W
ielki majątek należący do Kapituły Krakowskiej, położony na pograniczu województwa łęczyckiego i sieradzkiego – osiągnął po długim procesie rozwoju gospodarczego wysoki poziom ekonomiczny, wyraźnie pomniejszony w okresie od połowy XVII do począt-ków XVIII w. Poziom zagospodarowania i zaludnienie tego kompleksu były mocno zróżnicowany. Najwięcej obszarów leśnych znajdowało się w jego cześci północno-wschodniej i północnej. Od północnego wschodu do północ-nego zachodu dobra Kapituły Krakowskiej graniczyły z Bedoniem, Milesz-kami, dobrami łódzkimi, Chojnami, ponownie z dobrami łódzkimi. Ten wielki kompleks osadniczy na mocy konwencji zawartej 26 stycznia 1797 r. między237 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 360.
238 APŁ, KdSWPB, sygn. 118. W posiadaniu ewangelików była tam większa ilość osad, ale duża ich część mieszkała w sąsiednich miejscowościach. Jej nazwa pochodzi od nazwiska Plich-tów, ówczesnych właścicieli dominium Moskwa.
państwami zaborczymi zajął skarb pruski. Później przeszedł w posiada-nie skarbu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Zarządzała nim świeżo powołana struktura – Ekonomia Pabianice, później znana jako Dobra Narodowe Ekonomia Pabianice240. W okresie XIX w. dobra pabianickie prze-szły w pełne posiadanie właścicieli prywatnych, także na mocy ukazów uwłaszczeniowych chłopów i mieszczan z 1864 i 1866 r.
Procesy kolonizacyjne związane z przybierającym na znaczeniu napły-wem ludności niemieckiej, szczególnie widoczne na przełomie XVIII i XIX w. – nie ominęły również tego kompleksu majątkowego. Dziełem dzierżawcy dóbr Pawła Olechowskiego było założenie w 1794 r. kolonii Olechów, dla potrzeb której przekazano do zagospodarowania duże kompleksy leśne. Tak zwany Duży Olechów powstał w północnej części wydzielonych ziem, a osady lokowano wzdłuż świeżo wytyczonej drogi (obecnie ul. Zakładowa). Mały Olechów powstał przy współczesnej ul. Olechowskiej. Ogółem powstało tam 55 gospodarstw, ale w późniejszym okresie ilość ta uległa powiększeniu do 61. Osadnicy korzystali z 1149 mórg, powiększonych o nadział 160 mórg w zamian za likwidację praw serwitutowych241. W 1822 r. mieszkało w Ole-chowie 368 osób. W końcu XIX w. związanych z tą miejscowością było 866 osób242. Dominowała tam społeczność pochodzenia niemieckiego, w tym wyznania ewangelicko-augsburskiego.
Osadnicy byli do 1864 r. wieczysto-czynszowymi właścicielami prze-jętych i zagospodarowanych nadziałów. Pełnoprawnym właścicielem był skarb państwa. W 1839 r. skarb państwa dokonał zamiany części Ekonomii Pabianice, w tym wydzielonego majątku Wiskitno243 na dobra Góra, poło-żone nad Narwią, których właścicielem był Wacław hr. Gutakowski. W dniu 1 czerwca 1842 r. dobra Wiskitno za 700 tys. złp (105 tys. rbs.) nabył Andrzej Szerszeński. W latach 1842–1865 na obszarze tego kompleksu powstała większa ilość kolonii i osad w tym na terytorium, które współcześnie
240 Zob.: M. Baruch, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia historyczna dawnych dóbr Kapituły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Warszawa 1930, s. 292; S. M. Zajączkowski, Lokacje wsi na prawie niemieckim w dobrach pabianickich Kapituły Krakowskiej, „Pabianiciana” 1995, t. 3, s. 27–43 (tam zamieszczono bogatą literaturę na temat dziejów tych dóbr).
241 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 19, t. I, dział I i II; APŁ, UGPdSW, sygn. 1646; ibidem, sygn. 1648; ibidem, DSwŁ, sygn. 973.
242 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 620–621.
243 Obejmował on m.in. wieś Wiskitno, wieś Hutę Szklaną, Giemzów, Kalino, kolonię Olechów, wieś Grodzisko, folwark Wiskitno, folwark Huta Wiskicka, osadę młynarską Wiskitno. Zob.: Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 19, t. I, dział I i II; M. Baruch, op. cit., s. 292–293.
wchodzą w skład Wielkiej Łodzi: Jędrzejów244, Feliksin245, Huta Szklana246, Ustronie247, Bronisin248 i Wiskitno-Komorniki249. Po śmierci A. Szerszeńskego przeprowadzono postępowanie spadkowe250. Ostatecznie dobra przejął jego syn Bolesław, który 3 lipca 1865 r. sprzedał je mieszkańcowi Łodzi Jakubowi Fraenklowi za 255 tys. rbs.251 W dobrach tych funkcjonowało kilkanaście folwarków.
