W
ymienione kompleksy majątkowe graniczyły od wschoduz dobrami łódzkimi biskupstwa włocławskiego, a dalej z mająt-kiem Radogoszcz. Współczesna ul. Traktorowa odpowiadała mniej więcej dawnej granicy między tym ostatnim majątkiem a Kałami. W świetle dotychczasowych badań173 można przyjąć, iż tereny związane z wsią Złotno wchodziły w skład dóbr rycerskich Żabice (Żabice Wielkie) obejmują-cych m.in. terytorium powstałej później wsi Srebrna, Rszewa. Wieś Złotno, powstała w 1426 r., a w okresie staropolskim nie przedstawiała większej wartości. W końcu XVIII w. powstał tam niewielki folwark. Tereny związane z wsią Jagodnica wchodziły w skład dóbr niesięcińskich, które – jak wynika z zachowanych źródeł – w okresie XVI w. graniczyły z dobrami łódzkimi174. W latach 20. XVIII w. w skład klucza Żabice weszła świeżo nabyta wieś Jagod-nica175. Ostatnim jego właścicielem był Mikołaj Krzywiec Okołowicz, który nabył je w początkach XIX w. Należały do niego Żabice, Żabiczki, Niesięcin, Rszew, Rszewek, Srebrna, Złotno i Jagodnica. Przypomnijmy, że z tym nazwi-skiem należy łączyć decyzję z 1821 r. o ulokowaniu na gruntach wsi Żabice osady fabrycznej, którą w tym roku nazwano miastem Konstantynów. Niewąt-pliwie akcja o takim zasięgu wymagała zgromadzenia odpowiednich zasobów gotówkowych. Otóż w dniu 23 września 1816 r. przed notariuszem Walen-tym Skorochód-Majewskim w Warszawie – M. Krzywiec Okołowicz sprze-dał dobra ziemskie Jagodnica i Złotno za 178,8 tys. złp. Nabywcą okazał się Wacław Ammer176. W ten sposób doszło do scalenia obu struktur własnościo-wych w jeden organizm gospodarczy. Nie udało się ustalić, kiedy to powstała w jego obrębie wieś Huta Szklanna, występująca później jako Jagodnica Huta. W 1822 r. było tam 17 domów i 189 mieszkańców177. Faktycznie Jagodnicka
173 T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, Dzieje wsi Żabice do 1821 r., [w:] Konstantynów Łódzki. Dzieje miasta, red. M. Nartonowicz-Kot, Łódź 2006, s. 9–35; S. M. Zajączkowski, Studia…, s. 37, 45; B. Baranowski, Łódź i okolice…, s. 132; M. Koter, Kształtowanie się…, s. 75.
174 APŁ, AmŁ, sygn. 112; ibidem, sygn. 113.
175 T. Nowak, H. Zerek-Kleszcz, op. cit., s. 24. W okresie XVIII w. część dóbr Niesięcin prze-szła w inne ręce. Pozostała część występuje odtąd jako dobra Rąbień.
176 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 141 (Jagodnica i Złotno lit. A), t. I, dział I i II.
177 Była ona zlokalizowana wzdłuż środkowej i południowego biegu ul. Huta Jagodnicka, a więc w kierunku południowym od wsi Jagodnica, funkcjonującej przy zbiegu ulic: Złotno i Huta Jagodnicka. Jagodnicka Huta leżała w granicach obecnej Łodzi. Inne zdanie: B. Baranow-ski, Łódź i okolice…, s. 142. Należało do niej 20 włók gruntu.
