N
a południe od kompleksu dóbr łódzkich należących w XIV w. do biskupstwa włocławskiego znajdowało się duże terytorium zajmo-wane przez prywatny majątek Chojny, graniczący od zachodu, połu-dnia i południowego-wschodu z dobrami Kapituły Krakowskiej. Od 1492 r. istniał tutaj filialny kościółek związany z parafią w Mileszkach61. Dobra chojeńskie składały się z dwóch części (Chojny A i B). Część południowa była ulokowana nad rzeką Olechówką i przy drodze biegnącej z Łodzi do Rzgowa. Znajdował się tutaj duży kompleks terenów folwarcznych o różnym przezna-czeniu. Po analizie informacji zawartych w dostępnej literaturze dochodzimy do wniosku, że w dominium tym najwcześniej zagospodarowano tereny położone w jego środkowej i częściowo północnej części zlokalizowanej, nad ciekiem wodnym, jak dotychczas nie wzmiankowanym w opisach poświę-conych tej miejscowości. Całe dominium dzieliła bagnista dolina Olechówki. Na północ od niej powstały Chojny A, zwane Wielkie (Maior), w kierunku60 Dowodem na to był stały słaby wzrost stopy procentowej i potęgujące się tendencje deflacyjne w postaci m.in. spadku cen.
61 J. Szymczak, Stary kościół św. Wojciecha i kolumna Jana Mulinowica na Chojnach, „Kro-nika Miasta Łodzi” 1994, z. 1, s. 107–120; idem, Erekcja kościoła w podłódzkich Chojnach w 1492 r., „Rocznik Łódzki” 1996, t. 43, s. 15–17; H. Żerek-Kleszcz, Wiejska okolica dawnej Łodzi w XVII wieku, ibidem, 1998, t. 45, s. 50.
południowym – Małe (Minor). W Chojnach Wielkich znajdował się duży dwór, także siedziba folwarku wraz z kompleksem budynków gospodarczych. Na tym terytorium funkcjonował też, utworzony w 1492 r. kościół filialny. O wartości Chojen A decydowała m.in. stara wieś, położona na stoku, okre-ślana w źródłach jako Julianów, ulokowana przy późniejszej ul. Julianow-skiej (obecnie ul. Śląska). Wieś ta położona była nad ciekiem wodnym, także przy drodze prowadzącej z Łodzi przez Wiskitno do Kurowic i Wolborza62. Dysponowała ona stosunkowo dużym uposażeniem. W drugiej części dążono do odpowiedniego zagospodarowania południowej części tych dóbr, czyli Chojen B. Właśnie tam powstała wieś Józefów. Jej użytki rolne leżały po obu stronach drogi z Łodzi do Rzgowa63.
W okresie XVII i XVIII w. dobra chojeńskie znajdowały się w posiadaniu kilkunastu rodzin. W dniu 2 września 1786 r. Chojny A od Franciszka Roz-drażewskiego (Rozrażewskiego) za 84 tys. złp nabył Benedykt Górski. Część południową nabył dopiero 12 listopada 1812 r. (za 43,75 tys. złp) od Stani-sława, Marcina i Andrzeja Wągrowskich. Od 20 sierpnia 1825 r. właścicielką Chojen została Izabella z Górskich, żona Józefa Walewskiego. Na mocy aktu kupna-sprzedaży z 23 marca 1832 r. za 207 tys. złp dobra te nabył Franciszek Kamiński, właściciel Mileszek. Po jego śmierci, od 1853 r. właścicielami hipo-tecznymi dóbr zostali: w ½ wdowa Julianna z Dembowskich Kamińska i też w ½: Aleksander i Stefan Lenczkowscy, Marianna z Lenczkowskich Rudzka i Anna z Dembowskich Suchecka. Ostatecznie na mocy aktu z 27 stycznia 1866 r. dobra Chojny AB przeszły na wyłączną własność Marianny Rudzkiej i zostały oszacowane na 86,7 tys. rbs.64
Proces zagospodarowywania obu części dóbr chojeńskich rozpoczął się w końcu XVIII w. Jako pierwsza powstała kolonia, osada „olęderska” Dąbrowa zwana też Dąbrówką, bo w 1789 r. zlokalizowana wzdłuż świeżo utwo-rzonego połączenia drożnego (obecnie ul. J. Dąbrowskiego). W pierwszej
62 Wspomniany ciek wodny kierował się w stronę współczesnego wiaduktu kolejowego na ul. Rzgowskiej i dalej płynął w kierunku zachodnim w stronę Rokicia. W tej części Chojen występowały przynajmniej dwie karczmy, w tym jedna zwana Kosobudy i osada kowalska.
