O
awansie ekonomicznym Łodzi zadecydowało kilka czynników, głównie dążność władz Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do podniesienia poziomu cywilizacyjnego tej części ziem polskich. Warunkiem niezbędnym, wobec słabości miejscowego mieszczań-stwa, było sprowadzenie z zagranicy rękodzielników, fabrykantów i przed-stawicieli innych specjalności zaznajomionych z wytwórczością fabryczną, nakładczą i rzemieślniczą, także z zasadami działalności handlowej. Warun-kiem koniecznym, niestety słabo podnoszonym w literaturze przedmiotu, był rozwój rynku wewnętrznego do czego przyczyniła się rosnąca podaż pieniądza, także rozwój instytucji kredytowych od końca XVIII w. Dodat-kowo pojawiły się możliwości wywozu wytworzonych towarów na rynek dawnej I Rzeczypospolitej i położone dalej rynki rosyjskie52, co było czynni-kiem zachęcającym do realizacji często kosztownych inwestycji. O awansie Łodzi zadecydowała m.in. decyzja Namiestnika o utworzeniu w środkowej części Królestwa kilku miast fabrycznych, w tym Łodzi. Utworzono specjalny fundusz fabryczny do realizacji i kredytowania ważnych inwestycji mają-cych szczególne znaczenie dla rozwoju przemysłu włókienniczego. W końcu 1823 r. do Łodzi włączono kilka nomenklatur należących do skarbu państwa, co umożliwiło założenie osady fabrycznej, właściwie przedmieścia – Łódki. Wspomniany fundusz fabryczny przeznaczono na realizację zadań inwesty-cyjnych na obszarze Łodzi, a po jego wyczerpaniu korzystano z innych źródeł, głównie ze środków kasy miejskiej. W literaturze przedmiotu wyraźnie prze-cenia się możliwości finansowe skarbu Królestwa53, a także zasięg realizowa-nych zadań. Władze były zainteresowane zwrotem dużej części poniesiorealizowa-nych wydatków, m.in. w celu ich reinwestowania54. Przede wszystkim – i słusznie – musiały stworzyć odpowiednią infrastrukturę, niezbędną do zapewnienia atrakcyjności tworzonych miejsc osiedleńczych55.52 Rynki dawnej I Rzeczypospolitej były częścią rynków państwa rosyjskiego, co – jak wiemy z przebiegu dalszych procesów historycznych okazało się wydarzeniem nietrwałym. Z tego względu mówimy o rynkach wschodnich, ale w odniesieniu do Królestwa Polskiego.
53 Zob.: A. Rynkowska, Działalność gospodarcza władz Królestwa Polskiego na terenie Łodzi przemysłowej w latach 1821–1831, Łódź 1951, passim.
54 Wiadomo, że Tytus Kopiach nabył w 1828 r. z własnych środków inwestycje zrealizo-wane z Funduszu Fabrycznego na terenie Bielnika.
