P
ółnocna część obszaru Wielkiej Łodzi jest historycznie związana z istnieniem tam dużego dominium – Radogoszcz, w większości mocno zalesionego, zlokalizowanego między terytorium Zgierza a dobrami łódzkimi biskupa włocławskiego. W okresie późnego średnio-wiecza funkcjonowało tam kilka wsi, najczęściej kilkuzagrodowych jak: Radogoszcz, Bałuty, Doły, jednołanowy Czerniec110. W strukturze Wielkiej Łodzi właśnie Radogoszcz posiadał najstarszy, udokumentowany histo-rycznie rodowód, a dotyczący pobytu w tej miejscowości w 1242 r. księcia Konrada Mazowieckiego111. Niejako w nawiązaniu do tej informacji pojawiła się w okresie międzywojennym kwestia istnienia tam książęcego gródka stożkowatego, choć współcześnie w publikacjach Marka Sygulskiego112 wska-zuje się raczej na konieczność odrzucenia takiego rozwiązania, określanego rodzajem swoistego mitu, podtrzymywanego przez społeczne zapotrzebowa-nie na tego rodzaju fakty historyczne. Wyjątkowe zasługi w dziele wysunięcia koncepcji o występowaniu gródka stożkowatego położył E. O. Kossmann113, który po skromnej analizie źródeł, w tym kartograficznych opowiedział się za lokalizacją kopca, ulokowanego na stawie lub podobnym akwenie wodnym. Za najwłaściwsze rozwiązanie uznał terytorium utożsamiane z ogrodem spacerowym rodziny Heinzlów, później Parkiem Julianowskim, współcześnie Parkiem A. Mickiewicza. Po II wojnie światowej niejako w odpowiedzi na społeczne zapotrzebowanie powstała na ten temat obszerna literatura, prowa-dzono poszukiwania archeologiczne (1964 r.). Szeroka analiza źródeł dopro-wadziła M. Sygulskiego do wniosku, iż nie można udowodnić występowania110 W dotychczasowej literaturze przedmiotu w ograniczonym stopniu prowadzi się rekonstrukcję procesów osadniczych w ramach tzw. dóbr głównych (rycerskich). Dominium radogoskie zajmowało rozległe terytorium a wspomniane procesy osadnicze ogniskowały się w obniżeniach terenowych nad ciekami wód, gdzie występowała ograniczona szata leśna a pola tworzono na stokach. T. Nowak, op. cit., s. 225–226.
111 Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. 3, nr 21.
112 M. Sygulski, Historia Bałut, t. II: Osada fabryczna Bałuty Nowe, Ludność – Zabudowa – Posesje 1857–1915 (1939), Łódź 2006, s. 58 i n. Tam obszerna charakterystyka wyjątkowo krytyczna dotychczasowej literatury, także prac o charakterze publicystycznym czy wręcz informacyjnym.
113 E. O. Kossmann, Śladami dawnej Łodzi, Łódź 1934; idem, Rozwój terenów rolniczych puszczy łódzkiej – wiek XIII–XVIII, Łódź 1934; idem, Die deutchrechlichte Siedlung In Polen. Dar-gestellt am Lodzer Raum, Leipzig b. r. w.
na wskazanym miejscu obiektu o charakterze grodu, kurhanu, twierdzy czyli gródka stożkowatego114. Autor ten udowodnił, w jego mniemaniu, występowa-nie nad Brzozą (obecwystępowa-nie Sokołówka) na terytorium Parku Julianowskiego lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie dwóch dworów wraz z obiektami folwarcz-nymi. Chodziło o czasookres między XVII a początkami XIX w. Według niego stara wieś Radogoszcz funkcjonowała po zachodniej stronie ul. Zgierskiej, między ul. Pojezierską a św. Teresy od Dzieciątka Jezus115. Również próbę lokalizacji dworu i wsi Radogoszcz w rejonie zbiegu Sokołówki z ul. Łagiew-nicką, a więc w kierunku wschodnim od Parku Julianowskiego należy uznać za nieudaną, słabo osadzoną w realiach dawnych epok116.
