P
od określeniem rozbudowa miasta należy rozumieć procesy zmie-rzające do stopniowego powiększania terenów przeznaczonych pod zwartą zabudowę, albowiem to ostatnie określenie najlepiej oddaje istotę ośrodków miejskich, posiadających jeden lub kilka rynków, stopniowo poszerzaną sieć ulic i wydzielaną ilość działek, nieruchomości do właści-wego zagospodarowania16. W tym znaczeniu można więc mówić o istnieniu trzech procesów wchodzących w zakres tego określenia. Po pierwsze, chodzi o przyłączanie części sąsiadujących terenów, przylegających do istnieją-cego już zwartego ośrodka osadniczego w celu ich odpowiedniej zabudowy. Takie rozwiązanie można określić jako rozbudowę w układzie zewnętrz-nym. W przypadku Łodzi najbardziej charakterystycznymi przykładami w tym względzie będzie utworzenie osady Łódka w okresie 1824–1832, silnie rozwijającego się przedmieścia dysponującego autonomiczną władzą do połowy lat 60 XIX w. oraz powołanie do życia osady Nowa Dzielnica17. Natomiast Nowe Miasto, tworzone w okresie 1821–1823 i później powstało w drodze rozbudowy zewnętrznej (inkorporacji) i wewnętrznej18, a więc było rozwiązaniem pośrednim. Po trzecie, mówimy o powiększaniu tere-nów miejskich pod zwartą zabudowę poprzez przejmowanie dla tych celów16 W literaturze poświęconej dziejom Łodzi zostało to określone jako „tkanka miejska” (M. Koter, Kształtowanie się…), co jest zapożyczeniem z nauk biologicznych i dostosowaniem do opisu procesu urbanistycznego. W powszechnym użyciu jest określenie – zabudowa.
17 K. Badziak, Zarys…, s. 39; APŁ, AmŁ, sygn. 263; ibidem, sygn. 361.
18 Owa rozbudowa wewnętrzna dotyczyła przekazania na potrzeby Nowego Miasta części pól, ogrodów, sadów należących do mieszczan-rolników łódzkich.
terenów rolniczych (pola, sady, ogrody), oraz nieużytków, z których te pierw-sze wchodziły w skład uposażenia mieszczan od czasu lokacji miasta. Było to rozwiązanie nastawione na pozyskiwanie obszarów w układzie wewnętrz-nym, a więc znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu funkcjonującego już ośrodka miejskiego19. Dość powiedzieć, że rozwiązanie ujęte w punkcie trzecim stało się głównym wyznacznikiem rozwoju ośrodków miejskich w Królestwie w okresie XIX w. O wyjątkowym awansie Łodzi zadecydowało kilka czynników, w tym procesy inkorporacji do niej dużych kompleksów, które zadecydowały o jej późniejszym awansie ekonomicznym i społecznym, także napływ do niej dużych grup ludności, co w dłuższej perspektywie skut-kowało powstaniem tam wielokulturowego i wieloreligijnego ośrodka.
Dopiero w 1806 r. dobra łódzkie przeszły na własność skarbu państwa. W jego strukturze znalazły się tereny określane jako Łódź, obejmujące około 1244 ha, łącznie z lasami, w tym użytki rolne zajmowały ponad 800 ha20. Ówczesne m. Łódź, ujęte jako zwarta zabudowa – zajmowało obszar 20 ha i czekało na swoja historyczną szansę rozwoju. Pojawiła się ona już w począt-kowym okresie istnienia Królestwa, kiedy to jego władze zdecydowały o pod-jęciu wielkiej akcji uprzemysłowienia, m.in. wybranych terenów województw: mazowieckiego i kaliskiego. Już w okresie Księstwa Warszawskiego rozpo-częto zabiegi w celu sprowadzenia, głównie z terenów niemieckich więk-szych ilości rękodzielników i fabrykantów. Zapewniono im szereg dogodnych przywilejów. Akcja ta była kontynuowana w początkowym okresie istnie-nia Królestwa. Od początku XIX w. w akcji tej, związanej przede wszystkim z tworzeniem różnych form wytwórczości włókienniczej przodowało kilka rodzin ziemiańskich. Państwo pojawiło się niejako w drugim etapie, kiedy to wypracowano właściwą rządową politykę gospodarczą. Należy mocno podkreślić, iż warunkiem sine qua non wprowadzenia jej w życie była owa imigracja środowisk pochodzących z zewnątrz, gotowych do przeniesienia swoich warsztatów, także kapitałów do Królestwa, i związania swoich dal-szych losów z nowym miejscem zamieszkania. Działalność władz Królestwa
19 APŁ, AmŁ, sygn. 346a; ibidem, sygn. 2630. Na temat sekularyzacji majątków kościel-nych na ziemiach polskich zajętych przez Prusy: K. Chylak, Układy o ziemskich marnościach. Kościół katolicki wobec problemu odzyskania i redystrybucji dóbr duchownych w Polsce w latach 1918–1925, Łódź 2009, s. 13 i n.
