D
obra wiączyńskie zlokalizowane były na wschód od dominiów prywatnych Stoki i Mileszki, w kierunku na północ od Bedonia, ale – co podkreślaliśmy wcześniej – część terenów, głównie leśnych, na tym ostatnim kierunku była przedmiotem sporów212. Kompleks ten przez kilka wieków znajdował się w strukturze dóbr królewskich i był przedmio-tem dzierżawy przez przedstawicieli możnych rodów, głównie rodziny Lasoc-kich, właścicieli Brzezin. Dominowały tam tereny leśne. Zachowały się infor-macje o funkcjonowaniu w ich strukturze dwóch skromnych osad wiejskich: Wiączynia Leśnego (Górnego), ulokowanego w centrum tworzonej od 1801 r. kolonii Neu Sulzfeld (Nowosolna)213 i Wiączynia Polnego (Dolnego), który w świetle mapy z 1803 r.214 istniał nad rzeką Miazgą, na terenie późniejszej kolonii Nowy Wiączyń.W 1793 r. dobra wiączyńskie stały się własnością skarbu pruskiego. Od tego też roku pojawia się inicjatywa szerszej polityki kolonizacyjnej na tery-torium tzw. Prus Południowych. Problemem był brak odpowiednich terenów do rozwinięcia szerszej akcji. Przełomowe decyzje zapadły w 1797 r., a od 1798 r. rozpoczęto akcję zaludniania Prus Południowych osadnikami z Badenii i Wirtembergii. Stworzono duży aparat werbunkowy. Podstawowe znaczenie dla kolonizacji w Prusach Południowych miała decyzja o podjęciu szerokiej
211 Ibidem, s. 143–159.
212 Od strony północnej graniczyły z nim prywatne dobra Kalonka i Byszewy. Zob.: J. Malinow-ska, Studia osadnicze na obszarze powiatu brzezińskiego do połowy XVI wieku, Toruń 2001, s. 54–55.
213 W tym miejscu krzyżowały się dwa połączenia drożne: jedno, biegło z Lutomierska przez Łódź, Sikawę (ul. Beskidzka), Wiączyń Leśny do Brzezin, gdy drugie, wspomniane już wcześniej – to tzw. trakt widawski, prowadzący przez Pabianice, Rzgów, Wiskitno, Mileszki, Wiączyń Leśny do Strykowa.
akcji osadniczej na obszarach leśnych. Opracowano też program pomocy dla osadników do czasu uzyskania samowystarczalności z dochodów z własnego gospodarstwa. W latach 1802–1804 w Prusach Południowych osiedliło się około 7,5 tys. osadników z różnych krajów niemieckich215. Warto podkreślić, iż władze pruskie na cele kolonizacyjne przeznaczały wyłącznie lasy rosnące na terenach podmokłych i tzw. odpadki leśne, a więc mniejsze kompleksy.
W 1799 r. rozpoczęto tworzenie kolonii Borowo-Wilhelmswalde. Skom-plikowana praca, ciężkie warunki bytowania poprzedziły założenie kolonii Neu-Sulzfeld. Najwięcej kolonistów przybyło do niej z południowej Szwabii. Jej nazwa nawiązuje do wsi Sulzfeld koło Kraichgau. Akt utworzenia kolonii ogłoszono 23 maja 1801 r. Znaczącej pomocy udzieliły władze państwa pru-skiego. Na wydzielonym terenie, przeznaczonym na cele osiedleńcze egzysto-wała grupa chłopów polskich i osada Nadleśnictwa Wiączyń. Większość z nich przesiedlono do Dużego Wiączynia i Nowych Skoszew216. Na cele osiedleń-cze z całego kompleksu dóbr wiączyńskich wydzielono 5499 mórg na pola uprawne i 983 morgi łąk, nieużytków217. Pozostawiono nienaruszony kom-pleks leśny zlokalizowany w ich wschodniej i południowo-wschodniej części.