Podsumujmy więc nasze rozważania: w dotychczasowej literaturze przedmiotu najstarsze centrum osadnicze dominium radogoskiego było ulokowane nad rzeką Brzozą (Sokołówką). Wskażmy też na fakt, że miasto Zgierz od XVI w. wysuwało roszczenia terytorialne do całej północnej części Radogoszcza, aż do wspomnianego cieku wodnego117. Te i inne wątpliwości nakazują wręcz postawienie następującego pytania: a może wspomnianego centrum osadniczego obejmującego dwór, zabudowania folwarczne a także wieś należy poszukiwać nad innym ciekiem wodnym? W świetle inwentarza dóbr z 1667 r. chodzi o lokalizację miejsca, gdzie w niewielkiej odległości od siebie występowały: kaplica na palach, kopiec na większym akwenie wodnym, do którego – jak można przyjąć – prowadziły most wielki, wówczas mocno zniszczony, a z drugiej strony grobla, nasyp ziemny118. W kolejnym z 1711 r.119
znajduje się informacja o całkowitej ruinie występującego na „kopcu” dworu, a więc opuszczonego dość dawno obiektu. Funkcjonowały tam dwa zabu-dowania folwarczne, w tym jedno mocno zniszczone, być może opuszczone wcześniej. Po informacji o użytkowanych obiektach folwarcznych wraz z kom-pleksem ogrodów i pól następował dość szczegółowy opis mieszkańców
114 M. Sygulski, Historia Bałut, t. II…, s. 97–99.
115 Ibidem, s. 96–101. Za takim rozwiązaniem opowiedział się wcześniej B. Baranowski (Łódź rolnicza od połowy XVI do początków XIX w., Łódź 1973, s. 35–36).
116 K. Badziak, Z przeszłości dawnej Łodzi. Radogoszcz i wieś Łódź, „Kronika Miasta Łodzi” 1992, z. 1, s. 112–113.
117 AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 908/389–M; ibidem, sygn. 147/2; Lustracja woje-wództw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963, s. 150.
118 Zob.: H. Żerek-Kleszcz, Wiejska…, s. 47–48; AGAD, Łęczyckie Grodzkie Relacje, sygn. 125, k. 218–220v.
wsi Radogoszcz, w tym pochodzenia szlacheckiego. Punktem końcowym był Młynek Korzeczniczek120, funkcjonujący nad ciekiem wodnym, choć nie podano jego nazwy.
W 1608 r. właściciel Radogoszcza, Ezechiel Tarnowski dokonał podziału tych dóbr dla „pokrzywdzonego” syna Stanisława, który otrzymał Doły, Bałuty i Czerniec, przeznaczył łąkę Żubardź (Żubarz), użytkowaną do tej pory przez chłopów wsi Radogoszcz121. Owa łąka to późniejsza kolonia Żubardź122. Już ten wzgląd skłania do przyjęcia opinii, iż wieś określana później w źró-dłach jako Stary Radogoszcz123 pierwotnie była ulokowana nad rzeką Bałutką, wzdłuż jej północnego brzegu, na wysokości wspomnianej łąki. W kierunku północnym były zlokalizowane pola użytkowane przez włościan tej wsi124, a po obu stronach tego kompleksu funkcjonowały role folwarczne125.
Kolejne pytanie brzmi następująco: gdzie należy lokalizować ów wspo-mniany kopiec na większym akwenie wodnym, na którym, być może w dłuż-szym procesie historycznym mogło istnieć kilka obiektów mieszkalnych lub o specjalnym przeznaczeniu. W formie hipotezy, gdyż sprawa wymaga dal-szych poszukiwań źródłowych – przedstawiamy następujące rozwiązanie: nad rzeką Bałutką na zachód od ul. Łagiewnickiej funkcjonowały trzy duże stawy126. Naszą uwagę zwraca obiekt środkowy, zlokalizowany – jak można sądzić z analizy źródeł, głównie kartograficznych – po obu stronach współcze-snej ul. Zgierskiej. Na przełomie lat 10. i 20. XIX w. trwały prace nad wytycze-niem i oddawytycze-niem do użytku traktu łęczycko-piotrkowskiego, przechodzącego m.in. przez Zgierz, Radogoszcz i Łódź. Właśnie wtedy powstała ul. Zgierska, którą – być może – w przypadku opisywanego terenu poprowadzono przez ów środkowy staw, na którym funkcjonowało duże wywyższenie terenowe, wspomniany wczesnej „kopiec”, co było rozwiązaniem racjonalnym z uwagi
120 Ibidem, s. 85. Jak dotychczas, nie udało się potwierdzić w dostępnym materiale źródło-wym jego funkcjonowania po tym okresie.