63 Jeden z kompleksów tych pól znajdował się między współczesnymi ulicami: Ustronną i Graniczną, graniczył więc z Rudą i dochodził do Olechówki. Prawdopodobnie kolejny dwór wraz z zabudowaniami folwarcznymi funkcjonował na obszarze między ul. Graniczną a Rzgow-ską lub Ustronną, a więc w rejonie osiedla domów Centrum Zdrowia Matki Polki.
64 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 120, t. I, dział II. W literaturze występują liczne niedokładności na temat wartości dóbr Chojny w XIX w. Zob.: H. Brodowska, Kapitalistyczne przemiany podłódzkiej wsi Chojny, „Rocznik Łódzki” 1958, t. 1 (4), s. 47–48.
kolejności zagospodarowywano zachodnią część tego kompleksu (tzw. Dąbrowa Dolna), a w 1830 r. część wschodnią, ciągnąca się do końca tych dóbr65. Większość użytkowników działek była wyznania ewangelicko-augs-burskiego, katolicy stanowili niewielką grupę mieszkającej tam społeczno-ści. Do początków XX w. powstało w Dąbrowie Dolnej kilka zakładów prze-mysłowych oraz kilkanaście cegielni.
Pierwotna parcelacja dóbr chojeńskich miała miejsce od 1866 r. do prze-łomu lat 70. i 80. XIX w. W jej wyniku utworzono pięć folwarków. Cztery z nich należące do rodziny Krause były zlokalizowane na północ od Olechówki, z tym, że kompleks Chojny AB nr 1 funkcjonował po obu stronach ul. Rzgowskiej a na północy dochodził do współczesnych ulic: Strażackiej i Kurczaki. Fol-warki: Chojny AB nr 2 i Chojny C nr 1 dochodziły do obecnej ul. Pryncypalnej, a folwark Chojny D utworzono z kilku dużych nieruchomości powstałych po północnej stronie rzeki Olechowki, wyznaczony m.in. biegiem współczesnych ulic: Rzgowskiej, Ustronnej i Paradnej66. Wspomniane folwarki urządzono na obszarze 659 mórg. Proces wtórnej parcelacji tych kompleksów rozpoczął się w połowie lat 90. XIX w. i do wybuchu I wojny światowej objął wydzielone obszary wchodzące w skład folwarków: Chojny AB nr 1 i Chojny AB nr 267. Duża część nabywców działek rozpoczęła tam budowę obiektów mieszkal-nych i gospodarczych w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej. Od 1866 r. rozpoczął się proces tworzenia dużej osady, złożonej z kilku-nastu kolonii o różnej wielkości, która ostatecznie przyjęła określenie Nowe Chojny68. Jej granice wyznaczały m.in. współczesne ulice: od strony zachodniej ul. Świetlicowa, Ruchliwa i jej przedłużenia do ul. Sanockiej, od strony północ-nej: ul. Sanocka, później Tuszyńska, a dalej północnym biegiem ul. I. Pade-rewskiego do ul. K. Tetmajera. Od strony wschodniej: bieg wyznaczony ulicą Tetmajera i jej przedłużenia do ul. Komorniki. Granica południowa to wspo-mniana ul. Komorniki, dalej biegła ul. Rzgowską do ul. Strażackiej, następ-nie ul. Tuszyńską do ul. Pryncypalnej i tą ostatnią do zbiegu z ul.: Ruchliwą,
65 APŁ, Not. K. Janicki 1830, akt z 24 III 1830 r.
66 Współcześnie najważniejszym obiektem funkcjonującym na tym terenie jest Szpital Centrum Zdrowia Matki Polki.
67 Między innymi z terenów folwarku Chojny AB nr 1 wydzielono dużą nieruchomość gdzie uruchomiono znany zakład hydropatyczny. Zob.: Ustaw czastnego gidropaticzeskogo lecziew-nago zawiedienija dlja prichodjaszczich i stacjonarnych bolnych pomiestika Krystiana Krauze w imienii Chojny, Pietrokow 1897.
