Rozwój sieci parafialnej w okresie Łodzi przemysłowej

W okresie zaborów pozycja Kościoła katolickiego w stosunku do państwa była systematycznie osłabiana. Już w 1798 r. car Paweł I utworzył w Petersburgu Departament dla Spraw Kościoła Katolickiego, na którego czele postawił protegowanego rosyjskiego arcybiskupa mohylewskiego Stanisława Bohu-sza-Siestrzeńcewicza. Płonnymi okazały się nadzieje na wzmocnienie pozycji Kościoła w okresie Księstwa Warszawskiego. Wprawdzie konstytucja stano-wiła katolicyzm religią stanu, to jednak w systemie napoleońskim nie było miejsca na samodzielność Kościoła. Konstytucja Królestwa Polskiego obniżyła rangę religii katolickiej do będącej przedmiotem szczególnej opieki rządu106. Po powstaniu listopadowym władze rosyjskie prowadziły politykę mającą na celu uzależnienie Kościoła rzymskokatolickiego i uczynienie zeń

narzę-103 M. Baruch, op. cit., s. 238; K. Brzeziński, A. Gramsz, Tuszyn. Od królewszczyzny do hiper-bazaru, Łódź 2003, s. 52.

104 J. Długosz, op. cit., s. 275; J. Łaski, op. cit., s. 168.

105 J. Łaski, op. cit., s. 168; T. Graliński, Spis parafii…, „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie”, 1953, nr 9, s. 179–180.

106 M. Loret, Kościół katolicki w początku panowania Aleksandra I (1801–1815), „Biblioteka Warszawska” 1913, r. 1, s. 493–519; idem, Kościół katolicki w zaborze rosyjskim za panowania Pawła I, „Przegląd Powszechny” 1928, t. 179, s. 111–128, 268–284; idem, Stosunek kościoła do państwa w Księstwie Warszawskim, ibidem, 1914, nr 2, s. 124–140; H. Dylągowa, Na przełomie Oświecenia i Romantyzmu, [w:] Chrześcijaństwo w Polsce…, s. 374–378; E. Kipa, Materiały do dziejów organizacji Kościoła Katolickiego w Królestwie Polskim 1815–1820. Dymisja Stanisława Potockiego, „Teki Archiwalne” 1954, s. 165–178.

dzia własnej polityki. Niechętny stosunek państwa rosyjskiego do Kościoła rymskokatolickiego nie przejawiał się jednak w Królestwie Polskim jakimiś spektakularnymi działaniami. Sytuacja zmieniła się po powstaniu stycznio-wym. Władze carskie wykorzystały okazję do przeprowadzenia zmian upo-sażenia duchowieństwa katolickiego oraz dokonały kasaty zakonów istnie-jących na terenie Królestwa Polskiego. Odnowione w Petersburgu Kolegium Duchowne Rzymskokatolickie (1865 r.) oznaczało daleko idące uzależnienie Kościoła rzymskokatolickiego od władz. Wprowadzono szereg uregulowań ograniczających swobodę poruszania się duchowieństwa oraz konieczność składania przysięgi. Nie bez znaczenia były też zmiany w zakresie unifika-cji języka, w tym wprowadzenie rosyjskojęzycznych aktów stanu cywilnego (początkowo księża sporządzali je w dwóch językach, polskim i rosyjskim). Niewiele zmieniło sytuację zawarcie przez Rosję, w 1882 r., konkordatu ze Stolicą Apostolską. Dopiero wydanie ukazu tolerancyjnego w 1905 r. popra-wiło wyraźnie pozycję Kościoła rzymskokatolickiego. Nastąpiło także zauwa-żalne ożywienie życia religijnego107.

Po ostatecznym podzieleniu terytoriów Rzeczypospolitej przez zaborców na tzw. Kongresie Wiedeńskim ówczesna Łódź i tereny do niej przyległe, a obecnie do niej należące, znalazły się pod władzą Rosjan na terenie Króle-stwa Polskiego. W myśl nowej organizacji terytorialnej weszły w skład woje-wództwa mazowieckiego. Zmiany granic wymusiły także rekonstrukcję struk-tury diecezjalnej. Na ziemiach Królestwa Polskiego w całości znalazły się trzy dawne diecezje: warszawska, kielecka i lubelska, część płockiej, włocławskiej pozostały za granicą pruską, część diecezji wigierskiej w Rosji a krakowskiej w Austrii. W granicach Królestwa Polskiego znalazły się poza tym parafie z archidiecezji gnieźnieńskiej, diecezji poznańskiej i wrocławskiej. Prowa-dzone już od 1816 r. prace doprowadziły do utworzenia metropolii w War-szawie oraz podziału Królestwa na siedem diecezji (tyle ile było wojewódz-tw)108. Zakończono w ten sposób długoletni proces przebudowy struktury