Właśnie stopniowy rozwój rynku wewnętrznego, wzrost podaży pieniądza i operacji kredytowych gwarantował pomyślny rozwój wytwórczości przemy-słowej. Należy pamiętać, iż gospodarka jest strukturą pieniężną i tylko jako taka może się rozwijać. Kolejnym wymogiem było zdobycie rynków zbytu, co z jednej strony, wymagało produkcji towarów o niskich kosztach wytwarza-nia, z drugiej, rozwoju środków transportowych, w tym kolejnictwa. Właśnie te czynniki zadecydowały o awansie Łodzi, głównie na polu ekonomicznym. Na przykładzie tego ośrodka można pokazać zalety tzw. produkcji oszczęd-nej, ściśle powiązanej z pierwszą fazą rozwoju gospodarki kapitalistycznej. W sytuacji ograniczonej podaży pieniądza, choć rosnącej w wybranych okre-sach – koniecznością stawało się stałe obniżanie kosztów i cen, doskonale-nie produktów. Środkiem do tego była m.in. wytwórczość organizowana w fabrykach wyposażonych w różnorodne maszyny i urządzenia poruszane kieratami, siłą hydrauliczną a następnie maszynami parowymi56. W procesie tworzenia od podstaw gospodarki kapitalistycznej dominowały społeczno-ści pochodzenia niemieckiego, później pojawiły się grupy zamożnych Żydów, wchodzących początkowo do działalności handlowej, później i produkcyjnej. W strukturze ludności pochodzenia niemieckiego przeważały środowiska związane z wyznaniem ewangelicko-augsburskim, choć katolicy zajmowali silną pozycję. Napływający do Łodzi element polski znalazł się na pozycjach drugoplanowych. Obca była jemu tzw. wytwórczość rękodzielnicza, wymaga-jąca wieloletniej praktyki, a właśnie ona nadawała ton w rozwoju ekonomicz-nym tego ośrodka do początków lat 60. XIX w. To właśnie niewielkie firmy, zatrudniające kilkunastu pracowników, mimo wyższych kosztów wytwa-rzania potrafiły właściwiej dostosować się do zmieniającej się koniunktury i oczekiwań rynkowych. Część stosowała różnorodne urządzenia, usprawnia-jące procesy wytwórcze, np. kieraty. Można podać kilka przykładów. W 1828 r. rozpoczęły działalność dwie farbiarnie, a ich ilość w 1859 r. wzrosła do 31. Odpowiednie dane dla drukarni tkanin wynosiły: dwie (1828), a by dojść do 156 w 1849 r., a następnie spaść do 30 w 1859 r. Ilość drobnych firm spe-cjalizujących się w wytwarzaniu różnych tkanin osiągnęła najwyższy poziom w 1849 r. (1549). Do końca lat 50. doszło do istotnego obniżenia poziomu ich wielkości (966), co było wyrazem trudności rynkowych i rosnącej
kon-56 K. Badziak, Zarys…, s. 41–42; idem, Szkice do dziejów rodziny Poznańskich. U źródeł awansu ekonomicznego i społecznego, [w:] Imperium rodziny Poznańskich. Przywrócone dzie-dzictwo czasu i miejsca, Łódź 2012, s. 17–19.
kurencji, powodującej eliminację słabszych struktur. Dość powiedzieć, że po upadku powstania listopadowego doszło do ograniczenia rozmiarów produk-cji sukienniczej. Dział ten stopniowo tracił na znaczeniu, w to miejsce wcho-dziła wytwórczość tzw. tkanin mieszanych (półwełnianych), która z czasem stała się łódzką specjalnością57. Zasadnicze przeobrażenia miały miejsce na początku lat 60., w okresie kryzysu ekonomicznego lat 1861–1864, spotęgo-wanego przez kłopoty z dostawami bawełny po wybuchu wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych. Na rynku utrzymały się tylko struktury, z których część będzie później przechodzić do produkcji zmechanizowanej.
W strukturze przemysłu łódzkiego stopniowo rosło znaczenie średnich i dużych firm często posiadających na wyposażeniu maszyny parowe i stosu-jących w miarę nowoczesne metody wytwarzania towarów. W grudniu 1860 r., w 10 większych przedsiębiorstwach wytwarzano towary (obrót) wartości 1,32 mln rbs., gdy w 1301 drobnych firmach – 4,31 mln rbs.58 W krótkim czasie proporcje te uległy odwróceniu. Od połowy lat 60. XIX w. pojawiły się w gospo-darce nowe tendencje. Łódź weszła w okres przemian wielkokapitalistycznych, które w pierwszej kolejności objęły branżę bawełnianą. Przełomowe znacze-nie miało oddaznacze-nie do użytku drogi żelaznej fabryczno-łódzkiej, co umożliwiło przywóz tańszych materiałów i surowców do produkcji włókienniczej, a jed-noczesny wywóz gotowych towarów na rynki wschodnie, w rezultacie rozbu-dowy sieci kolejowej, biegnącej w głąb państwa rosyjskiego. Łódź skorzystała z dominujących od połowy XIX w. tendencji globalizacyjnych. Chodziło o swo-bodny przepływ sił roboczych i technicznych, także kapitałów. Tworzono tutaj filie firm z zachodniej Europy, które specjalizowały się w dostawach surow-ców, maszyn i urządzeń.