121 APŁ, AmŁ, sygn. 118, k. 6. Tam kopia decyzji z 1608 r.
122 Są to tereny położone po obu stronach ul. B. Limanowskiego na południe od brzegu Bałutki, współcześnie między ul. Bydgoską i Inowrocławską.
123 APŁ, KdSWPŁ, sygn. 213, k. 88 i n.
124 Kompleks pól był zlokalizowany w przybliżeniu między biegiem współczesnych ulic: Grunwaldzkiej oraz Swojskiej i przedłużeniem tej ostatniej w kierunku północnym.
125 Można odtworzyć ją na planach z II połowy XIX w. APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 45/97, Plan wsi Radogoszcz z 1885 r.
126 Zob.: APŁ, AmŁ, sygn. 113, k. 12, Odręczny plan przebiegu granicy między Radogosz-czem a Bałutami z 1802–1803 r.
na koszty przedsięwzięcia, a co skutkowało jego rozplantowaniem i swoistą likwidacją. Warunkiem koniecznym była budowa systemu umożliwiającego odpływ wód Bałutki w kierunku zachodnim127. Na przełomie lat 20. i 30. tworzono tzw. trakt fabryczny, który m.in. na terytorium Bałut i Radogoszcza pokrywał się z drogą: Łęczyca – Piotrków. Za wyborem takiego rozwiązania przemawia analiza dostępnych inwentarzy dóbr radogoskich, rozpoznanie topograficzne terenów nad Bałutką.
W okresie XVIII w. można mówić o drugiej fazie zagospodarowania Rado-goszcza. Z uwagi na peryferyjne położenie ich dotychczasowego centrum osadniczego nad rzeką Bałutką, zdecydowano o jego przeniesieniu na pół-noc, w rejon rzeki Brzozy (Sokołówki). Utworzono tam nowy kompleks pól folwarcznych, powstał kolejny zespół budynków gospodarczych. Siedlisko wsi Radogoszcz przeniesiono nad Brzozę, zwiększono stan jej uposażenia, rozpoczęto tworzenie dużej kolonii komorniczej, związanej z funkcjonowa-niem rozbudowującego się folwarku. Źródła informują o powstaniu w tym okresie Woli Radogoskiej, kolejnej wsi ulokowanej między współczesną ulicą Łagiewnicką a rzeką Brzozą, w rejonie, gdzie występuje południowy odcinek ul. Folwarcznej128. Na początku lat 60. XIX w. ówczesna właścicielka dóbr rado-goskich, Ansberta Michalska przeniosła mieszkańców tej wsi na tereny po świeżo wyciętym lesie w pobliżu Zgierza, po prawej stronie Szosy Zgierskiej, włączając zwolniony w ten sposób obszar w skład gruntów folwarcznych.
Zachowany z 1784 r. opis topograficzny parafii zgierskiej ks. Pawła A. Żaboklickiego informuje, iż w dominium radogoskim, i to w ówczesnym kształcie – współistniały dwór tylko nieco na górce będący, jak też kolejny na górze z budowlami. Pierwszy z nich funkcjonował w bliżej nieokreślonym miejscu, gdy drugi nad Brzozą (Sokołówką), i został zaznaczony na planach z 1799 i 1843 r. Wprowadzona przez geografa E. O. Kossmanna teza o funk-cjonowaniu w XIII w. gródka obronnego w Radogoszczu, ulokowanego nad Brzozą (Sokołówką), następnie zmodyfikowana do mogiły (grobu) rycerza
127 Ibidem, Zbiór kartograficzny APŁ, sygn. 4802, Plan z 1941 r. odnotowujący funkcjono-wanie wówczas stawu po obu stronach tej ulicy na linii biegu Bałutki.