107 Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Arcybiskupstwo Warszawskie, sygn. A.X.3.34, k. 25–26, 55–56, 87; Zbiór Praw. Postanowienia i rozporządzenia rządu w guberniach Króle-stwa Polskiego obowiązujące 1876, t. VIII, seria I, poz. 68, s. 307–309; A. Boudou, Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między niemi w XIX stuleciu, Kraków 1930, t. 2, s. 367–473; E. Jabłońska-Deptuła, J. Skarbek, W dobie między powstaniami (1832–1864), [w:] Chrześcijań-stwo w Polsce…, s. 404, 426; D. Olszewski, Okres wzrastającego ucisku i głębokich przemian spo-łecznych (1864–1914), [w:] ibidem, s. 471– 492.

108 Były to nowo utworzone diecezje w Sandomierzu, Sejnach i Janowie Podlaskim oraz okre-ślone nowymi granicami archidiecezja warszawska i diecezje: płocka, włocławska i lubelska.

organizacyjnej Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach polskich związany z podziałem państwa polskiego między zaborców. Łódzkie parafie przenie-sione zostały z diecezji kujawskiej (włocławskiej) oraz archidiecezji gnieź-nieńskiej do nowo utworzonej archidiecezji warszawskiej (bulla Ex imposita nobis z 30 czerwca 1818 r.). Składała się ona z 20 dekanatów, a wśród nich istniał dekanat zgierski z 14 kościołami, w tym ze świeżo powstałą parafią aleksandrowską oraz zgierską, łódzką, mileską ze świątynią filialną w Choj-nach a także kościołem w Kazimierzu nad Nerem. W początkach II połowy XIX w. dekanat zgierski powiększony został o kolejną jednostkę organizacyjną w Konstantynowie. Diecezja ze stolicą we Włocławku (kujawsko-kaliska) – zawierała 23 dekanaty, które obejmowały parafie, zlokalizowane wówczas poza Łodzią, lecz rozciągające swoje panowanie na tereny w późniejszym okresie włączone do miasta. Były to położone w dekanacie lutomierskim parafie: w Pabianicach i Górce Pabianickiej109.

Kolejne zmiany w strukturze kościelnej nastąpiły po powstaniu stycznio-wym. W 1867 r. w ramach represji popowstaniowych skasowano biskup-stwo w Janowie Podlaskim, a w 1882 r. ostatecznie zakończono tymczasowy zarząd w części diecezji krakowskiej położonej w Królestwie Polskim. Tam też po długoletnich pertraktacjach z Austrią i Stolicą Apostolską, w 1882 r., erygowana została nowa diecezja – kielecka. Równolegle przeprowadzono zmiany administracyjne na terenie Królestwa Polskiego. Wydzielenie guberni piotrkowskiej i nowy podział powiatowy wymusił dostosowanie podziału dekanalnego. Zaprowadzono go w myśl zasady pokrywania się terytorialnego dekanatów i powiatów. Wówczas, z początkiem roku 1868, siedzibę deka-natu przeniesiono ze Zgierza do Łodzi. Struktura ta utrzymała się do roku 1915. W jej skład wchodziły wszystkie parafie miejskie Łodzi oraz Mileszki (z Chojnami), Konstantynów, Aleksandrów, Bełdów, Kazimierz, Zgierz (wraz z powstałą w późniejszym czasie parafią w Łagiewnikach). Parafie w Pabia-nicach i Górce Pabianickiej oraz nowo powstała w Retkini znalazły się po wspomnianej reformie w dekanacie łaskim110.

109 B. Kumor, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772–1918), Kraków 1980, s. 203–213; idem, Granice…, s. 314, 344; „Rocznik Instytutów Religijnych i Eduka-cyjnych w Królestwie Polskim”, t. 2, Warszawa 1826/27, s. 46, 83.

110 Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1878, s. 44–45; Catalogus Ecclesiarum et Utriusque Cleri tam Saecularis quam Regularis Dioecesis Vladi-slaviensis seu Calissiensis pro Anno Domini 1913, Wladislaviae 1913, s. 86–87; A. Stebelski, Prze-szłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, „Rocznik Łódzki” 1928, t.1, s. 34–38.