Huta powstała na bazie wsi Jagodnica, gdzie w końcu XVIII w. było tylko jedno gospodarstwo chłopskie. W końcu XIX w. mieszkały tam 92 osoby. Istniała też osada Huta Jagodnica o powierzchni 5 mórg, i prawdopodobnie z tą nomen-klaturą należy łączyć funkcjonowanie wspomnianej już huty szklanej. Jako trzecia powstała Kolonia Huta Jagodnica, położona przy drodze do Niesięcina (obecnie ul. Złotno) gdzie w końcu XIX w. mieszkały 64 osoby. W składzie tych dóbr występowała osada karczemna Cyganka zlokalizowana przy zbiegu dwóch połączeń drożnych o zasięgu ponadlokalnym. W 1839 r. osadę nabył Konstanty Pilecki178, założono odrębną księgę hipoteczną i wydzielono ją z dóbr Jagodnica-Złotno. Prawdopodobnie na początku lat 90. XIX w. przystą-piono do zagospodarowania, sporządzono plan parcelacyjny. Osada Cyganka graniczyła bezpośrednio z Łodzią i pod tym względem była miejscem atrak-cyjnym dla uboższych grup ludności. W końcu XIX w. było tam już 11 obiek-tów mieszkalnych, zamieszkiwało 290 osób, funkcjonowały trzy sklepy179.
W strukturze dóbr Jagodnica-Złotno ich część południową i większość środ-kowej zajmowały tereny użytkowane przez włościan. Północne obszary zajmo-wały tereny leśne. Zostały więc zaliczone do ziem folwarcznych i ciągnęły się wzdłuż współczesnej ul. Rąbieńskiej i po obu stronach rzeki Jasieniec. Ogółem było to około 570 mórg. Do 1882 r. sprzedano północno-zachodnią część tego folwarku, którą nabyli chłopi wsi Huta Jagodnicka180. Przy drodze do Rąbienia w rejonie biegu rzeki Jasieniec powstała kolonia Leonów (Odzierady) złożona z pięciu dużych gospodarstw. Właścicielem folwarku Jagodnica – Złotno od 1878 r. była rodzina Danielewiczów, która kontynuowała procesy wyprzedaży jego wybranych części. W dniu 15 lipca 1893 r. za 25 tys. rbs. jego pozostałą część nabył łódzki fabrykant Edward T. Neumann. Wydzielono z niego 155 mórg gruntów i założono w 1903 r. oddzielną księgę hipoteczną „Folwark Jagodnica--Złotno lit. A”. W następnym roku rozparcelowano dużą część tego obszaru mię-dzy ul. Rąbieńską i Złotno, gdzie utworzono 39 dużych działek parcelacyjnych i wydzielono dwie ulice. Ich nabywcy do wybuchu I wojny światowej rozpoczęli procesy tzw. wtórnej parcelacji, dzieląc je na mniejsze parcele i ułatwiając w ten sposób zakup przez mniej zamożne grupy mieszkańców Łodzi181. W ten sposób
178 APŁ, Not. J. Stokowski 1839, Akt kupna-sprzedaży z 30 października.
179 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 916. Osada zajmowała powierzchnię 20 mórg.
180 APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 45/51; ibidem, sygn. 45/53.
181 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 141, t. I, dział II; APŁ, RGP.WAdm., sygn. 6596; ibidem, PRN.WAiNB, sygn. 45/57 (1903 r.).
rozpoczął się proces tworzenia osady Nowe Złotno, zlokalizowanej w kierunku zachodnim i północno-zachodnim od Cyganki.
Dominium kalskie zajmowało duże terytorium, ale w większości było pokryte lasami, występowały tutaj liczne bagna i nieużytki. Znajdowały się tam dość skromna wieś, karczma i młyn. Wieś funkcjonowała nad rzeczką Aniołówka, a jej pola funkcjonowały po obu jej stronach182. Kały były wła-snością kilku rodzin, w latach 1774–1806 znajdowały się w posiadaniu Jana Wyrzykowskiego i jego syna Wojciecha, następnie przeszły we władanie Józefa Morzkowskiego, a od 1823 r. rodziny Szołowskich183. W 1862 r. wystawiono je na sprzedaż publiczną, w drodze działów, były wówczas własnością Romana, Marii i Bolesława Szołowskich. Dopiero 5 czerwca 1867 r. w Trybunale Cywil-nym w Warszawie nabył je Antoni Szołowski za 37 001 rbs., który kontraktem kupna-sprzedaży z 9 września tego roku sprzedał je Władysławowi Janna-szowi za 40 tys. rbs., osobie mocno związanej rodzinnie i gospodarczo z rodzi-nami Schlösserów i Wernerów w Ozorkowie184. Po śmierci W. Jannasza, od 1904 r. resztki dawnego majątku przejął jego syn – Konstanty.