Po upadku powstania styczniowego rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju przemysłu łódzkiego. Wskaźniki produkcji zamieszczone w tabeli 4 posiadają w dużej mierze charakter orientacyjny, gdyż dotyczą tylko firm zatrudniających minimum 15 pracowników59, także zakłady stosujące nadal produkcję na ręcznych krosnach. W warunkach Królestwa Polskiego ten ostatni rodzaj wytwórczości zachował wyjątkową trwałość, przy domi-nacji pracy w systemie chałupniczym i nakładczym. Łódź była atrakcyjnym
57 APŁ, AmŁ, sygn. 316c. Statystyka rozwoju ludnościowego i ekonomicznego Łodzi 1820–1859; J. Raciborski, Łódź w 1860 roku. Źródła, „Rocznik Łódzki” 1931, t. 2, s. 397.
58 Szczegółowe dane: APŁ, AmŁ, sygn. 316c.
59 W okresie międzywojennym zakłady zatrudniające do 6 pracowników zaliczano do rze-miosła, powyżej do przemysłu.
ośrodkiem inwestycyjnym do końca XIX w., kiedy to rosnące koszty utrzy-mania i potęgujące się konflikty społeczne zadecydowały o odwróceniu tego trendu. Wprowadzenie przez władze rosyjskie polityki tzw. złotych ceł, doprowadziło do przeniesienia większej ilości firm z krajów niemieckich i austriackich do Łodzi i jej najbliższego otoczenia. To m.in. skutkowało napły-wem kolejnych grup społeczności niemieckiej, często zajmującej w nowym miejscu zamieszkania eksponowane stanowiska w strukturze organizacyj-nej i wytwórczej firm. Do lat 90. XIX w. większość funkcji majstrów fabrycz-nych sprawowali przedstawiciele tej społeczności. Od tego okresu można mówić o systematycznym wzroście, na tych stanowiskach liczby osób pocho-dzenia polskiego. Od lat 80. XIX w. miał miejsce systematyczny napływ do Łodzi Żydów z kierunku wschodniego, głównie z terenów I Rzeczypospolitej. Były to środowiska przedsiębiorcze, dobrze znające rynki wschodnie. Z tego względu specjalizowały się w wywozie towarów łódzkich w głąb Rosji, osią-gając na tym polu znaczące sukcesy. W drugiej kolejności decydowano się na zakładanie własnych firm produkcyjnych. Widoczny w tabeli 4 dość wyraźny wzrost ilości zakładów od końca XIX w. do wybuchu I wojny światowej był głównie dziełem tego środowiska dzielonego na litwaków, Żydów wołyń-skich i rosyjwołyń-skich. W zdecydowanej większości zaliczano ich do środowisk religijnie konserwatywnych, zachowawczych, niechętnie odnoszących się do grup Żydów postępowych.