Długoletnim dziekanem dekanatu zgierskiego był późniejszy biskup san-domierski ks. Józef Goldtmann (1810–1829). Jeszcze dłużej funkcję tę pełnił ks. Franciszek Danecki, proboszcz parafii w Mileszkach. Ówczesny pleban zgierski, ks. Fabian Hirschberger, otrzymał wówczas godność wicedzie-kana (1836–1856). Po emerytowaniu ks. Daneckiego, od 1860 r. urząd ten, na krótko wrócił do rządcy kościoła św. Katarzyny – ostatnim dziekanem w XIX w. w Zgierzu był ks. Antoni Gabrielski. Po przenosinach stolicy dekanatu do Łodzi, ks. Gabrielski utrzymał tę godność, bowiem przeniesiony został na probostwo w Łodzi111. Przebywał tam jednak krótko a po jego powrocie do Zgierza, od 24 lutego (7 marca) 1872 r. dziekanem został ks. Ludwik Dąbrow-ski (do 1897 r.)112, który do 1885 r. był proboszczem w parafii WNMP, a póź-niej w nowo utworzonej Podwyższenia Świętego Krzyża. Następnie godność dziekańska przypadła sukcesorowi ks. Dąbrowskiego w parafii Podwyższe-nia Świętego Krzyża, ks. Zygmuntowi Łubieńskiemu113 (1897–1902), by od 1902 r. wrócić do proboszcza parafii staromiejskiej, którym został wówczas ks. Franciszek Szamota114 (1902–1909) a po nim ks. Antoni Gniazdowski115

(1909–1914)116.

Do 1817 r. zarząd parafią rzymskokatolicką pozostawał w rękach ducho-wieństwa, do tegoż przynależały również obowiązki utrzymania ale i dyspo-nowania funduszami parafialnymi. W tym jednak roku władze administra-cyjne Królestwa Polskiego zdecydowały się wkroczyć w stosunki panujące

111 Antoni Gabrielski – urodzony 2 II 1810 r., wyświęcony w 1836 r. Dane dotyczące dat urodzenia i wyświęcenia księży, w tym i kolejnych przypisach, zaczerpnięto głównie z ofi-cjalnych katalogów wydawanych przez diecezje i archidiecezje Kościoła rzymskokatolickiego (Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis; Catalogus Universi Cleri Archi-Dioecesis Varsaviensis, Elenchus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, Directorium Divini Officii et Sacrificii Persolvendi, Catalogus Ecclesiarum et Utriusque Cleri tam Saecularis quam Regularis Dioecesis Vladislaviensis seu Calissiensis). Należy jednak zauważyć, że w wydawnictwach tych niejednokrotnie zdarzają się pomyłki. Ze względu na braki źródłowe bądź też zakres pracy nie udało się zweryfikować wszystkich wymienionych w pracy danych.

112 Ludwik Dąbrowski – urodzony 22 VIII 1834 r., wyświęcony w 1857 r.

113 Zygmunt Łubieński – urodzony 28 II 1852 r., wyświęcony w 1876 r.

114 Franciszek Szamota – urodzony 4 X 1850 r., wyświęcony w 1874 r.

115 Antoni Gniazdowski – urodzony 9 VI 1845 r., wyświęcony w 1869 r.

116 Catalogus Universi Cleri Archi-Dioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archi-Dioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1821, s. 93–94; „Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskim”, t. 2, Warszawa 1826/27, s. 46; ibidem, t. 3, Warszawa 1830, s. 25; Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1900, s. 53; ibidem, 1903, s. 52; ibidem, 1910, s. 65; Czas. Kalendarz na rok 1900, Łódź 1900, Dział adresowy, s. 3–4; ibidem, 1903, s. 11–12; ibidem, 1909, s. 58–60; ibidem, 1914, s. 15–16.

na najniższym szczeblu organizacji kościelnej. W marcu 1817 r. Rada Stanu Królestwa Polskiego przekazała Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego opiekę i nadzór nad duchowieństwem rzymsko-katolickim tudzież jego funduszami117. Skutkiem takiego rozwiązania był ukaz carski z 6/18 marca 1817 r., w którym zapisano: Chcąc skutecznie zapobieżeć upadkowi kościołów parafialnych przez ustanowienie pewnych prawideł, podług których reperacya dawnych, lub stawianie nowych kościołów, lub cmentarzów, iako też mieszkań plebańskich – utworzono tzw. dozory kościelne. Składały się one początkowo z kolatora, proboszcza i trzech wyznaczonych przez nich członków spośród parafian a zatwierdzonych przez władze wojewódzkie. Zajmować się one miały opieką nad nieruchomościami kościelnymi, zarządem środkami prze-znaczonymi na remonty i inwestycje oraz poszukiwaniem funduszy na te cele o ile parafia nie dysponowała takowymi. Czynności swe wykonywali pod nadzorem władzy publicznej, której to zobowiązani byli składać sprawozda-nia. Ukaz carski zobowiązywał nadto do ubezpieczenia od ognia wszelkich świątyń i mieszkalnych budynków parafialnych118. W końcu 1823 r. dokonano zmiany zasad wyboru członków tych instytucji. Dozór kościelny składał się od tego czasu z sześciu członków: kolatora, dziedzica, dziekana właściwego dekanatu i trzech członków wybieranych na sześcioletnią kadencję przez właścicieli dóbr nieruchomych i zatwierdzanych przez władze wojewódz-kie (później gubernialne)119. Członkowie dozorów kościelnych musieli być właścicielami nieruchomości, oczywiście wyznania rzymskokatolickiego. Prezesem Dozoru kościelnego był zwykle kolator120.