128 Wieś określana jako Stary Radogoszcz funkcjonowała odtąd przy współczesnej ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, po obu stronach Al. Włókniarzy, ale w II połowie XIX w. część zamieszkujących ją rodzin przeniosła się i stworzyła nowe zabudowania przy współczesnych ulicach: Pojezierskiej i B. Limanowskiego. W 1864 r. uwłaszczono 17 osad chłopskich oraz 12 komorników i służących dworskich. APŁ, KdSWPŁ, sygn. 208; ibidem, sygn. 213. K. Badziak, Z przeszłości…, s. 113. Zob.: Plany wsi Radogoszcz: ibidem, PRN.WAiNB, sygn. 45/92; ibidem, sygn. 45/97; ibidem, sygn. 45/115; ibidem, sygn. 45/238.
lub wodza spotkała się z szerokim odzewem. Powstała na ten temat bogata literatura. Szukano z większym lub mniejszym zaangażowaniem pozostałości dawnych kopców (mogił) w Ogrodzie Spacerowym Heinzlów, a więc w naj-starszej zachodniej części współczesnego Parku A. Mickiewicza. Znaleziono i wskazano miejsca występowania trzech kopców, jeden z historyków129 stwo-rzył „teorię” o występowaniu w ich sąsiedztwie dużego nasypu (wału) ziem-nego oraz grobli łączącej obydwa brzegi Brzozy (Sokołówki), przynajmniej od XVII w. Jest to podejście wybitnie ahistoryczne, biorące za punkt wyjścia wszystko to, co zostało odnotowane na planach z przełomu XVIII i XIX w., bez rzetelnej analizy źródeł z uwzględnieniem przemian rozgrywających się w długim przedziale czasowym.
Drugą wsią w dobrach radogoskich były Bałuty, zlokalizowane nad wschodnim biegiem cieku wodnego zwanego Jamnicą, Solówką (Suljanką) a ostatecznie Bałutką130. Główny kompleks pól i użytkowanych obszarów ciągnął się po wschodniej stronie ul. Łagiewnickiej, między współczesnymi ulicami: Okopową i Tokarzewskiego. Terytorium związane z wsią Bałuty gra-niczyło od południa z dobrami łódzkimi, a część terenów była obiektem spo-rów. W kierunku południowo-zachodnim od wsi Bałuty, przy drodze Łagiew-nickiej funkcjonowała osada karczemna Zagórów, a także dalej tworzony folwark wraz z kilkoma domostwami komorniczymi. Większość obszaru Bałut zajmowały tereny leśne.
Kolejnym punktem osadniczym, siedliskiem była wieś Doły, prawdopo-dobnie ulokowana przy cieku wodnym, płynącym z późniejszego Antoniewa Sikawskiego do rzeki Łódki131. W połowie XVII w. wieś ta przestała istnieć i taki stan przetrwał do początków XIX w. Odnotujmy też istnienie jednołano-wego folwarku o nazwie Czerniec, zlokalizowanego w północno-wschodniej części dóbr radogoskich. Jak wiadomo pod takim określeniem występował południowy ciek wodny, wraz z licznymi obszarami źrodłonośnymi, dający początek rzece Bzura132.
129 R. Kaczmarek, Zgierz z okolicą pod koniec XVIII wieku. Opis topograficzny parafii, Łódź 1937, s. 11; M. Sygulski, Historia Bałut, t. II…, s. 78–81 i rys. nr 2 na s. 82.
130 Zob.: K. Badziak, Zarys…, s. 32; APŁ, AmŁ, sygn. 110; ibidem, sygn. 111; ibidem, sygn. 112; ibidem, sygn. 118. Na temat dziejów Bałut istnieje już dość bogata literatura.
131 Ciek ten płynął m.in. charakterystycznym obniżeniem terenowym przylegającym współcześnie do cmentarzy chrześcijańskich na Dołach od strony północnej i biegnącym dalej w kierunku wschodnim do Łódki.