Kolonię Nowosolna o charakterystycznym kształcie podzielono na 96 osad a kolonistom przydzielono 273 włók (7114 mórg) ziemi. Według danych z przełomu XIX i XX w. kolonia posiadała 151 obiektów mieszkalnych i 197 gospodarczych. Zamieszkiwało ją 1609 osób, w zdecydowanej większości wyznań ewangelickich218. W 1806 r. zakończono proces tworzenia dwóch nowych kolonii: Wiączynia Górnego (Ober-Wiączyń) i Wiączynia Dolnego (Nieder-Wiączyń). Pierwszy z nich zasiedliła grupa 37 osadników219, gdy drugi dziewięciu220. Na przełomie XIX i XX w. w Wiączyniu Górnym było 49 obiektów mieszkalnych i 62 gospodarcze, kolonię zamieszkiwały 453 osoby.
215 K. P. Woźniak, Niemieckie osadnictwo…, s. 77 i n.; E. O. Kossmann, Die Anfänge des Deutschtums in Litzmannstäder Raum, Leipzig 1942, s. 174 i n.; O. Heike, 150 Jahre Schwa-benssiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen 1979, s. 170–179.
216 Neu-Sulzfeld/Nowosolna 23. Mai 1801 –17. Januar 1945. Illustrierte historich – geographi-sche Erinnerungen an ein Dorf und seine Mengeographi-schen, oprac. H. A. Schöller, Erlangen 2009, s. 23–35.
217 Ibidem, s. 38.
218 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 612–613; APŁ, RGP.WAdm., sygn. 8579.
219 Wiączyń Górny utworzono po zachodniej stronie wychodzącej z Nowosolnej drogi wiączyńskiej (obecnie ul. Wiączyńska) biegnącej jego wschodnią granicą. Północną granicę stanowiła współczesna ul. Mileszki, zachodnią granica z Mileszkami. Zajmowała on obszar o powierzchni 614 mórg.
220 Wiączyń Dolny był ulokowany po wschodniej stronie drogi wiączyńskiej, a od strony wschodniej dochodził do lasów wiączyńskich. Zajmował obszar 165 mórg.
Odpowiednie dane dla Wiączynia Dolnego wynosiły: 10 mieszkalnych, 20 gospodarczych oraz 149 osoby221.
W okresie rządów pruskich doszło do tymczasowego rozstrzygnięcia sporów granicznych między dobrami Bedoń a skarbem państwa. Uznano wówczas, iż z całości tych dóbr (ponad 7745 mórg) ⅗ winno przejść w użyt-kowanie struktur państwowych. Takie rozwiązanie pozwoliło władzom Ekonomii Rządowej Łaznów przejąć znaczną część dóbr bedońskich222, w tym tereny większościowe kolonii Andrespol, występującej odtąd jako Andrzejewo (Andrzejów). Na przejętych terenach utworzono trzy nowe kolonie: Wiączyń Nowy, Sąsieczno i Podwiączyń223. Pierwsza z nich była po części przedłużeniem Wiączynia Górnego i Dolnego w kierunku południowo--wschodnim. Początkowo osiedliło się tam 6 rodzin, później 7, a użytkowany obszar ziemi uprawnej wynosił 270 mórg. Dominowały więc duże gospo-darstwa. W 1828 r. utworzono kolonię Sąsieczno, położoną na zachód od Wiączynia Nowego224. Na przełomie XIX i XX w. było tam 18 gospodarstw, mieszkało 298 osób. W kierunku południowo-wschodnim, za Wiączyniem Nowym utworzono kolonię Podwiączyń, graniczącą od południa z bedońskim Eufeminowem. Na przełomie XIX i XX w. było tam 14 obiektów mieszkalnych i 28 gospodarczych, mieszkało 314 osób gospodarzących na 311 morgach225.
Wymienione wyżej kolonie, podobnie jak: Wiączyń Górny i Dolny osią-gnęły duży poziom zamożności, stanowiły więc wyróżniające się ośrodki o wysokiej kulturze rolnej. Stopniowo znacząca część istniejących tam gospo-darstw przeszła w posiadanie kolejnych pokoleń osadników z Nowosolnej226, co było czynnikiem integrującym miejscowe środowiska zdominowane przez ewangelików.
W końcu XIX w. na opisanym terytorium było użytkowanych 250 domów mieszkalnych, znacznie większa ilość gospodarczych, a mieszkały tam 2953 osoby. Odpowiednie dane dla samej Nowosolnej wynosiły: 151 obiektów mieszkalnych i 1614 osób227.