20 M. Stępniewski, Z. Szambelan, Rozwój terytorialny Łodzi, „Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej” nr 1066, Budownictwo, z. 61, Łódź 2010, s. 13 i n. Zbliżona wersja tego artykułu ukazał się też na łamach „Rocznika Łódzkiego”.
to niejako dostosowywanie się do wyżej opisanego trendu. Jej zasięg był uza-leżniony od wielkości napływu środowisk związanych z wytwórczością rze-mieślniczą, nakładczą i fabryczną, często z zasadami działalności kupieckiej21. O powodzeniu tej akcji, choć rozciągniętej w czasie zadecydowało też kilka innych czynników, w tym wprowadzenie w 1828 r. prohibicyjnej taryfy celnej utrudniającej napływ towarów włókienniczych z Prus i innych państw, także zniesienie granicy celnej między Królestwem i Cesarstwem, przywróconej i istniejącej w latach 1832–1850 i ponownie zniesionej po tym okresie.
W dziejach Łodzi szczególne znaczenie posiada kilka postanowień Namiest-nika Królestwa Polskiego, gen. Józefa Zajączka. W pierwszym z nich, 18 wrze-śnia 1820 r. Łódź, Zgierz, Pabianice i Rawę zaliczono do miast fabrycznych, a więc niejako wydzielonych do instalowania tam zakładów rzemieślniczych, nakładczych i fabrycznych22. Dekret z 1821 r. zezwalał na przejmowanie na potrzeby tworzonych osad fabrycznych gruntów kas miejskich, mieszczan--rolników, realności prywatnych, także kościelnych za odpowiednim wyna-grodzeniem, w formie wydzierżawienia lub zamiany na inną realność23. Przy-dzielenie realności skarbowych na cele podejmowanych zadań regulowały odrębne reskrypty Namiestnika. Jeden z nich, 21 listopada 1823 r. (nr 14586), nakazywał zajęcie na rzecz gminy i wcielenie do Łodzi kilku nomenklatur, w tym wsi rządowych Stara Wieś, Wólka, a także kilka posiadeł: Piła, Kulam, Młyn Wójtowski i Araszt (dezerta)24. Włączenie folwarku Stara Wieś umożli-wiło w zasadzie zamknięcie procesu tworzenia osady Nowe Miasto, do której dołączono duży kompleks ogrodów warzywnych. Większość przydzielonych obszarów miała znaleźć się w strukturze osady lniano-bawełnianej Łódka. Dołączono do niej jeszcze kilka nowych realności, w tym duże kompleksy pól mieszczan i kasy miejskiej oraz zachodnią część Zarzewia. Właśnie
21 K. Badziak, Zarys…, s. 37–38; M. Łapa, Powstanie i rozwój wielokulturowej Łodzi do 1945 roku, [w:] Serce Łodzi. Historia i współczesność, red. P. Machlański, Łódź 2013, s. 23–26; zob.: S. Szymański, Polityka władz Królestwa Polskiego w latach 1815–1830 w zakresie budowy cegielni miejskich, „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1968, t. 7, s. 174–233.