Właściciele dóbr kalskich rozpoczęli w końcu XVIII w. proces ich zagospo-darowania, wykorzystując pomyślną koniunkturę i duży napływ osadników z krajów niemieckich. Dziełem J. Wyrzykowskiego było założenie kolonii „olęderskiej” o nazwie Grabieniec185. Na jej potrzeby wydzielono południową część dóbr kalskich. Od strony południowej nowa kolonia graniczyła z domi-nium Jagodnica-Złotno. Do jej wytyczenia wykorzystano lokalną dróżkę, odchodzącą od traktu biegnącego ze Zgierza do Pabianic186. Chodzi o współ-czesną ul. Rojną, na całym jej biegu. Dla potrzeb osadników przekazano ogółem około 890 mórg ziemi uprawnej. Dane z 1822 r. informują o funkcjonowaniu
182 Należy zakwestionować pogląd M. Sygulskiego (Historia Bałut, t. II…, s. 37), jakoby jej zabudowania znajdowały się w rejonie dzisiejszych ul. Aleksandrowskiej i Szczecińskiej, Kujawskiej i Warzywnej., choćby dlatego, że przy ul. Aleksandrowskiej, od strony północnej były kompleksy leśne.
183 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 75, dział II.
184 Ibidem. Zachowały się informacje („Dziennik Łódzki” 1891, nr 226, s. 3) jakoby przed W. Jannaszem właścicielem tego kompleksu był Gliksman (Glüksmann). Ten ostatni był admi-nistratorem majątku Kały, gdyż jego nabywca z 1867 r. mieszkał na stałe w Ozorkowie.
185 K. Przesmycki, Ludność powiatu zgierskiego na podstawie spisów pruskich z 1797/1798 –1800/1801, Łódź 1973, „Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Sprawozdanie z czynności i Posiedzeń Naukowych” 1973, R. XXVII, 8, passim. Odpowiedni akt podpisano 8 I 1796 r. w Piotrkowie.
186 Połączenie to prowadziło przez osadę młynarską Pabianka, biegło dalej współczesną ul. Traktorową, na dalszym odcinku było związane z zachodnią granicą dóbr łódzkich a następ-nie przez Rokicie (Stare), Chachułę do Pabianic.
tam 43 gospodarstw, w których mieszkało 348 osób. W 1855 r. było tam 49 rodzin z 395 osobami. Dane z końca XIX w. mówią o przebywających tam 369 mieszkańcach187. Dominowała tam społeczność ewangelicka, dla któ-rej potrzeb wydzielono osadę szkolną i miejsce na cmentarz o powierzchni 7,5 morgi188.
Na terytorium dóbr kalskich powstało kilkanaście małych osad i kolo-nii: Budy Kałowskie powstały przed 1846 r., zlokalizowane na południowy wschód od wsi Kały189, założony w 1843 r. Marianów190, sąsiadujący z nimi Piaskowiec, obie struktury w północno-wschodniej części dóbr kalskich, dalej kolonia Mikołajew191, złożona z 8 gospodarstw oraz położone w zachod-niej części: Szatonia, Łomniki i Zimna Woda192. Przypomnijmy, iż po1864 r. ziemie będące własnością chłopów były przedmiotem szczególnej troski władz rosyjskich a obowiązujące przepisy uniemożliwiały ich przechodzenie w posiadanie innych grup społecznych.