221 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 142–143.
222 Neu-Sulzfeld/Nowosolna…, s. 279; M. Janik, T. Nowak, H. Żerek-Kleszcz, op. cit., 128–132.
223 Należy dodać, że północną część Wiączynia Nowego i Sąsieczna stanowiły tereny nale-żące do dóbr wiączyńskich.
224 Nazwa pochodzi od określenia dotyczącego obrębu leśnego w tym rejonie. Sąsieczno powstało przy współczesnej ulicy Rataja, po obu jej stronach i sięgało do poprzecznej ul. Gajcego.
225 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 666–667.
226 Neu-Sulzfeld/Nowosolna…, s. 56, 279.
12. Procesy osadnicze w dobrach Kalonka, Barchówka,
Dobiesz-ków, Skoszewy, Moskwa oraz utworzenie kolonii Natolin
T
ak się złożyło, iż tereny położone na wschód od Moskul i Imielnika były związane z katolicką parafią w Skoszewach, ale mieszkańcy znajdujących się tam wsi i koloni wyznania ewangelickiego stop-niowo znaleźli się w strukturze zboru w Nowosolnej. Miejscowości tam zlokalizowane nie wchodzą współcześnie w skład Wielkiej Łodzi. Dość ogólna charakterystyka zachodzących na tym obszarze procesów osad-niczych, ze szczególnym uwypukleniem roli społeczności ewangelickiej stała się koniecznością w celu zaprezentowania możliwie pełnego zestawu danych o dziejach parafii ewangelicko-augsburskiej w Nowosolnej.Terytorium to, znajdujące się w strukturze Wzniesień Łódzkich było słabo zaludnione, dominowały obszary mocno zalesione oraz gleby słabej jakości. Występujące tam tzw. dobra główne: Kalonka, Barchówka, Dobieszkow, także Skoszewy zajmowały skromne tereny i powstawały z podziału większych struktur228. Bezpośrednio za Moskulami występowało dominium Kalonka. W końcu XVIII w. obok folwarku istniała wieś o tej nazwie, zamieszkała przez trzech chłopów pańszczyźnianych i druga Dąbrowa229. Procesy osadnicze rozpoczęły się w 1802 r. i trwały do 1861 r. Powstało wtedy 27 osad czynszo-wych na obszarze 429 mórg. Utworzono wówczas kolonię Niecki, ostatecznie w składzie 3 gospodarstw230. Większość osadników pochodzenia polskiego osiedliła się w kolonii Dąbrowa, a więc na terenie po wyciętym lesie. Po ukazie uwłaszczeniowym pełną własność użytkowanych gruntów uzyskało 16 kolo-nistów231. Właścicielem tego dominium była rodzina Kozerskich. W okresie 1859–1861 przeszło ono w posiadanie Jana Hofsessa, właściciela dwóch osad w Nowosolnej, którego dziełem była m.in. sprzedaż ziem folwarcznych i po wyrąbanym lesie wyłącznie kolonistom pochodzenia niemieckiego, w tym
228 Zob.: J. Malinowska, op. cit., s. 18, 23, 26, 27, 33, 42, 50 (Kalonka była częścią dóbr Dobieszków).
229 APŁ, KdSWPB, sygn. 83. W Dąbrowie mieszkały dwie rodziny pańszczyźniane i dwie komornicze. Ich uposażenie obejmowało 62 morgi.
230 Ibidem, sygn. 82. Kolonia zajmowała obszar 121 mórg. Jedynymi ewangelikami była rodzina Jana Schindela.
231 Ibidem, sygn. 84. Tam zamieszczona tabela likwidacyjna i wykaz kolonistów wraz z nadziałami ziemi.
kilku z sąsiedniego Bukowca wchodzącego w skład dominium Barchówka232. W 1861 r. J. Hofsess sprzedał dobra Kalonka rodzinie Kozerskich a sam został wieczystym dzierżawcą folwarku. Jego obszar uległ ograniczeniu do końca XIX w. Utworzono tam dwie niewielkie kolonie: Wódka i Kopanka. Przed I wojną światową na obszarze byłych dóbr Kalonka mieszkało 38 rodzin wyznania ewangelickiego233.