22 Należy odrzucić opinię, iż do kategorii miast fabrycznych zaliczono też: Gostynin, Przedecz, Łęczycę i Dąbie (M. Koter, Kształtowanie się…, s. 82).
23 Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Spraw Wewnętrz-nych i DuchowWewnętrz-nych, t. 2, cz. 2, Warszawa 1866, s. 11–17.
24 Materiały do historii Łodzi, „Rozwój”, 13 VII 1898, nr 158, s. 5–6; ibidem, 14 VII 1898, nr 159, s. 5–6; M. Czochański, G. Kowalski, Plany i rejestry regulacyjne pierwszych osad fabrycz-nych miasta Łodzi, „Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej” nr 1066, Budownictwo, nr 61, Łódź 2010, s. 47–61.
Ryc. 1. Plan sytuacyjny uregulowanych ogrodów sukienniczych w mieście Łodzi, geometry
utworzenie osady Łódka, traktowanej jako przedmieście m. Łodzi zadecydo-wało o jego awansie ekonomicznym i rozwoju ludnościowym. Osada Nowe Miasto zajmowała skromny kompleks. W dotychczasowej literaturze przed-miotu dominuje pogląd, iż w latach 1821–1823 tworzono osadę Nowe Miasto a od 1824 r. Łódkę. Należy uznać, iż w 1823 r. zakończono proces wytyczania granic Nowego Miasta, łącznie z ogrodami warzywnymi, ale właściwe zago-spodarowanie terenów wydzielonych pod zwartą zabudowę trwało od 1822 r. i ciągnęło się przez dłuższy okres czasu. W 1823 r. przeprowadzono regulację starej części m. Łodzi. W 1825 r. utworzono rewir dla ludności żydowskiej. Ze środków skarbowych, później kasy miejskiej zrealizowano tam szerszy pro-gram inwestycyjny. Ponadto dążono do integracji obu części miasta, a więc Starego i Nowego Miasta. Dopiero na początku lat 40. XIX w. na terenie tego ostatniego pojawiły się pierwsze grupy Żydów, należących do środowisk tzw. „oświeconych”25.
Jak wspomniano wyżej decyzja o urządzeniu osady fabrycznej Łódka o profilu wytwórczym bawełniano-lnianym, posiadała dla rozwoju Łodzi przełomowe znaczenie. W latach 1824–1825 pracowano nad wytyczeniem i zagospodarowaniem osady Łódka w skromniejszej wersji26, a więc położo-nej na wschód od ul. Piotrkowskiej. Proces kształtowania tej osady przebie-gał w kilku etapach. Dodatkowo składała się ona z kilkunastu części, a więc 8 „posiadeł” fabrycznych i 462 placów budowlano-gospodarczych przezna-czonych dla rodzin imigrantów27. W 1832 r. Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zatwierdziła cały program związany z tworzeniem osady, właści-wie przedmieścia Łódka, łącznie z planami i mapami28. Proces zagospodaro-wania Łódki przebiegał powoli, aczkolwiek systematycznie i był uzależniony od intensyfikacji napływu tych środowisk, które zabiegały o możliwość urzą-dzenia się na nowym miejscu, osiedlenia się i wytwarzania towarów, które m.in. mogły znaleźć zbyt na rynku Królestwa, ale i na wchodzących w skład państwa rosyjskiego.
25 K. Badziak, Zarys…, s. 38–39.
26 Nieznajomość tego faktu m.in. przyczyniła się do powstania wręcz mitu o okoliczno-ściach decyzji cara Aleksandra I z 1825 r. o rzekomym włączeniu do Łodzi wsi Wólka i prze-znaczeniu jej terenów na potrzeby osady fabrycznej.
27 APŁ, AmŁ, sygn. 346a; ibidem, sygn. 695a; ibidem, sygn. 2630; ibidem, sygn. 45; ibidem, sygn. 46; ibidem, sygn. 48; ibidem, Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Groh-mana Spółka Akcyjna w Łodzi, sygn. 1196a.