Dane z końca XIX w. informują o istnieniu nomenklatury Kały Kolonia, ulo-kowanej po północnej stronie drogi z Łodzi do Poddębic. W tym okresie było tam już 49 obiektów mieszkalnych, w których zamieszkiwało 500 osób193. Kały Kolonia zajmowała powierzchnię 400 mórg i odpowiadała wielkości folwarku kalskiego oraz przypisanych do niego terenów leśnych194. Do 1891 r. rozpar-celowano prawie cały folwark między kilku nabywców a następnie przystą-piono do wyprzedaży terenów leśnych zlokalizowanych wzdłuż ul. Aleksan-drowskiej. Proces ten ciągnął się na przełomie XIX i XX w.195 W dniu 7 lipca 1893 r.196 dużą działkę o powierzchnio ponad 39 mórg nabyli Szaja Kochański i Majer Jabłoń, ale ten pierwszy stał się właścicielem struktury zajmującej
187 B. Baranowski, Łódź i okolice od końca XVI do końca XVIII w., [w:] Łódź. Dzieje miasta…, s. 145; APŁ, DSwŁ, sygn. 630; Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 230–231.
188 APŁ, KdSWPŁ, sygn. 209.
189 W 1855r. w Kałach i Budach Kałowskich mieszkało łącznie 26 rodzin. Kilka osad funk-cjonowało przy drodze z Łodzi do Aleksandrowa.
190 Plan Marianowa: APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 47/75.
191 Zlokalizowany był między Szosą Aleksandrowską a rzeką Zimną Wodą, w południowo--zachodniej części tych dóbr. Mikołajew miał około 47 mórg ziemi uprawnej.
192 APŁ, UGPdSW, sygn. 1663. Pewną ilość działek w wyżej wymienionych osadach nabyli koloniści pochodzenia niemieckiego.
193 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 382–383.
194 Chodzi o tereny między współczesnymi ulicami: Spadkową i Szczecińską, a być może Szparagową.
195 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 75, t. I, dział I i II.
ponad 34,5 morgi, gdzie przystąpił do tworzenia osady letniskowej wystę-pującej pod nazwą „Kochanówka”. W listopadzie 1898 r. nieruchomość tę nabyło za 35 tys. rb. Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności, gdzie w 1902 r. nastąpiło otwarcie Szpitala dla Umysłowo i Nerwowo Chorych „Kochanówka”197. W krótkim czasie, bo do wybuchu I wojny światowej Kały Kolonia, z uwagi na występujący tam specyficzny mikroklimat, dużą ilość lasów, stała się znaczącym ośrodkiem letniskowym, z którego usług korzy-stali mieszkańcy Łodzi. Procesy zabudowy tego obszaru uległy przyśpiesze-niu po oddaprzyśpiesze-niu do użytku w 1911 r. linii tramwajowej Łódź–Aleksandrów. Również spora grupa właścicieli chłopskich działek zlokalizowanych przy drodze Łódź–Aleksandrów zdecydowała się wykorzystać pomyślną koniunk-turę i przystąpiła do inwestycji w obiekty mieszkaniowe i letniskowe198.