W kierunku wschodnim od dóbr Kalonka funkcjonowało skromne domi-nium Barchówka (Borchówka). Pierwsza grupa osadników olęderskich poja-wiła się tam w 1802 r. W ten sposób rozpoczął się proces tworzenia kolonii Grabina, podzielonej na kilka części. Zawarto wówczas prywatny kontrakt z ówczesnym właścicielem tych dóbr Lenczewskim. Początkowo osadnicy otrzymali 248 mórg obszarów leśnych, których zagospodarowanie zajęło im kilkanaście lat. W 1806 r. podpisano nowy kontrakt, gdzie m.in. podwyż-szono wysokość czynszu o ⅓. W dniu 7 kwietnia 1818 r. nowy właściciel (od 1816 r.) Filip Żelisławski podpisał urzędowy kontrakt z grupą 15 koloni-stów234. Z uwagi na duże rozproszenie osad utworzono z czasem dwie kolo-nie: Grabina (10, później 12 gospodarstw) i w zachodniej części Bukowiec (6 osad). Stary rodowód posiadała wieś Barchówka (4 gospodarstwa)235.
W kierunku północnym od dóbr Barchówka znalazło się dominium Dobieszków, składające się m.in. z folwarku i wsi o tej nazwie. W 1862 r. wszyscy włościanie opuścili ją i przenieśli się do innych miejscowości, tłumacząc to m.in. użytkowaniem słabych gleb. Po uwłaszczeniu powstało tam 12 osad nowych kolonistów gospodarujących na 110 morgach. W pół-nocnej części tych dóbr była stara osada młynarska, którą nabyła ewangelicka rodzina Busse i urządziła tam farbiarnię236.
W kierunku wschodnim od dóbr Barchówka istniało dominium Byszewy, na którego terytorium powstała od przełomu XVIII i XIX w. większa ilość niemieckich kolonii, w tym Boginia, Laski i Głogowiec urządzone w
zdecy-232 Ibidem; ibidem, sygn. 104; ibidem, Not. J. Cichocki 1859, nr rep. 24; ibidem, nr rep. 34; ibidem, nr rep. 119; ibidem, nr rep. 178.
233 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 96–97, 286–287, 380–381; APŁ, RGP.WAdm., sygn. 8579.
234 APŁ, KdSWPB, sygn. 97; ibidem, Not. J. Stokowski 1843, nr rep. 8423. W publikacji: Neu-Sulzfeld/Nowosolna…, s. 201 w ślad za starszą literaturą niemiecką podano, że kolonia Grabina powstała w 1792 r.
235 Przed I wojną światową mieszkały w byłych dobrach Barchówka 43 rodziny wyznania ewangelickiego.
dowanej większości przez osadników pochodzenia niemieckiego. Ich miesz-kańcy wyznania ewangelickiego byli związani ze zborem w Brzezinach. Do parafii w Nowosolnej z tego dominium należała tylko kolonia Janów. Od południa sąsiadowała z Nowosolną, od zachodu z Grabiną. Prawdopodob-nie w 1785 r., a może w 1795 r. właściciel tych dóbr, Jan Nagórski, osiedlił dwóch „olędrów”, inicjując powołanie tej kolonii. Ogółem istniało tam 6 osad gospodarujących na 195 morgach. Wszystkie rodziny należały do wyznania ewangelickiego237.
Większe znaczenie w ujęciu ludnościowym i ekonomicznym miała kolonia Plichtów, tworzona od podstaw w zachodniej części majątku Moskwa. Domi-nowała tam zdecydowanie społeczność polska. W końcu XIX w. mieszkały tam tylko dwie rodziny wyznania ewangelickiego238.
W strukturze majątków należących do dóbr brzezińskich występował kompleks Lipiny, zlokalizowany po obu stronach drogi wiodącej z Łodzi do Brzezin. W 1840 r. jego zachodnią część, przylegającą do Nowosolnej wydzielono i utworzono dużą kolonię Natolin w składzie 51 gospodarstw. W końcu XIX w. mieszkały tam 32 rodziny deklarujące związki z wyznaniem ewangelickim239.