Warto zwrócić uwagę na prawo dozorów kościelnych do pociągania para-fian do finansowania budowy i utrzymania kościołów, budynków kościelnych i cmentarzy. Z początkiem stycznia 1818 r., Namiestnik Królestwa Polskiego ustanowił podział kosztów na poniesione na kupno materjałów i opłatę rzemieślników oraz na sprowadzenie materjałów i ręczną pomoc przy fabryce. Pierwsze z nich ciążyły na wszystkich właścicielach oraz dzierżawcach

117 E. Kipa, op. cit., s. 184.

118 Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1818, t. VI, s. 242–249.

119 Ibidem, 1824, t. 8, s. 320–330.

120 Ibidem; K. Dębiński, Dozory kościelne rzymsko-katolickie w Królestwie Polskim, Warszawa 1912, s. 3–6. Należy zauważyć, iż stanowisko kolatora pełniły w Królestwie Polskim bardzo różne osoby. W majątku prywatnym właściciel tegoż, w dobrach rządowych dzierżawca bądź wyzna-czeni przez władzę wojewódzką (gubernialną), burmistrza lub wójta. W majoratach i donacjach właściciele tychże bądź też wójt lub sołtys.

wieczystych (posesorach emfiteutycznych) majątków, w których zamieszki-wali katolicy bez względu na ich wyznanie. Drugie zaś, na wiernych rzym-skokatolickiego Kościoła – włościanach na gruntach osiadłych, którzy robią pańszczyznę lub czynsz płacą oraz robotnikach. Ciężar miał charakter rze-czowy, przypisany był do nieruchomości (o ile były one zamieszkałe przez katolików)121. Nadto, do składek pociągana była władza publiczna oraz osoby prawne (np. koleje) o ile posiadały na terenie parafii dobra nieruchome. Dopiero w 1894 r. Senat Rządzący zwolnił wszystkich innowierców od udziału w utrzymaniu i budowie kościołów katolickich. Decyzją Rady Administracyj-nej Królestwa Polskiego (Instrukcja o budowie, restauracyi kościołów i innych zabudowań parafialnych w parafiach rzymsko-katolickich i grecko-unickich), w 1863 r., władze diecezjalne otrzymały udział w nadzorze nad działalnością Dozorów kościelnych122.

U progu nowego okresu dziejów miasta, jaki niewątpliwie wyznaczyła decyzja Namiestnika Królestwa Polskiego o zaliczeniu Łodzi do tzw. miast fabrycznych (18 września 1820 r.), na terenach łódzkich istniały dwa ośrodki parafialne oraz klasztor w Łagiewnikach. Jedna parafia w samym mieście tj. WNMP, druga zaś w niedalekich wówczas, obecnie znajdujących się w gra-nicach miasta, Mileszkach (wraz z filiałem w Chojnach). Część współczesnych terenów miasta znajdowała się – jak już wspomniano – w sąsiednich para-fiach w: Zgierzu, Aleksandrowie, Kazimierzu nad Nerem, Górce Pabianickiej oraz Pabianicach. Na północy, w Łagiewnikach, poza ówczesnym miastem mieszkali zakonnicy – franciszkanie.