Ryc. 2. Plan sytuacyjny osady rękodzielniczej Łódka, geometry Jana Leśniewskiego z 1827 r.,
W 1838 r. ilość obiektów mieszkalnych w m. Łodzi doszła do 786, a jedno-cześnie wskazywano na brak wolnych działek dla chętnych do osiedlenia się w tym ośrodku. W 1839 r. rozpoczęto prace nad utworzeniem Nowej Dziel-nicy, głównie w drodze inkorporowania obszaru należącego do Leśnictwa Łaznów. Włączono go w skład Łodzi, a jej granice doszły do Dołów, Stoków i Widzewa. Początkowo wybudowano tam 150 domów w części zachodniej, przeznaczonej na tworzenie zabudowy zwartej. Środkowa i wschodnia część Nowej Dzielnicy tworzyły ogrody, przydzielane mieszkańcom Nowego Mia-sta i Łódki. Wytyczono tam Wodny Rynek, założono Park Źródliska (Kwela), w sąsiedztwie Widzewa pozostał duży kompleks leśny – Polesie Widzewskie. Dopiero od lat 60. XIX w. można mówić o postępującym rozwoju Nowej Dziel-nicy. W latach 80. obiektem zainteresowania i realizacji większych inwestycji mieszkaniowych i gospodarczych była jej część zachodnia i dzielnica (tzw. Praga) zlokalizowana w sąsiedztwie gazowni przy ul. Targowej. W latach 90. zwrócono uwagę na tereny położone dalej w kierunku wschodnim, od ul Wodnej. Do I wojny światowej południowa część Nowej Dzielnicy, między ul. Przejazd (obecnie ul. J. Tuwima) a Fabryczną, stała się ważnym elementem w strukturze zabudowy Łodzi. Słabsze tendencje były udziałem północnej jej części, na północ od linii kolejowej fabryczno-łódzkiej.
Na przełomie lat 40. i 50. XIX w. miał miejsce kolejny brak wolnych placów budowlanych. Zlikwidowano wówczas zdecydowaną większość ogrodów warzywnych zlokalizowanych na wschód od ul. Wschodniej i biegnących do ul. Magistrackiej (obecnie ul. A. Kamińskiego)29. Utworzono tam większą ilość placów budowlanych (192), powstały nowe ulice. Od lat 70. procesy zabu-dowy objęły w znaczącym stopniu zachodnią część tej dzielnicy, później prze-niosły się na dalsze rejony, w kierunku wschodnim. Utworzenie Nowego Mia-sta skutkowało m.in. tym, iż w zamian za zajęte tereny należące do łódzkiego probostwa, przekazano w użytkowanie dużą nieruchomość zlokalizowaną między ul. Magistracką (obecnie ul. A. Kamińskiego), do Średniej (obecnie ul. Pomorska), Trębacką (obecnie ul. Uniwersytecka), Źródłową i Północną. Po upadku powstania styczniowego, w drodze represji przeszła ona na wła-sność skarbu państwa a następnie mniejsze działki przekazano w użytko-wanie wybranej grupie okolicznych włościan, co z uwagi na dominującą po ukazie uwłaszczeniowym ochronę chłopskiego stanu posiadania, rodziło
29 Od północy ograniczała ten obszar ul. Północna i Źródłowa, od południa ul. Cegielniana (obecnie ul. S. Jaracza).
wyjątkowe problemy z zagospodarowaniem tego obszaru. Widoczne zmiany były udziałem okresu po przełomie XIX i XX w.