Na północny wschód od dóbr radogoskich funkcjonowały dobra łagiew-nickie, zajmujące rozlegle terytorium, w większości zajmowane przez tereny leśne. Przy północnej odnodze Bzury powstała wieś Łagiewniki, zajmująca w dobrach centralne miejsce. W jej sąsiedztwie była karczma, młyn, folwark. Zgodnie podkreśla się, iż dla jej rozwoju ważne znaczenie miało założenie tam klasztoru franciszkanów. W początkach XVIII w. powstał tam muro-wany kościół i klasztor. W południowo-wschodniej części dóbr radogoskich powstała wieś Modrzew o starym rodowodzie. W końcu XVIII w. istniało tam kilka gospodarstw chłopskich. Z tym kompleksem majątkowym związane było funkcjonowanie kolejnej wsi – Moskule i powstałej w jej sąsiedztwie kolejnej, choć prawdopodobnie została ona włączona do niego w drodze zakupu lub podziałów rodzinnych133.
Dla interesującego nas obszaru szczególne znaczenie miały podziały majątkowe dokonane w ramach rodziny Tarnowskich, właścicieli większej ilości dóbr ziemskich w tym Radogoszcza i Łagiewnik. Jeden z synów Eze-chiela Tarnowskiego otrzymał Kały, drugi Radogoszcz BC, gdy trzeci zwią-zany z Łagiewnikami otrzymał: Czerniec (Radogoszcz A), Doły i Bałuty wraz z lasem Jamnica, czyli wschodnią, południowo-wschodnią i południową część dóbr radogoskich134. Granice między działem drugim a trzecim stano-wiła droga biegnąca ze Zgierza do Łodzi (ul. Krecia i Łagiewnicka) a następ-nie bieg rzeki Bałutki. Od lat 60 XVIII w. dobra łagiewnickie przejęła rodzina Karnkowskich, która na przełomie XVIII i XIX w. przystąpiła do podniesienia ich poziomu ekonomicznego. Przystąpiono też do odzyskania utraconego terytorium w przeszłości określanego jako Czerniec, które rodzina Strzał-kowskich, dominujący a następnie wyłączny właściciel dóbr Radogoszcz ABC a także Rogów przejęła bezprawnie w swoje użytkowanie. Na początku XIX w. rozpoczął się proces o odzyskanie terytorium Czerńca, wielokrotnie przery-wany a zakończony w końcu lat 40. XIX w. Sąd uznał racje wnoszone przez
133 Idem, B. Baranowski, Łódź i okolice…, s. 130–131; S. M. Zajączkowski, Studia z dziejów osadnictwa na obszarze Łodzi do końca XVI w., Łódź 1976, s. 41; T. Nowak, op. cit., s. 406–407; R. Gawiński, Dobra Łagiewnickie w latach 1800–1864, „Rocznik Łódzki” 1959, t. 2 (5), s. 153–160. Szerzej zob.: APŁ, AmŁ, sygn. 118, k. 6–8;. Działy powyższe miały miejsce w 1608 r. Zob.: H. Żerek--Kleszcz, Klasztor łagiewnicki i społeczności lokalne w czasach saskich, [w:] Świat, w którym żył bł. Rafał Chyliński, red. S. C. Napiórkowski, W. Koc, Niepokalanów 1994, s. 77–85.
134 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 2, t. I, dział I i II; ibidem, rep. hip. 96, t. I, dział I i II.
Karnkowskich i ich prawnych następców, w tym rodzinę Zawiszów135. Na odzyskanym terytorium położonym między drogą Łagiewnicką na zachodzie, biegiem rzeki Bzury (dawnego Czerńca) na północy, biegiem współczesnej ul. Okopowej na południu i granicy z Rogami, rodzina Zawiszów założyła dwa folwarki: Marysin na południu i Arturówek (Arturów) na północy. W 1888 r. nabył je przemysłowiec Juliusz Heinzel za 58 tys. rbs., a po jego śmierci w 1898 r. dokonano ich podziału w ten sposób, że Arturówek przejął syn Ludwik, wła-ściciel dóbr Łagiewniki, a Marysin podzielono na trzy części: Marysin I prze-jęła rodzina architekta i budowniczego, ożenionego z córką J. Heinzla – Otto Gehliga. W 1912 r. opracowano plan parcelacyjny i zagospodarowania tego kompleksu, ale do wybuchu I wojny światowej dokonano wyprzedaży nie-wielkiej ilości działek136. Marysin II wszedł w posiadanie rodziny Tanfanich137. Większość tego folwarku znalazła się strukturze Marysina III, którego wła-ścicielem został Juliusz Teodor Heinzel138. Do wybuchu I wojny światowej nie prowadzono tutaj żadnych działań o charakterze parcelacyjnym.