10. Dobra bedońskie a proces ich zagospodarowywania
W
przypadku tych dóbr znajdujemy się w wyjątkowo korzystnym położeniu. W 2009 r. ukazała się monografia poświęcona ich prze-szłości199. To solidne opracowanie, oparte na dużej bazie archiwal-nej m.in. informuje nas o wcale bogatej historii tego dominium do początków XIX w., także o jego stanie majątkowym w różnych okresach. O średniowiecz-nym rodowodzie tej miejscowości i jej dalszym funkcjonowaniu zadecydowały istniejące tam stosunkowo dobre gleby, a więc przynoszące wyższe plony. Per analogiam można posłużyć się przykładem pobliskiego Wiskitna, funk-cjonującego w strukturze dóbr Kapituły Krakowskiej. Po drugie, wykształciły się tutaj ważne połączenia drogowe o znaczeniu ponadlokalnym. Zachodnią granicę dóbr bedońskich, równoznaczną z pewnym odcinkiem wschodniej granicy dóbr Kapituły Krakowskiej, później Ekonomii Rządowej Pabianice wyznaczała, choć z pewnymi odchyleniami, droga określana jako wolborska lub kurowicka200. Przez Bedoń biegła droga do Brzezin, później prowadząca dalej do Warszawy. Była to kontynuacja tzw. traktu widawskiego, biegną-cego przez Pabianice, Rzgów do Wiskitna, skąd jedno odgałęzienie szło przez197 J. Sosnowska, Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza Łódzkiego Chrześcijań-skiego Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940), Łódź 2011, s. 177 i n. Tam wymieniona lite-ratura poświęcona dziejom tej placówki.
198 Kronika. Tegoroczny ruch budowlany, „Rozwój”, 7 X 1911, nr 229, s. 5.
199 M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, Bedoń. Dzieje do roku 1939, Andrespol–Łódź 2009.
Mileszki, Stryków do Warszawy, gdy drugie kierowało się w kierunku połu-dniowo-wschodnim do Brzezin. Najbardziej kontrowersyjną sprawą zwią-zaną z tymi dobrami były liczne spory graniczne toczone z zarządcami dóbr skarbowych obejmujących królewszczyzny: Wiączyń, Gałków, a później i kompleks Łaznów, przejęty ze stanu posiadania biskupa włocławskiego. Na tym terytorium powstało kilkanaście dużych kolonii z dominującym udzia-łem żywiołu niemieckiego. Podobny proces miał miejsce na obszarze dóbr skarbowych utworzonych na bazie przejętego w 1797 r. kompleksu Kapi-tuły Krakowskiej. W okresie rządów pruskich, ale i później, administratorzy dóbr skarbowych dążyli do przejmowania terenów – ich zdaniem spornych – najczęściej zalesionych i należących do dóbr prywatnych. Chodziło o tworze-nie określonej polityki osadniczej realizowanej przez władze pruskie, a później kontynuowanej w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Nie ulega wątpliwości, iż na przełomie XVIII i XIX w. zarządcy dóbr wiączyńskich świadomie przesuwali swoje granice w kierunku południowo--wschodnim, zajmując dominujące tam kompleksy leśne, na których zało-żono kilka kolonii (o czym dalej). Spory graniczne toczyły się kilkadziesiąt lat i ostatecznie 12 lipca 1855 r. podpisano ugodę. Skarb państwa zaprzestał roszczeń wobec właścicieli dóbr bedońskich a jednocześnie tytułem rekom-pensaty za okrojenie obszaru tego majątku od strony północnej i północno--zachodniej przyznał obszar 25 włók lasu, położonego w obrębie Kraszewa, a więc wydzielonego z byłego majątku Kapituły Krakowskiej201. W później-szym czasie właściciele dóbr bedońskich utworzyli tam kolonie: Wiśniowa Góra i Stróża202.
Pierwszą kolonią powstałą na terytorium dóbr bedońskich był Andre-spol, choć jej początki były i są przedmiotem sporów203. Oprócz wspomnia-nej wyżej nazwy używano też określeń: Jędrzejów, Andrzejewo (Andrze-jów). Ówczesna właścicielka M. Suchecka wydzieliła dla osadników 30 włók
201 Szczegółowe opisy sporów granicznych: M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, op. cit., s. 130–132. Zawarta ugoda z 1855 r. oznaczała tylko tyle, iż władze skarbowe uznały zasad-ność roszczeń swojego adwersarza.
202 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 16, dział I i II. Kolonizację Wiśnio-wej Góry rozpoczęto w latach 70. XIX w.