W literaturze przedmiotu wyraźnie wskazuje się na fakt, iż w końcu lat 20. XIX w. tworzone osady: Nowe Miasto i Łódka, po wschodniej stronie ul. Piotr-kowskiej zostały połączone w miejscu, gdzie później powstała ul. Dzielna (obecnie ul. G. Narutowicza). Już wcześniej wskazano na to, że Nowe Miasto faktycznie dochodziło do ul. Cegielnianej (obecnie ul. S. Jaracza). Na teryto-rium między ul. Cegielnianą a Krótką (obecnie ul. S. Traugutta) i jej przedłu-żeniu w kierunku wschodnim (bez rejonu dworca kolejowego) występowały większe kompleksy leśne, a ich obecność i kłopoty z wyrębem spowodowały utworzenie osady Kusy Kąt, dochodzącej do ul. Trębackiej (obecnie ul. Uni-wersytecka). Osadę Kusy Kąt włączono do Łodzi w 1840 r., na jej terytorium funkcjonowała cegielnia miejska, zlikwidowana w końcu lat 60. XIX w.30 Z jej obszaru wydzielono większą nieruchomość, która w 1874 r. posłużyła do utworzenia kolejnego parku łódzkiego31. Stopniowo dawna osada Kusy Kąt wkomponowała się w obszar otaczających ją dzielnic Łodzi.
Utworzenie przedmieścia Łódka spowodowało, że miasto rozciągnęło się na przestrzeni 5 km i było porównywalne do „pierwiastkowego” kształtu. W latach 50. XIX w. rzucono hasło „pogrubienia” strefy zabudowy, realiza-cji trendu odśrodkowego, a nie dośrodkowego – podnoszonego w literatu-rze pliteratu-rzedmiotu32. Wyrazem nowych tendencji, wręcz koniecznością stało się utworzenie – według planów zatwierdzonych w 1856 r. – dzielnicy Stara Wieś, zlokalizowanej w kierunku wschodnim od dotychczasowej zabudowy Starego Miasta. Centralna i północna część tego kompleksu weszła w skład poszerzonego rewiru żydowskiego33. Jej nazwa pochodzi od miejsca lokali-zacji najstarszego siedliska w dobrach łódzkich. Ostatnia zabudowa chłop-ska przestała tam funkcjonować w połowie XVIII w., a pamięć o tej wsi była ciągle żywa – jak się wydaje – w świadomości mieszkańców Starego Miasta. Najwięcej obiektów mieszkalnych i gospodarczych powstało wzdłuż ul. Fran-ciszkańskiej i Aleksandryjskiej (ul. Bojowników Getta). Dominowały tutaj społeczności uboższe, reprezentujące nacje: polską i żydowską.
30 Zob. APŁ, AmŁ, sygn. 85; ibidem, sygn. 85b; ibidem, sygn. 263; ibidem, sygn. 361.
31 Parki i ogrody Łodzi. Park Sienkiewicza. Park Moniuszki. Ogrody i zieleńce w centrum mia-sta, red. R. Olaczek, Łódź 2012, s. 55–58.
32 Zob.: M. Koter, Kształtowanie się…, s. 97 i n.
W 1864 r. odnotowano istnienie w Łodzi 1456 domów, gdy w 1903 r. było już 10 577. Między innymi było to związane z szybkim przyrostem działek budowlanych. Część z nich powstała w drodze parcelacji nieruchomości cią-gnących się wzdłuż ulic na mniejsze jednostki. Na obszarze Nowego Miasta i Łódki miał miejsce proces tworzenia nowych ulic, zjawisko rozciągnięte w czasie, prowadzone w sposób bezplanowy. Mechanizm był wyjątkowo prosty: właściciele dwóch lub trzech sąsiadujących działek tworzyli projekt parcelacyjny z wytyczoną centralnie ulicą i położonymi po obu jej stronach parcelami budowlanymi34. Większa ilość takich ulic powstała w kilku rejo-nach Łodzi. A więc na wschód od ul. Wodnej, po obu strorejo-nach ul. Zarzew-skiej (obecnie ul. S. Przybyszewskiego) do wysokości ul. Łęczyckiej. Za wspo-mnianą ulicą rozciągała się osada Ślązaki. Procesy parcelacyjne i zabudowy rozpoczęły się tam w latach 90. XIX w. Utworzono większą ilość ulic, w tym ul. Skierniewicką, przy której nabyto kilka działek w celu budowy kościoła katolickiego św. Anny wraz zapleczem.
