynowany. Z jednej strony rozumiany jest jako tworzenie nowych miejsc pracy dla mieszkańców danego obszaru, wchodzą-cych w wiek produkcyjny i bezrobotnych, a z drugiej jako kompleksowe
kształto-wanie możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym środowisku, jak również doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnego terytorialnego sys-temu społecznego (skutkujące nieustannym wzrostem poziomu lokalnego potencjału gminy), głównie poprzez wykorzystanie poszczególnych czynników rozwoju (Pary-sek 2001).
Rozwój lokalny następuje pod wpływem pewnych okoliczności, wywołują-cych zmiany we wszystkich czterech aspektach (społecznym, gospodarczym, prze-strzennym, ekologicznym) procesu rozwojowego. Właśnie te okoliczności określane są mianem czynników (determinant) rozwoju. Definiowane jako przyczyny inicjują-ce i kształtująinicjują-ce przemiany ilościowe i jakościowo–strukturalne w gospodarinicjują-ce i życiu społecznym oraz w środowisku przyrodniczym. Interpretowane w literaturze również jako pewne potencjalnie istniejące uwarunkowania lokalnego rozwoju (Ko-siedowski 2005).
Sytuację, w której widoczny jest brak czynników rozwoju lub niemożliwe jest ich efektywne wykorzystanie dla rozwoju, interpretuje się jako zaistnienie ogra-niczeń (barier) rozwoju. Kojarzenie czynników i ograogra-niczeń rozwoju ma tę zaletę, że dość często mogą zdarzyć się takie sytuacje, w których niemożliwe jest (z wielu różnych względów) aktywowanie i wykorzystanie istniejących (z pozoru) czynni-ków rozwoju. Bardzo rzadko występują bowiem sytuacje, w których w sposób jed-noznaczny, prosty, bezkolizyjny daje się dany czynnik spożytkować (Parysek 2001).
Tym niemniej przez wzgląd na kluczowe zadanie, jakie nałożył na samorzą-dy gmin ustawodawca, są one zobligowane do podejmowania nieustannych prób niwelowania wpływu barier hamujących lokalne procesy rozwojowe i maksymalne-go wykorzystania czynników stymulujących rozwój. W tym celu muszą realizować zadania, które skutkować będą przede wszystkim:
zagwarantowaniem ładu przestrzennego w lokalnym układzie społeczno–
gospodarczo–przestrzennym,
wzrostem atrakcyjności inwestycyjnej gminy, której rezultatem powinien być efektywny rozwój jednostki samorządu terytorialnego (JST), m.in. poprzez po-wstawanie nowych i atrakcyjnych miejsc pracy, spadek bezrobocia etc.,
maksymalizacją dochodów lokalnych podmiotów (mieszkańców i przedsiębior-ców), co w rezultacie powinno również prowadzić do uzyskania możliwie naj-wyższego poziomu wpływów do budżetu JST,
poprawą jakości życia lokalnych mieszkańców uzyskaną dzięki wzmożonym inwestycjom infrastrukturalnym (technicznym, społecznym itp.),
poprawą ilości i dostępności wszelkiego rodzaju obiektów usługowych,
polepszeniem jakości środowiska naturalnego (m.in. poprzez rekultywację tere-nów zdegradowanych i zdewastowanych przez działalność człowieka, elimina-cję zanieczyszczeń i zagrożeń środowiska),
zaspokajaniem potrzeb bytowych jak największej liczby mieszkańców.
Aby móc prawidłowo, czyli zgodnie z zamierzeniami, spożytkować istnieją-ce w gminie uwarunkowania determinująistnieją-ce rozwój, lokalni włodarze muszą wpierw dokonać prawidłowej identyfikacji czynników implikujących rozwój oraz ograni-czeń mogących utrudniać wykorzystanie aktualnych stymulatorów rozwoju. W tym celu dokonuje się klasyfikacji determinant, która powinna pomóc w rzetelnym roz-poznaniu okoliczności pozwalających na jak najskuteczniejszą realizację lokalnej polityki rozwoju.