68 Opis poszczególnych kolonii, które weszły w skład Nowych Chojen zob.: APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 644; Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 131, t. I, dział I i II.
3 Maja i Świetlicową. Wszystkie kolonie tworzące Nowe Chojny zajmowały łącznie obszar o powierzchni 792 mórg69, z tym, że w jej strukturze wystę-powała większa ilość osad i małych folwarków posiadających wyodrębnioną własność hipoteczną70. Również od połowy lat 90. XIX w. rozpoczął się proces wtórnej parcelacji dużych nieruchomości (osad) znajdujących się w obrębie Nowych Chojen. Wyróżnić tutaj można dwa wyraźne okresy, w których przy-brała ona silniejsze tendencje: 1. przełom XIX i XX w. i 2. okres po rewolucji 1905–190771. Dominowała tam chaotyczna zabudowa. Dopiero przed I wojną światową wprowadzono nakaz zatwierdzania planów budowlanych dla tere-nów podłódzkich. Do tego czasu nie obowiązywały w tym względzie żadne przepisy, co było charakterystyczne dla obszarów wiejskich. Nowe Chojny, także Dąbrówka Mała, stały się od początku XX w. typową „sypialnią” dla Łodzi. Nabywcami skromnych działek stali się m.in. pracownicy najbliżej zlokalizo-wanych zakładów przemysłowych. To ich dziełem będzie dążność do budowy własnych obiektów mieszkalnych, najczęściej skromnych, o konstrukcji drew-nianej. Zasygnalizowane wyżej procesy m.in. skutkowały tym, iż w rosnącym liczebnie środowisku mieszkańców Nowych Chojen zaczęła dominować spo-łeczność polska, wyznania rzymskokatolickiego. Według stanu na 1 stycznia 1909 r. na terytorium byłych dóbr chojeńskich mieszkało 9391 osób, w tym w obrębie Nowych Chojen 664172. Można więc przyjąć, iż przed wybuchem I wojny światowej społeczność tej ostatniej osady mogła zbliżyć się do około 10 tys. osób. Dopiero przed wybuchem I wojny światowej władze tej gminy podjęły szerszy program dotyczący m.in. rozbudowy miejscowego szkolnic-twa elementarnego i uszkolnic-twardzenia kilku ważniejszych połączeń drożnych73.
W wyniku podjętych represji po upadku powstania styczniowego, skie-rowanych przeciwko duchowieństwu katolickiemu pozostawiono w dyspo-zycji kościoła filialnego w Chojnach 6 mórg. Pozostałą część o powierzchni
69 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 918.
70 Były to m.in. Osada Chojny I, Osada Chojny J, Osada Chojny 31, folwarki: Chojny F i H. Ibi-dem, PRN.WAiNB, sygn. 1/44.
71 Bogate materiały odnośnie wtórnej parcelacji Nowych Chojen znajdują się w zespołach: Prezydium Rady Narodowej miasta Łodzi, Wydział Architektury i Nadzoru Budowlanego i w Zbiorze kartograficznym APŁ.
72 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 1144. Należy też odnotować obecność na terytorium dóbr 40 Żydów.
73 Znamienna uchwała włościan wsi Chojny, „Rozwój”, 8 IV 1913, nr 89, s. 7; ibidem, 31 V 1913, nr 122, s. 5.
22 morgi 36 prętów przekazano na własność chłopów, dotychczas najsłabiej uposażonych74.
Na mocy decyzji Rady Ministrów z 3 listopada 1906 r. w obszar Łodzi włą-czono całą zachodnio-centralną część Dąbrowy, najlepiej zagospodarowaną i zaludnioną. Według stanu z 1 stycznia 1909 r. w pozostałej część Dąbrowy mieszkało 759 osób75. W większości dominowała tam wytwórczość rolnicza oraz funkcjonowało kilka cegielni.