203 W publikacji: M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz (op. cit., s. 133–143) przyjęto rok 1809, jako datę założenia Andrespola. Należy jednak pamiętać, iż większość kolonii powsta-łych w tej części ziem polskich łączy swoje początki z zawarciem umów prywatnych.
chełmińskich204 terenów leśnych do zagospodarowania. Centralne miejsce zajmowała świeżo wytyczona droga, szeroka na 12 łokci, biegnąca od gra-nicy Kraszewa do gragra-nicy z Mileszkami205. Proces tworzenia kolonii Andre-spol trwał dłuższy okres czasu. Władze Ekonomii Rządowej Łaznów wysu-wały roszczenia do dużej części dóbr bedońskich. W 1823 r. po przegranym procesie przez spadkobierców W. Trembeckiego kolonię Andrespol podzie-lono na dwie części. Jej południową część, znacznie mniejszą, 294,5 mórg otrzymali właściciele Bedonia, część północna, większa (765 mórg ogółem), weszła w skład wyżej wspomnianej ekonomii i otrzymała nazwę Andrzejewo, później zmienioną na Andrzejów206. Obie osady były w większości zamiesz-kałe przez społeczność ewangelicką207. Na przełomie XIX i XX w. Andrespol zamieszkiwało 369, Andrzejów zaś 626 osób208.
Drugą osadą założoną w dobrach bedońskich był Justynów. Powstał w 1811 r. przy granicy z lasem gałkowskim. Osada składała się z 20 gospo-darstw, zajmujących obszar 348 mórg, choć wielkość ta została uzupełniona w latach 50. XIX w.209 W 1812 r. powstał kontrakt osadniczy związany z utwo-rzeniem kolonii Janówka, zlokalizowanej na północ od Justynowa. Było tam 20 gospodarstw zajmujących łącznie ponad 228 mórg. Prawie cała ludność była wyznania ewangelickiego210. Na początku XIX w. istniała w tych dobrach Huta Bedońska, a po jej likwidacji związany z nią obszar w większości wszedł w skład utworzonej w 1823 r. kolonii Jordanów, zlokalizowanej w północno- -wschodniej części dóbr bedońskich, od strony Małczewa. Przybyło tam 19 osadników, a nadziały objęły ogółem około 269 ha, później (1846 r.) mieszkało tam 43 gospodarzy. Aż 72% rodzin było ewangelikami. Na tere-nie dóbr bedońskich najludtere-niejszą osadą przed 1830 r. były Budy. W 1827 r. istniało tam 50 domów zamieszkałych przez 503 osoby. Wyraźnie dominowali tutaj ewangelicy. Od strony struktury zawodowej występowali gospodarze
204 Jedna włóka chełmińska = 17,95 ha. Wydzielone terytorium obejmowało więc 538,5 ha. Na przełomie lat 70. i 80. XIX w. kolonie: Andrespol, Andrzejów i osada karczemna Andrespol zajmowały obszar 1059,5 morgów, co w przybliżeniu odpowiada podanej wyżej wielkości.
205 Została ona na początku lat 50. XIX w. wykorzystana do budowy „szosy” biegnącej z Łodzi do stacji kolejowej w Rokicinach (obecnie ul. Rokicińska).
206 M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, op. cit., s. 139.
207 Ibidem, s. 142; APŁ, DSwŁ, sygn. 370.
208 Alfawitnyj spisok nasieliennych…, s. 10–11.
209 M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, op. cit., s. 143–146.
i komornicy oraz przedstawiciele specjalności związanych z eksploatacją lasów i miejscowych zasobów naturalnych i roślinnych. Dopiero w 1830 r. podpisano odpowiedni kontrakt z 52 kolonistami na wieczystą dzierżawę około 243 ha gruntów. Nie ulega wątpliwości, iż kolonia, która wówczas otrzy-mała nazwę Eufeminów to istniejące już od pewnego czasu Budy. W kolonii powstały dwie karczmy i wydzielono działkę szkolną. Kolonia Eufeminów funkcjonowała wzdłuż północnej granicy dóbr bedońskich211.