Literatura przedmiotu prezentuje szereg możliwości grupowania czynników rozwoju, jednakże z reguły spotykanym (i przyjętym również w niniejszej pracy), jest podział na determinanty wewnętrzne (lokalne, endogeniczne) i zewnętrzne (po-nadlokalne, egzogeniczne). Szczegółowy podział determinant prezentuje tabela 1.
Tab. 1. Klasyfikacja głównych determinant lokalnego rozwoju.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Parysek (2001), Meyer (2004), Zioło (2011).
Czynniki lokalne (wewnętrzne)
Warunki przyrodnicze gminy: ukształtowanie powierzchni terenu (rzeźba terenu); zasoby naturalne (np. borowina, gaz ziemny, azbest itp.); warunki klimatyczne, rodzaj gleb, bliskość wód powierzch-niowych (np. morza, rzek, jezior); położenie gminy na terenie kraju
Lokalne zasoby pracy: poziom wykształcenia miejscowej ludności; doświadczenie zawodowe osób mogących podjąć zatrudnienie; liczba osób w wieku produkcyjnym
Budżet gminy
Liczba i wielkość podmiotów gospodarczych w gminie
Wielkość powierzchni gminy
Działania władz lokalnych: polityka przestrzenna realizowana w gminie (np. obowiązujące plany, przepisy prawa dotyczące sposobu zagospodarowania konkretnych terenów gminy oraz rodzaju podejmowanych inwestycji itp.); inwestycje infrastrukturalne w gminie (np. nowe drogi, ścieżki ro-werowe, chodniki, rozwój sieci wodno–kanalizacyjnej, rozwój sieci elektroenergetycznej, oczysz-czalnia ścieków itp.); współpraca ze światem biznesu (pozyskiwanie nowych inwestorów np. przy pomocy ulg, zwolnień z podatku od nieruchomości); organizowanie konsultacji społecznych; boga-ta oferboga-ta edukacyjna na terenie gminy (ilość i rodzaj szkół); współpraca władz lokalnych z sąsied-nimi gminami; promocja gminy
Sprawne funkcjonowanie służb gwarantujących bezpieczeństwo w gminie (policja, straż pożarna, straż graniczna itp.)
Potrzeby, pragnienia, aspiracje lokalnej społeczności
Infrastruktura turystyczno–rekreacyjna (restauracje, hotele i pensjonaty, kawiarnie, kluby, hale widowiskowo–sportowe, baseny pływackie, boiska sportowe, korty tenisowe, ścianki wspinaczko-we)
Kapitał lokalnych inwestorów (przedsiębiorców, mieszkańców) Czynniki ponadlokalne (zewnętrzne)
Sytuacja ekonomiczna w kraju Kapitał inwestorów zagranicznych
Sytuacja ekonomiczna na świecie Współpraca międzynarodowa państwa
Środki z budżetu Unii Europejskiej Współpraca gminy z miastami partnerskimi
Przepisy prawa obowiązujące w kraju
(poli-tyka państwa) Środki z budżetu państwa, samorządu
woje-wództwa (np. subwencje, dotacje)
Z grona wielu czynników rozwoju gmin wyróżniono przede wszystkim te oddziałujące na sposób gospodarowania i zagospodarowania lokalnej przestrzeni, a powiązane z działaniami władz lokalnych (ponoszących główną odpowiedzialność za powodzenie działań prorozwojowych). Dlatego też zaakcentowano obecność m.in. gminnej polityki przestrzennej.
Polityka przestrzenna realizowana na szczeblu lokalnym rozumiana jest jako jedna z głównych składowych (obok polityki społecznej i gospodarczej), polityki rozwoju lokalnego.
Realizując w równej mierze cele ekonomiczne (gospodarcze), społeczne i ekologiczne dąży do jak najbardziej racjonalnego gospodarowania lokalną prze-strzenią. Stanowi podstawowy element prowadzenia zintegrowanej polityki rozwoju (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego).