W powstającym, przemysłowym mieście Łodzi znajdowała się jedna, nie-wielka, drewniana świątynia. Jak zanotował w 1819 r. wizytator z Konsysto-rza Łowickiego w stanie dobrym123. Ta pozytywna ocena była wystawiona chyba nieco na wyrost, bowiem Rajmund Rembieliński w 1820 r. informował, że kościół był od wielu lat zaniedbany i wymagał remontu, którego koszty oceniał na blisko 6 tys. zł pol. Komisja Wojewódzka miała zarządzić takowy, jednak napotkano problemy z zebraniem na ten cel odpowiednich środ-ków finansowych124. W końcu lat 20. i na początku 30. XIX w. ponownie, już

121 AAN, MWRiOP, sygn. 892, k. 22–24, Pismo Prokuratorii Generalnej RP do MWRiOP z 31 XII 1921 r.

122 Dzienik Praw Królestwa Polskiego 1863, t. 62, s. 163–182.

123 AAŁ, AKDŁ, Parafie, sygn. 58, k. 3.

124 Z. Lorentz, Trzy raporty Rajmunda Rembielińskiego, Prezesa Komisji Województwa Mazo-wieckiego, z objazdu Obwodu Łęczyckiego w roku 1820, „Rocznik Łódzki” 1928, t. 1, s. 62.

bardzo wyraźnie, sygnalizowano konieczność remontu niektórych elemen-tów budowli. Rozpoczęto go jednak od rozbudowy świątyni. Sporządzony w 1834 r. przez budowniczego powiatu łęczyckiego Ludwika Bethiera kosz-torys robót opiewał na sumę 7971 złp (świątynia 7468 i dzwonnica 503 złp). Roboty wykonane zostały w latach 1835–1837 przez Fryderyka Hoffmana z Łodzi i od razu przystąpiono do remontu wnętrza, który ukończono w 1839 r. Koszt tej ostatniej modernizacji miał wynieść 3741 złp. Prace wyko-nał Jan Drzewiecki z Łęczycy. Po rozbudowie kościół był ponad dwukrotnie dłuższy i nieco szerszy, miał długości 51 a szerokości 16 łokci125. Remont, jak się wydaje nie był wykonany zbyt starannie, bowiem już w 1839 r. proboszcz Józef Krygier opisując stan budynku zapisał: potrzebuje reparacyi w dachu po lewey stronie cały, ponieważ ciecze niepotrzebnie. Podobna informacja pojawiła się w r. 1845. W 1850 r. powiększono chór muzyczny we wnętrzu kościoła, a w 1859 r. dobudowano doń przedsionek. Budynek w tej formie przetrwał do lat 80. XIX w., tracąc z roku na rok swą funkcjonalność126.

Po zmarłym w 1820 r. ks. Tomaszu Czerwińskim proboszczem w Łodzi został ks. Franciszek Zengteller. Pasterzował osiem lat, po czym miejsce jego zajął wspomniany już J. Krygier (Krieger)127. W 1843 r., po jego przeniesieniu do Piątku, łodzianie wysłali dwie sprzeczne prośby o zamianowanie nowego kandydata. Dozór kościelny zaproponował dotychczasowego wikariusza ks. Franciszka Ksawerego Żaka. Tymczasem równolegle trafiło do władz

125 APŁ, RGP.Anteriora, sygn. 2154a, k. 104, 125–128, 249–251; ibidem, AmŁ, sygn. 1599, k. 132 i n. Łokieć nowopolski równy był 57,6 cm. Zob.: J. Arentowicz, Miary polskie, Warszawa 1972, s. 40.

126 APŁ, RGP.Anteriora, sygn. 2154, k. 192; ibidem, sygn. 2154a, k. 93, 125–128, 249–251; ibidem, AmŁ, sygn. 1599, s. 132, 154–163, 252–261; ibidem, sygn. 1600, k. 30–32 ibidem, sygn. 1584, k. 91–92, 353; AAŁ, ADŁ, sygn. 59, k. 103; ibidem, sygn. 57, k. 69, 127; ibidem, KGAW, sygn. 38, k. 186, 307, 457; K. Stefański, Architektura…, s. 30–31; L. Mikołajczyk, Kościoły Wniebowzięcia Najśw. Panny Maryi i św. Józefa w Łodzi, „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1960, nr 6, s. 191–192; T. Graliński, Spis parafii…, ibidem, 1952, nr 10–11. s. 311–312.

127 Józef Krygier – urodzony 27 III 1797 r., wyświęcony w 1821 r. Wspomagali go w pracy duszpasterskiej w parafii księża wikariusze: Julian Turulski (ur. 12 IV 1811 r., wyśw. w 1840 r.); Jan Delert, Stanisław Krieger (ur. 29 VII 1813 r., wyśw. w 1842 r.), Franciszek Ksawery Żak (ur. 18 VII 1807 r., wyśw. w 1831 r.). Opracowano na podstawie: Elenchus Cleri Saecularis et Regu-laris Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Directorium Divini Offici et Sacrificii persolvendi Pro Anno i post Bissextilem MDCCCXXXVII Archidioecesis Varsaviensis, s. 153; Catalogus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1840, s. 168; ibidem, 1841, s. 141; ibidem, 1843, s. 62; 1844, s. 168; Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidio-ecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1845, s. 60.