Na początku XIX w. rodzina Karnkowskich przystąpiła do zagospodarowy-wania wielu obszarów, często po wyciętym lesie lub wydzielonych do celów kolonizacyjnych, co najczęściej wiązało się z poniesieniem przez aktywnych uczestników tego procesu dużych nakładów. Wiadomo, że w tym okresie założono kolonię Nowe Moskule, znaną też jako Moskuliki139, zamieszkałą w większości przez osadników – ewangelików. Prawdopodobnie w latach 30. XIX w. założono kolonię Radogoszcz zwaną Cegielnisko lub Łagiewniki Małe140. Jak wspomniano wcześniej w połowie XVII w. zaprzestała działalności
135 Wytworzona z tej okazji większa ilość dokumentacji źródłowej zawiera cenne dane do poznania przeszłości dominiów: Radogoszcz, Łagiewniki i Rogi.
136 Jego granice określały współczesne ulice: północny bieg ul. Inflanckiej na północy, ul. Miarki na wschodzie, na południu ul. Okopowa, na zachodzie ul. Łagiewnicka. Zob.: APŁ, Księgi hipoteczne miasta Łodzi, sygn. 8/1043, dział I i II.
137 Był on zlokalizowany w kierunku wschodnim od Marysina I. Na przełomie XIX i XX w., w rezultacie dwóch aktów kupna-sprzedaży jego wschodnia część znalazła się w strukturze cmentarza żydowskiego (zob. rozdział o wyznaniu mojżeszowym).
138 Marysin III od południa graniczył z Marysinem I i II, od zachodu z ul. Łagiewnicką, za którą znajdował się folwark Julianów, na wschodzie dochodził do Rogów, na północy między nim a Arturówkiem przeprowadzono drogę, współcześnie ul. Kasztelańska i Strusia.
139 Moskuliki były położone przy współczesnej ulicy o tej nazwie. Jej pola w kierunku południowym dochodziły do ul. Opolskiej, która jako dawna droga stanowiła granicę między obszarem Moskul a Sikawą. APŁ, KdSWPB, sygn. 354.
140 Obszar ten jest współcześnie na planach Łodzi określany jako Łagiewniki Małe. Zob.: R. Gawiński, op. cit., s. 153–160; APŁ, UGPdSW, sygn. 1632, k. 1–24.
wieś Doły. W dniu 14 maja 1810 r. spisano akt notarialny, na mocy którego rozpoczęła działalność kolonia Doły, ulokowana po obu stronach drogi bie-gnącej z Łodzi do Brzezin141. Nowa kolonia posiadała większą ilość osad, zgrupowanych w dwóch częściach. Mniejszą część stworzono po północnej stronie wspomnianego już cieku wodnego, płynącego z Sikawy i wpadają-cego do Łódki. Od strony wschodniej terytorium graniczyło z polami Anto-niewa Sikawskiego, a zachodnia dochodziła do współczesnej ul. Zmiennej (dawna droga do Strykowa). Większą powierzchnię posiadała część połu-dniowa kolonii Doły. Jej pola dochodziły do granic Łodzi. Granica zachodnia dochodziła do współczesnej ul. Brzeskiej. Budynki mieszkalne i gospodarcze tej części Dołów ulokowano przy drodze prowadzącej z Łodzi do folwarku Sikawa (obecnie ul. Smutna)142.