W praktyce głównym zadaniem polityki przestrzennej jest odpowiednie (czyli społecznie pożądane i akceptowane), rozmieszczenie w lokalnej przestrzeni ludności i funkcji oraz zagospodarowanie i użytkowanie terenu, m.in. poprzez loka-lizowanie inwestycji (Regulski i in. 1986).
W literaturze przedmiotu, traktującej o polityce przestrzennej i jej instru-mentach, bardzo często podkreślany jest fakt, że planowanie przestrzenne jest pod-stawowym narzędziem tej polityki w gminach. Pozostałe instrumenty stosowane przez władze mają charakter komplementarny wobec planowania przestrzennego (Gaczek 2003; Chmielewski 2005; Korenik, Słodczyk 2005; Gorzym–Wilkowski 2006). W praktyce planowanie przestrzenne występuje w różnych formach i rodza-jach planów, studiów planistycznych i koncepcji przestrzennych, które mają charak-ter wielotematyczny i monotematyczny (Korenik, Słodczyk 2005).
Zastosowanie przez władze lokalne instrumentów (określonych prawem i dostępnych sposobów i możliwości sterowania procesami), będących w ich dyspo-zycji, ma prowadzić do zachowań podmiotów działających na danym obszarze, zgodnych z założeniami polityki przestrzennej oraz pozwalających na realizację założonych w niej celów. W związku z tym stosowane przez władze lokalne instru-menty muszą podlegać stałej weryfikacji i powinny być dobierane w zależności od celu, jaki ma zostać osiągnięty (Chądzyński i in. 2007; Kogut–Jaworska 2008).
W literaturze przytaczanych jest wiele różnych klasyfikacji instrumentów polityki przestrzennej, np. w zależności od charakteru oddziaływania na zachowanie się jednostek w przestrzeni (bezpośrednie i pośrednie lub środki przymusowe, środki stymulujące i zniechęcające, środki materialnego kształtowania przestrzeni, środki informacyjne) (Gaczek 2003; Korenik, Słodczyk 2005), od źródła powstawania (administracyjno–prawne, finansowe, informacyjne, prawno–własnościowe, kształ-towania infrastrukturalnego), lub uwzględniające czas (strategiczne, operacyjne, realizacyjne – wykorzystywane w bieżącej działalności samorządu terytorialnego) (Jastrzębska 2003; Kot 2003; Topczewska, Siemiński 2003).
Niezależnie od klasyfikacji zastosowanej do grupowania instrumentów, ich ogólny zbiór pozostaje w każdej systematyce taki sam. Charakteryzują je funkcje:
regulacyjna, koordynacyjna, informacyjna, kontrolna i kreacyjna (Feltynowski 2009). Liczba oraz rodzaj instrumentów wykorzystanych w procesie kreowania lo-kalnej polityki przestrzennej jest uzależniony przede wszystkim od potencjału, jakim dysponuje jednostka samorządu terytorialnego (JST), wizji rozwoju (tworzonej
przez władze przy współudziale mieszkańców), potrzeb miejscowych odbiorców oraz świadomości lokalnych władz.
Ze względu na nieustającą aktywność miejscowych aktorów, których cele i działania często bywają ze sobą sprzeczne (co pociąga za sobą powstawanie licz-nych problemów i konfliktów), konieczne jest, aby „polityka przestrzenna (która ma prowadzić do rozwoju jednostki), była w stanie łagodzić zaistniałe nieporozumienia i godzić interesy jak największej liczby grup w ramach danej społeczności” (Felty-nowski, 2009). W tym celu winna dążyć do uzyskania możliwie jak największych, najbardziej odczuwalnych przez wszystkie podmioty, maksymalnych korzyści dla całej gospodarki (Myna, 1998; Ziółkowski, Goleń 2006). Polityka przestrzenna po-winna być rzeczywistym responsem na oczekiwania i potrzeby lokalnych mieszkań-ców.