rządowych podanie o zatwierdzenie na stanowisko proboszcza drugiego z wikariuszy – ks. Stanisława Kriegera (brata byłego proboszcza Józefa). Sprawa się skomplikowała jeszcze bardziej, gdy w tym samym roku do biskupa trafiła kolejna kandydatura forsowana przez część parafian – wikariusz msz-czonowski ks. Henryk Plater. Tymczasowo administratorem został wyzna-czony ks. F. Hirschberger, wicedziekan zgierski, który to jednak w Łodzi nie bywał. Jak to określono był malowanym administratorem i w zasadzie funkcję tę spełniał ks. S. Krieger. W październiku 1844 r. nowym proboszczem wyzna-czono ks. Jana Radzikowskiego, jednak nie podjął on urzędu128. Nadto, wąt-pliwości władz co do osoby tego ostatniego wzbudzał udział jego w powsta-niu listopadowym. W końcu, w lutym 1845 r., zdecydowano się mianować najpierw administratorem, a od 1846 r. proboszczem ks. Henryka Platera129. W 1859 r. proboszcz łódzki awansował na stanowisko biskupa sufragana łowickiego i w lutym tego roku miejsce jego zajął ks. Wojciech Jakubowicz130. Jego aktywność polityczna, sprzyjanie powstańcom styczniowym, doprowa-dziła do zesłania go w głąb Rosji (1864 r.)131. Kolejni proboszczowie łódzkiej

128 W oficjalnym wydawnictwie archidiecezji warszawskiej ks. Radzikowski (ur. w 1802 r., wyśw. w 1829 r.) figuruje jako kurator parafii łódzkiej; Catalogus Cleri Saecularis ac Regula-ris Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1845, s. 60.

129 Henryk Plater – urodzony 1 IV 1817 r., wyświęcony w 1840 r. W pracy duszpasterskiej w parafii WNMP wspomagali go księża wikariusze: Julian Busse (ur. 2 XI 1819 r., wyśw. w 1844 r.); Onufry Petrykowski (ur. 7 VI 1822 r., wyśw. w 1845 r.), Wojciech Zgleczewski (ur. 15 IV 1823 r., wyśw. w 1847 r.), Leon Bogatko (ur. 7 III 1828 r., wyśw. w 1851 r.), Antoni Szmidel (ur. 10 VI 1827 r., wyśw. w 1851 r.), Kazimierz Zamiara (ur. 2 III 1825 r., wyśw. w 1853 r.), Józef Pałczyński (ur. w 19 III 1832 r., wyśw. w 1855), Piotr Gerberu (ur. 24 XII 1824 r., wyśw. w 1855 r.), Teo-fil Świderski (ur. 25 III 1825 r., wyśw. w 1851 r.), Karol Max (25 IV 1835 r., wyśw. w 1858 r.). Opracowano na podstawie: Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1846, s. 55–56; ibidem, 1847, s. 53; ibidem, 1848, s.54; ibidem, 1849, s. 54; ibidem, 1850, s. 56; ibidem, 1851, s. 58; ibidem, 1852, s. 58; ibidem, 1853, s. 56–57; ibidem, 1854, s. 54; ibidem, 1855, s. 53; ibidem, 1856, s. 54; ibidem, 1857, s. 78; ibidem, 1858, s. 85; ibidem, 1859, s. 83.

130 Wojciech Jakubowicz – urodzony 22 IV 1822 r., wyświęcony w 1847 r. W pracy duszpasterskiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: wspomniany wyżej Karol Max oraz Ludwik Dąbrowski (ur. 22 VIII 1834 r., wyśw. w 1857 r.), Józef Czajkowski (ur. 27 I 1837 r., wyśw. w 1860 r.), August Zalewski (ur. 27 VIII 1831 r., wyśw. w 1861 r.), Felicjan Wabner (ur. w 1831 r., wyśw. w 1862 r.); Opracowano na podstawie: Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1860, s. 88; ibidem, 1861, s. 87; ibidem, 1862, s. 67; ibidem, 1863, s. 76; Ordo Divini Officii ad usum Archidioecesis Varsaviensis 1864, s. 81.