W 1795 r. powstała osada Dąbrówka Mała o powierzchni 25 mórg, praw-dopodobnie wydzielona w folwarku Chojny A. Dominowały tam skromne nadziały76. Natomiast w 1797 r. wydzielono tereny, w dużej mierze zale-sione, na założenie kolonii Górki Stare, która powiększona w 1830 r. objęła obszar o powierzchni 128 mórg. Dominowała tutaj społeczność ewange-licka77. W 1825 r. powstała kolonia Górki Nowe, zlokalizowana na zachód od Górek Starych, w bezpośredniej łączności ze wsią Józefów. Zajmowała obszar ponad 186 mórg. Tutaj także dominowała społeczność ewangelicka. W 1909 r. zamieszkiwały tam 204 osoby, w tym 6 Żydów78. W dalszej kolejno-ści, w 1830 r., właściciele tych dóbr utworzyli kolonię Kowalszczyzna, zloka-lizowaną wzdłuż współczesnej ul. Śląskiej, ale w jej końcowym, wschodnim biegu. Ostatecznie zajmowała ona obszar o powierzchni prawie 178 mórg79. W 1909 r. na tym terytorium mieszkały zaledwie 54 osoby.
Ukaz uwłaszczeniowy z 1864 r. m.in. skutkował tym, że chłopi, także komornicy otrzymywali na własność użytkowane dotychczas grunty. W przy-padku dobr Chojny dotyczyło to wszystkich wsi i kolonii. Wspomniane wyżej wsie: Józefów i Julianów (wraz z kompleksem przekazanym na własność komornikom – tzw. Komorniki) zostały wówczas połączone w jeden orga-nizm, choć w wykazach statystyczno-opisowych występowały dalej jako dwie
74 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 644.
75 Ibidem, sygn. 1144.
76 Osada położona była po obu stronach powstałej na początku XIX w. drogi Rzgowskiej, która przecinała ją w połowie. Terytorium to wyznaczają współczesne ulice: Paderewskiego, Muszyńska, Piaseczna, Lecznicza i Słowackiego.
77 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 644. W 1909 r. mieszkały tam 152 osoby, w tym 5 o pocho-dzeniu żydowskim (ibidem, sygn. 1144). Kolonia ciągnęła się po obu stronach współczesnej ul. Bieszczadzkiej (wcześniej Stare Górki) i graniczyła od wschodu z dobrami wiskickimi.
78 Ibidem, Akta gminy Chojny, sygn. 644; ibidem, sygn. 1144. Na przełomie XIX i XX w. mieszkały tam 83 osoby.
79 Prawdopodobnie jej nazwa pochodzi od funkcjonującej tam osady kowalskiej. Wskażmy na fakt, że przez wieś Julianów prowadziło połączenie drożne idące do Wiskitna i dalej do Kurowic i Wolborza.
odrębne struktury: wieś Chojny (493 morgi użytkowanych gruntów) i Julia-nów (416 mórg)80. Realizacja ukazu uwłaszczeniowego wyłączyła z dóbr chojeńskich tereny o powierzchni 2043 morgi. Po przejęciu całości dóbr przez Mariannę Rudzką, jej pełnomocnik, syn Franciszek Rudzki rozpoczął proces ich parcelacji i wyprzedaży. Realizację tak dużego przedsięwzięcia umożliwiła szybko i sprawnie przeprowadzona w latach 1865–1866 likwi-dacja serwitutów. Z pozostałego majątku Chojny AB, określanego też jako fol-wark chojeński, na zaspokojenie należności chłopów przekazano w formie ekwiwalentu kilkaset mórg ziemi i obszarów leśnych81. W wyniku takiego postępowania majątek Chojny AB przeznaczony do parcelacji i wyprzedaży obejmował nieco ponad 1465 mórg. Rozwiązanie problemu serwitutów m.in. skutkowało tym, iż właściciele tego kompleksu rozpoczęli proces wyrębu pozostałych tam terenów leśnych.
Proces parcelacji majątku Chojny AB doczekał się mniej lub więcej udaych opisów82. Całościowa, możliwie wszechstronna analiza i przebieg tego proesu są wyzwaniem dla badaczy specjalizujących się w dziejach Łodzi otaczających ją miejscowości, a przede wszystkim w problematyce ich ozwoju przestrzenno-urbanizacyjnego i napływie do nich kolejnych grup osadniczych o mocno zróżnicowanej strukturze narodowościowej i religijnej. Jak wspomniano wcześniej procesy parcelacyjne objęły tereny folwarczne, w tym powstałe po wyrębach leśnych, co skutkowało tym, iż nie dotyczyły ich przepisy ukazu uwłaszczeniowego, a więc mogły podlegać tzw. wtórnej parcelacji.