Do początku lat 70. XIX w. miał miejsce proces, który zapoczątkował dzieło tworzenia zachodnich dzielnic Łodzi. Przypomnijmy, że osada Łódka od strony zachodniej biegła współczesnymi ulicami: A. Politechniki, Żeromskiego do wysokości ul. Radwańskiej, a dalej prowadziła ul. Wólczańską do ul. Zielo-nej, skąd skręcała do ul. Piotrkowskiej. Natomiast powstała w 1823 r. osada Nowe Miasto, której granicę północną wytyczył bieg rzeki Łódki – od strony południowo-zachodniej dochodziła do wysokości ul. Zawadzkiej (obecnie ul. A. Próchnika). Jej granicę zachodnią nieco przekraczała świeżo wytyczona ul. Zachodnia. Do końca lat 60. XIX w. przedłużono bieg tej ostatniej do ul. Zie-lonej. Później pojawiła się koncepcja utworzenia jej dalszego biegu w kie-runku południowym w postaci ulic: Spacerowej (obecnie ul. T. Kościuszki) i Nowo-Spacerowej35. W latach 30. powstała w polach mieszczan łódzkich ul. Nowa, później zwana Długą (obecnie ul. Gdańska). Na początku lat 70. jej bieg przedłużono do ul. Konstantynowskiej (obecnie ul. Legionów). Umożli-wiło to stopniowe zagospodarowywanie tej części pól mieszczan łódzkich. Od końca lat 70. XIX w. powstało kilkadziesiąt planów parcelacyjnych, róż-nej wielkości, które doprowadziły do powstania zachodniej dzielnicy miasta.
34 Przykładem może być wytyczenie ul. Ewangelickiej w 1884 r., prowadzącej do świeżo oddanego zboru św. Jana.
35 Szerzej na temat przy okazji omówienia lokalizacji domu modlitewnego braci morawskich.
Na części parcel rolniczych, głównie przy drodze Łąkowej zafunkcjonowała większa ilość zakładów przemysłowych. Dla rozwoju ekonomicznego tej części miasta istotne znaczenie posiadało oddanie do użytku stacji towaro-wych Łódź-Kaliska i Karolew. Od lat 90. XIX w. rozpoczął się proces zabudowy dzielnicy Koziny, zlokalizowanej za cmentarzami chrześcijańskimi. Występo-wało tam budownictwo mieszane, podobnie jak w rozwijającym się nowym rejonie osiedleńczym wzdłuż przedłużonej ul. Lutomierskiej i Drewnowskiej. Budownictwo drewniane dominowało na obrzeżach miasta i mieszkały tam uboższe grupy społeczne.
Na przełomie XIX i XX w. wystąpiły istotne utrudnienia w dalszej zabu-dowie miasta. Rosły ceny nieruchomości, także materiałów budowlanych. Wzrosło więc zainteresowanie możliwościami zakupu działek w kilku kształ-tujących się przedmieściach Łodzi, na ziemiach folwarcznych. W końcowym okresie XIX w. pojawiły się koncepcje tworzenia tzw. wielkich miast, co m.in. miało być odpowiedzią na ich szybki rozwój demograficzny. Skuteczna inter-wencja resortu finansów spowodowała, iż decyzją Rady Ministrów z 3 listo-pada 1906 r. włączono w granice Łodzi częściowo i całkowicie 10 sąsiadu-jących z nią wsi i kolonii, w tym Żubardź, część Dołów, Widzewa, Rokicia Starego, Dąbrowy. Wyłączono z tej inkorporacji kolonię Żubardź i Bałuty Nowe. Od 1909 r. rozpoczął się wielki boom budowlany. W dużym stopniu objął obszary świeżo inkorporowane do Łodzi. Rozmiary akcji budowlanej osiągnęły tak duże rozmiary, iż nie wszystkie mieszkania mogły znaleźć użyt-kowników. W 1913 r. na terytorium powiększonej Łodzi odnotowano istnie-nie 5908 istnie-nieruchomości, a dalsze były tworzone w wyniku postępujących parcelacji prywatnych. Według stanu na 1900 r. w mieście istniało 10 565 budynków mieszkalnych, gdy dane dla 1 stycznia 1913 r. odnotowywały wiel-kość 12 893, a z chwilą wybuchu I wojny światowej przekroczono 13 tys.36