131 AAŁ, KGAW, sygn. 38, k. 334–340, 368–395, 409, 422, 444–445, 456, 525; K. Konar-ski, Archiwalia łódzkie w Państwowem Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, „Rocznik Łódzki”

parafii WNMP piastowali także stanowisko dziekana dekanatu łódzkiego. Byli to ks. A. Gabrielski (początkowo administrator 1864–1867, faktycznie opiekował się parafią wikariusz, ks. August Zalewski, zaś od 1868–1872 pro-boszcz parafii WNMP)132 i ks. L. Dąbrowski (1872–1885)133. Następcy: pro-boszcz ks. Jan Siemiec (1885–1889)134 oraz ks. Karol Szmidel (1889–1902)135

1928, t. 1, s. 98–99; R. Przelaskowski, Zagadnienia polityczne w życiu wyznaniowem Łodzi w XIX wieku, ibidem, s. 232.

132 August Zalewski – urodzony 2 II 1810 r., wyświęcony w 1836 r. W pracy duszpasterskiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: Bonifacy Wołyniec (ur. 1 V 1822 r., wyśw. w 1848), Aleksander Dakowski (ur. 23 III 1838 r., wyśw. w 1862 r.), Andrzej Biedermann (ur. 19 V 1832 r., wyśw. w 1861 r.), Lucjan Hordyewicz (ur. 27 X 1842 r., wyśw. w 1868 r.), Ignacy Nowicki (ur. 2 VII 1831 r., wyśw. 1861), Karol Szmidel (ur. 16 VIII 1846 r., wyśw. 1871 r.), Opracowano na pod-stawie: Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1868, s. 49; ibidem, 1869, s. 47; ibidem, 1870, s. 47; ibidem, 1871, s. 62; ibidem, 1872, s. 62.

133 W pracy duszpasterskiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: wspomniani już B. Wołyniec, I. Nowicki, K. Szmidel i L. Hordyewicz oraz Władysław Sędziakowski (ur. 27 I 1846 r., wyśw. w 1872 r.), Karol Brzęczkowski (ur. 3 XI 1839 r., wyśw. w 1862 r.), Michał Łęczycki (ur. 28 IX 1852 r., wyśw. w 1875 r.), Konstanty Folkman (ur. 14 VIII 1841 r., wyśw. w 1875 r.), Władysław Rutkowski (ur. 10 XII 1843 r., wyśw. 1870 r.), Stanisław Skowroń-ski (ur. 6 V 1849 r., wyśw. w 1872 r.); Józef Szczucki (ur. 15 III 1852, wyśw. w 1875 r.), Józef Puchalski (ur. 17 V 1835 r., wyśw. w 1863 r.), Ludwik Ponewczyński (ur. 28 VI 1854 r., wyśw. w 1878 r.), Józef Samborski (ur. 6 VII 1855 r., wyśw. w 1879 r.), Aleksander Dmochowski (ur. 11 X 1854 r., wyśw. w 1878 r.), Józef Dmochowski (ur. 26 XI 1854 r., wyśw. w 1878 r.), Jan Bielecki (23 V 1855 r., wyśw. w 1881 r.), Piotr Ambroziewicz (ur. 31 I 1834 r., wyśw. w 1857 r.), Józef Kajrukszto (ur. 19 III 1859 r., wyśw. w 1882 r.), Walenty Nowakowski (ur. 5 II 1855 r., wyśw. w 1881 r.), Klemens Ostrowski (ur. 21 XI 1858, wyśw. w 1881 r.), Henryk Szczepkow-ski (ur. 24 XII 1857 r., wyśw. w 1880 r.), Teofil Chylicki (ur. 25 IV 1858 r., wyśw. w 1884 r.), Opracowano na podstawie: Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1873, s. 44; ibidem 1874, s. 45; ibidem, 1875, s. 45; Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsavien-sis pro Anno Domini 1876, s. 44; ibidem, 1877, s. 44; ibidem, 1878, s. 44; ibidem, 1879, s. 34; ibidem, 1880, s. 37; ibidem, 1881, s. 38; ibidem, 1882, s. 38; ibidem, 1883, s. 38; ibidem, 1884, s. 46; ibidem, 1885, s. 48.

134 Jan Siemiec – urodzony 30 VIII 1846, wyświęcony 1869 r. W pracy duszpasterskiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: wspomniany T. Chylicki oraz Ludwik Zajtz (ur. 4 X 1834 r., wyśw. w 1858 r.), Władysław Truszkowski (ur. 2 X 1864 r. – diakon), Andrzej Leszczyń-ski (ur. 27 XI 1846 r., wyśw. w 1868 r.), Teofil PląskowLeszczyń-ski (ur. 30 V 1863 r., wyśw. w 1887 r.), Władysław Wyrzykowski (ur. 27 X 1863 r., wyśw. w 1888 r.), Herman Schmidt (ur. 1 III 1866 r., wyśw. w 1889 r.), Jan Kasiński (ur. 2 II 1863 r., wyśw. w. 1886 r.). Opracowano na podstawie: Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1886, s. 50; 1887, s. 49; 1988, s. 49; 1889, s. 49