Natomiast aktem notarialnym z 16 marca 1812 r. powołano do życia Kolonię Bałuty143, podzieloną na kilkanaście osad, zamieszkałą w więk-szości przez społeczność wyznania ewangelicko-augsburskiego. Kolonie Doły i Bałuty, a więc właściciele osad wieczysto-czynszowych zostali peł-noprawnymi ich posiadaczami na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r., co w praktyce oznaczało ochronę tego stanu posiadania i utrudnioną moż-liwość ich przechodzenia w ręce innych grup społecznych.
Jak wiadomo z dobrami Łagiewniki związane było terytorium określane jako Bałuty. W ich strukturze wyróżniamy kilka nomenklatur, w tym opi-saną wyżej wieś Bałuty, późniejsze Stare Bałuty, zamieszkałą na przełomie XIX i XX w. przez 403 mieszkańców. Na początku XIX w., na terenie łąk, które w 1608 r. przekazano w użytkowanie Stanisławowi Tarnowskiemu, nowi właściciele, rodzina Karnkowskich, założyła wieś (kolonię) Żubardź, podzie-loną na 6 osad, których użytkownicy, później pełnoprawni właściciele od 1864 r., byli w większości pochodzenia niemieckiego. Na mocy decyzji Rady Ministrów z listopada 1906 r. obszar wsi Żubardź włączono do Łodzi. Od
141 Dopiero w latach 40. XIX w. powstały w dzisiejszym kształcie ulic: Wojska Polskiego i Brzezińska. Wcześniej połączenie na tym kierunku prowadziło ulicami: Setną i Beskidzką. APŁ, UGPdSW, sygn. 1632, k. 18.
142 Plan Dołów z 1888 r. Zob.: APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 45/40.
143 Została założona na zachód od Dołów, po obu stronach współczesnej ul. Wojska Pol-skiego. Jej granice wyznaczały ulice: Bracka i SucharPol-skiego. Po stronie południowej w jej posiadaniu była dolina rzeki Łódki, a główna część była ulokowana między współczesnymi ulicami: Brzeską i Szyndzielorza – „Łupaszki”.
przełomu 1908/1909 r. rozpoczęto tam intensywne procesy parcelacyjne, tworzono nowe ulice i przyległe do nich place budowlane144.
Większość obszaru Bałut zajmowały obszary leśne. Na części z nich założono folwark, a w jego sąsiedztwie funkcjonowało kilkanaście gospo-darstw, raczej o skromnym uposażeniu145. Od 1856 r. właściciel Łagiew-nik i Bałut – August Zawisza rozpoczął proces prowadzący do utworzenia osady fabrycznej Bałuty Nowe. Na ten cel wydzielono z ziem folwarcznych 408 mórg, które miano rozparcelować, ale tereny leśne, głównie część lasu Żubardź, miano wykarczować i przygotować do właściwego zagospodaro-wania. Proces kolonizacji, tworzenia osady Bałuty Nowe posiada już solidne, choć uciążliwe w odbiorze opracowanie146, co zwalnia nas z szerszej pre-zentacji tego zjawiska, a przede wszystkim z omawiania i analizowania wszelkich zawiłości formalnoprawnych. Nasze rozważania rozpocznijmy od stwierdzenia, że administratorzy nowej osady: Icyk Bławat i Icyk Birenzweig mieli otrzymać tytułem wynagrodzenia za realizowane czynności zachodnią część lasu Żubardź o powierzchni 72 morgi, który to obszar ostatecznie na prawach ograniczonej własności przejął I. Bławat, (a więc podlegał przepi-som ukazu z 19 lutego 1864 r.). Od 1865 r. rozpoczął on proces wyprzedaży jego części147. W ten sposób powstała kolonia Żubardź, wcześniej nie było takiej nomenklatury148. Osada fabryczna Bałuty Nowe miała więc powstać na obszarze obejmującym tylko 360 mórg i – jak można sądzić – zajmowała większość ziem folwarku bałuckiego, ale nie całości terenów będących w jego składzie. To był główny przedmiot wieloletnich sporów sądowych między administratorami osady, później z jednym z nich, I. Bławatem a A. Zawiszą. Strona pierwsza sądziła, iż procesy parcelacyjne dotyczyły całego kompleksu