W strukturze dóbr łódzkich dalej funkcjonowało kilka wsi, posiadających rodowód sięgający czasów średniowiecznych i okresu staropolskiego. Szcze-gólne znaczenie miał Widzew, który na przełomie XVIII i XIX w. posiadał kilka gospodarstw. Od 1806 r. kompleks ten znalazł się w posiadaniu skarbu państwa. W 1825 r. dokonano zagospodarowania całości obszarów z nim związanych. W ten sposób powstał Widzew Nowy, osiedlono tam większą ilość rodzin włościańskich, przekazując im w użytkowanie 677 mórg ziemi
uprawnej. W 1890 r. wydzielono z jego terytorium osadę fabryczną Widzew o powierzchni 41 mórg, choć faktycznie jej początki sięgają 1879 r. Nale-żała ona do spółki Heinzel i Kunitzer, później Tow. Akc. Heinzla i Kunitzera (od 1906 r. Widzewska Manufaktura). W 1880 r. na Widzewie mieszkały 442 osoby, w 1900 r. w osadzie fabrycznej 730 osób, w strukturze wsi – 3166. W ten sposób powstało kolejne przedmieście Łodzi, co przyspieszyło procesy parcelacyjne i rozwój budownictwa mieszkalnego i gospodarczego37.
Do tworzonej w latach 1824–1832 osady fabrycznej Łódka włączono część terytorium wsi i Wójtostwo Zarzew. W 1825 r. powstał Zarzew Nowy na powierzchni obejmującej 717 mórg. Ponadto wydzielono skromne nadziały dla osad: szkolnej i karczemnej. W 1880 r. w 46 domach mieszkały 523 osoby, w 1900 r. – 769. Zarzew Nowy powstał przy drodze prowadzącej do kolonii Augustów, będącej przedłużeniem ważnego połączenia w struk-turze osady Łódka i Ślązaki, określanego jako Szosa Zarzewska (obecnie ul. S. Przybyszewskiego)38.
Na początku XIX w. władze pruskie zaprojektowały urządzenie kolejnej osady olęderskiej w południowo-wschodniej części dóbr łódzkich, które do początków 1806 r. pozostawały w dyspozycji biskupstwa włocławskiego. Zamierzano utworzyć niedużą kolonię Friedrichshagen, w bezpośrednim sąsiedztwie istniejących już kolonii: Janów i Olechów. Powodzeniem zakoń-czył się druga inicjatywa, podjęta w okresie Księstwa Warszawskiego. Na wyjątkowo słabych glebach utworzono dużą kolonię o powierzchni 490 mórg, w tym 465 mórg uprawnych. Nowa struktura zwana jako Augustowo (Augu-stów) posiadała na przełomie lat 70. i 80. XIX w. 16 domów mieszkalnych, w których mieszkały 183 osoby. Odpowiednie dane dla końca XIX w. wyno-siły: 18 i 24739.
37 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 644; ibidem, Widzewska Manufaktura Spółka Akcyjna w Łodzi, sygn. 1810, Kopia planu nadziałów chłopskich wsi Widzew 1870 r.; ibidem, RGP. WAdm., sygn. 1475; ibidem, AmŁ, sygn. 1555; Alfawitnyj spisok nasieliennych miest petrokow-skoj gubernii sostawliennyj w 1899–1900 godach, Petersburg 1900, s. 132–133; K. Badziak, Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej, [w:] Polacy–Niemcy –Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997, s. 196.
38 APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 644; Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 344–345; Alfawitnyj spisok nasieliennych i nienasielennych miestnostiej Piertrokowskoj Gubernii, sostawił F. W. Goriaczkowskij, Pietrokow 1881, s. 222.
39 Alfawitnyj spisok nasieliennych i nienasielelnnych…, s. 2; Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 20.
Ryc. 3. Plan miasta Łodzi geometry Hilarego Szymańskiego z 1907 r., w skali 1:16 800 (Zbiory