135 Karol Szmidel – urodzony 12 VIII 1846 r., wyświęcony w 1871 r. W pracy duszpaster-skiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: wspomniani W. Wyrzykowski, H. Schmidt, oraz Stanisław Wiśniewski (ur. 2 II 1859 r., wyśw. w 1887 r.), Marcin Gruchalski (ur. 11 XI 1866 r., wyśw. w 1889 r.), Ludwik Chyłkowski (ur. 26 VIII 1864 r., wyśw. w 1889 r.), Kazimierz

nie otrzymali tej funkcji. Godność ta wróciła do kościoła WNMP wraz z obję-ciem parafii przez ks. Franciszka Szamotę (1902–1909)136 i piastowana była również przez jego sukcesora ks. Antoniego Gniazdowskiego (1909–1914)137. Wspomniany wcześniej ks. Zalewski, był też kandydatem władz kościelnych Sobolewski (ur. 4 III 1865 r., wyśw. w 1890 r.), Henryk Fiatowski (19 I 1864 r., wyśw. w 1891 r.), Stefan Roguski (ur. 2 XI 1867 r., wyśw. w 1891 r.), Jan Sołtyszewski (ur. 23 I 1869 r., wyśw. w 1892 r.), Wincenty Giebartowski (ur. 14 I 1870 r., wyśw. w 1894 r.), Justyn Stauga-jtys (ur. 14 XI 1866 r., wyśw. w 1890 r.), Jan Matulanis (ur. 16 V 1870 r., wyśw. w 1893 r.), Ludwik Mocarski (ur. 14 II 1871 r., wyśw. w 1894 r.), Albin Jędrzejewski (ur. 25 II 1864 r., wyśw. w 1888 r.), Ezechiel Napieralski (ur. 10 IV 1873 r., wyśw. w 1895 r.), Witold Prądzyński (ur. 10 VI 1870 r., wyśw. w 1896 r.), Henryk Stankiewicz (ur. 2 I 1862 r., wyśw. w 1886 r.), Ignacy Dąbrowski (ur. 29 X 1871 r., wyśw. w 1897 r.); Jan Albrecht (ur. 23 VI 1872 r., wyśw. w 1897 r.), Władysław Żabczyński (ur. 28 V 1872, wyśw. w 1898 r.), Władysław Żebrowski (ur. 28 IX 1875 r., wyśw. w 1898 r.), Adam Pietrzak (ur. 22 XI 1874 r., wyśw. w 1898 r.), Włodzimierz Kirchner (ur. 30 XII 1875 r., wyśw. w 1899 r.), Apoloniusz Kaczyński (ur. 30 VI 1868 r., wyśw. w 1894 r.), Józef Bakalarczyk (ur. 30 I 1874 r., wyśw. w 1899 r.). Opracowano na podstawie: Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1890, s. 49; ibidem, 1891, s. 49; ibidem, 1892, s. 49; ibidem, 1893, s. 50; ibidem, 1894, s. 73; ibidem, 1895, s. 51; ibidem, 1896, s. 51; ibidem, 1897, s. 51; ibidem, 1898, s. 51; ibidem, 1899, s. 51; ibidem, 1900, s. 52; ibidem, 1901, s. 51; ibidem, 1902, s. 52; Czas. Kalendarz na rok 1900, Łódź 1900, Dział adresowy, s. 11c; ibidem, 1903, s. 11c.

136 W pracy duszpasterskiej w parafii wspomagali go księża wikariusze: wspomniany Albrecht oraz Edward Marks (28 VIII 1872 r., wyśw. w 1900 r.), Eugeniusz Czajkowski (ur. 30 XII 1871 r., wyśw. w 1896 r.), Bolesław Karwowski (ur. 18 XII 1876 r., wyśw. w 1901 r.), Józef Wied-ner (ur. 13 X 1878 r., wyśw. w 1901 r.), Jan Wasiak (ur. 22 VI 1879 r., wyśw. w 1904 r.), Czesław Maliszewski (ur. 21 XI 1880 r., wyśw. w 1904 r.), Jan Truszkowski (ur. 21 VI 1876 r., wyśw. w 1899 r.), Edward Kawiński (ur. 10 X 1881 r., wyśw. w 1904 r.), Bolesław Suliński (ur. 22 XI 1879 r., wyśw. w 1905 r.), Konstanty Pogorzelski (ur. 5 III 1883 r., wyśw. w 1906 r.), Mieczysław