Specjalnego potraktowanie wymaga problem zaistnienia kategorii pracow-ników określanych mianem robotnicy. Były to środowiska związane wyłącz-nie z produkcją zmechanizowaną i jej bezpośrednim zapleczem. Wytwórczość ręczną łączono z rzemieślniczym systemem pracy, wymagającym fachowego, długotrwałego przygotowania, czy wręcz specjalistycznego podejścia w pro-cesie nauczania. W produkcji zmechanizowanej najbardziej poszukiwanymi byli specjaliści pracujący wcześniej w dziale rękodzielnictwa, ale ich ilość była ograniczona. W tej sytuacji pozyskiwano osoby przyuczone do zawodu, w większości bez wykształcenia, świeżo przybyłe ze wsi lub małych miast, poszukujące środków do życia i możliwości urządzenia się wraz z najbliższą rodziną. Skala zajęć robotniczych była dość rozbudowana, ale w produkcji zmechanizowanej wymagającej dużej wytrwałości i zdolności manualnych najbardziej przydatne były kobiety. Postępująca feminizacja niektórych dzia-łów włókiennictwa spowodowała rosnący napływ kobiet do Łodzi, następnie ich przewagę w strukturze ludności według płci, co rodziło nowe problemy
w życiu społecznym. Większość kobiet, zachowała wyniesiony z pobytu we wcześniejszych środowiskach – wyjątkowo pozytywny, wręcz emocjonalny stosunek do religii swoich przodków (zob. Wanda Malczewska). To wszystko rodziło określone problemy, wręcz niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb religijnych w sytuacji, gdy przed wybuchem I wojny światowej było w Łodzi 20 obiektów sakralnych różnych wyznań. Mówiąc inaczej, gwałtow-nemu wzrostowi ludności miasta związagwałtow-nemu z rozwojem ekonomicznym, głównie produkcją przemysłową nie towarzyszyły, w odpowiednim stopniu – procesy tworzenia różnorodnych instytucji życia społecznego.
Od przełomu XIX i XX w. wystąpiły negatywne tendencje w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Pojawiła się bariera w postaci słabnącego rynku wewnętrznego, co rzutowało na wystąpienie procesów stagnacyjnych, także w warunkach łódzkich w okresie cyklu koniunkturalnego 1899–1907.
Tabela 4.
Ilość zakładów, produkcja i zatrudnienie w przemyśle Łodzi w okresie 1867–1913.
Lata Zakłady Pracownicy Obrót (produkcja)
liczba wskaźnik liczba wskaźnik liczba wskaźnik
1868 214 100,0 4 241 100,0 5,0 100,0 1872 284 132,7 8 034 189,4 7,6 152,0 1877 243 113,6 11 169 263,4 17,3 346,0 1882 250 116,8 18 180 428,7 31,3 626,0 1887 266 124,3 25 191 594,0 45,3 906,0 1891 336 157,0 31 421 740,9 53,5 1 070,0 1893 342 159,8 37 151 876,0 65,7 1 314,0 1901 477 222,9 51 816 1 221,8 104,9 2 098,0 1905 590 275,7 76 903 1 813,3 119,7 2 394,0 1910 615 287,4 91 510 2 157,7 188,1 3 762,0 1913 794 371,0 110 000 2 593,7 196,0 3 920,0
Źródło: APŁ, AmŁ, sygn. 914, ibidem, sygn. 2630; ibidem, sygn. 5271; W. Puś, K. Badziak, Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta…, s. 257, 285.
Lepszy obraz odnotowano w drugim cyklu 1908–1913. Odpowiedzialnym za taki stan były władze Rosji, które po wprowadzeniu rubla złotego (1897 r.) nie poszły w kierunku dostosowania podaży pieniądza i środków kredyto-wych do potrzeb gospodarki i rosnącej populacji60. W dużym stopniu były to tendencje dominujące i w innych krajach, ale w ich części potrafiono je skutecznie ograniczać. To wszystko potęgowało walkę konkurencyjną na ryn-kach zbytu. Przemysł łódzki próbował dostosować się do zmienionej sytuacji, dążono do unowocześnienia parku maszynowego, obniżki kosztów wytwa-rzania. Oddanie do użytku Elektrowni Łódzkiej (1907 r.), specjalizującej się w wytwarzaniu prądu siłowego ułatwiało zakładanie, często od podstaw, średnich i drobnych firm. Ich atutem były niższe koszty wytwarzania i lepsze możliwości dostosowania się do zmieniającej się koniunktury. To m.in. spo-wodowało, iż po 1907 r. przemysł łódzki odnotował wzrost ilości zakładów, ale i poziomu zatrudnienia.