W końcu XIX w. na terytorium byłych dóbr wiskickich, wchodzących aktu-alnie w skład Wielkiej Łodzi były 253 obiekty mieszkalne i mieszkało 2908 osób. Do wybuchu I wojny światowej dokonano znaczących zmian w struktu-rze ziem folwarcznych. Wypstruktu-rzedano część majątków: Wiskitno, Hutę Szklaną i Bronisin. W 1912 r. dokonano podziału pozostałej części majątku folwarku Wiskitno, gdzie wytyczono różnej wielkości 137 działek parcelacyjnych. Do wybuchu I wojny światowej nie znaleziono większej grupy nabywców252.
Ważne miejsce w strukturze dóbr Kapituły Krakowskiej zajmowała nomenklatura określana jako Ruda, miejsce funkcjonowania osady hutni-czej. W okresie staropolskim terytorium to, słabo zaludnione, w większości pokryte lasami, należało do katolickiej parafii w Pabianicach. Nad Nerem funkcjonował młyn, a w końcu XVIII w. przy nim folusz253. Prawdopodobnie na początku XIX w. powstała tam wieś (kolonia) Ruda, gdzie w 1822 r. było 7 domostw i 62 mieszkańców254. Władze Ekonomii Pabianice do założonej księgi hipotecznej tych dóbr wpisywały, zgodnie z obowiązującymi prze-pisami – granice tworzonych w ich strukturze nomenklatur. Dobra Ruda,
244 W 1867 r. były tam 32 osady gospodarujące na około 560 morgach. Kolonia ta ciągnęła się od Górek Starych (Chojny) w kierunku wschodnim i przekraczała dzisiejszą ul. Tomaszowską.
245 Miała 41 osad i około 158 mórg ziemi. Kolonię zlokalizowano przy współczesnej ul. Feliksińskiej i graniczyła z Andrzejowem i Olechowem.
246 Było tam 18 osadników gospodarujących na ponad 72 morgach.
247 Niewielka osada o 11 gospodarstwach zajmujących 32 morgi gruntów uprawnych.
248 Powstał przy współczesnej ulicy o tej nazwie. W 1867 r. było 15 osad zajmujących obszar ziemi uprawnej – około 78 mórg.
249 Byli to komornicy związani z folwarkiem Wiskitno. W 1867 r. posiadali 56 skromnych osad, których ogólna powierzchnia wynosiła 154 morgi.
250 APŁ. Oddział Sieradz, Not. A. Łukaszewicz 1850, nr rep. 246, Inwentarz po zmarłym A. Szerszeńskim.
251 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 19, t. I, dział II.
252 APŁ, Izba Skarbowa Piotrkowska, sygn. 4047; ibidem, PRN.WAiNB, sygn. 45/139.
253 M. Baruch, op. cit., s. 279.
254 B. Baranowski, Łódź i okolice…, s. 145; A. Stawiszyńska, Ruda Pabianicka. Echa przeszło-ści, Łódź 2009, s. 7–9.
określane później jako Ruda Pabianicka zajmowały tereny o powierzchni 93 włók i graniczyły od wschodu z kolonią Starowa Góra i wyżej z dobrami Chojny (ul. Graniczna), od północy – rzeką Olechówką, od zachodu – traktem fabrycznym (ul. Pabianicka), a od południa z wsią Gadka.
Proces zagospodarowywania tych dóbr doznał istotnego przyspieszenia, gdy przeszły one na własność łódzkiego przemysłowca, Ludwika Geyera, który z ich przejęciem wiązał określone plany255. Po usilnych zabiegach uzy-skał zgodę cara, z 23 marca (4 kwietnia) 1843 r., na nabycie Rudy, co potwier-dziła decyzją z 10 lutego 1844 r. Rada Administracyjna Królestwa Polskiego. Odpowiedni akt kupna-sprzedaży zawarto 4 lipca 1846 r. z Ekonomią Pabia-nice256. Ostatecznie Geyer zdecydował się na budowę cukrowni, po otrzy-maniu od Banku Polskiego pożyczki w wysokości 50 tys. rbs.257, którą prze-znaczył na zakup maszyn. Obiekt wniesiono w 1851 r., a rok później jego wartość oszacowano na 107,9 tys. rbs. Uruchomiono też gorzelnię, olejarnię, tartak, cegielnię. Z majątku wydzielono osadę fabryczną „Cukrownia Ruda Pabianicka” o powierzchni ponad 52 morgi258. W literaturze przedstawiono okoliczności związane z funkcjonowaniem cukrowni rudzkiej, stale towa-rzyszące jej kłopoty z dostawą surowca, najczęściej z odległych terenów. Do tego doszły trudności L. Geyera dotyczące interesów jego przedsięwzięć łódzkich259. Po jego śmierci spadkobiercy sprzedali majątek rudzki rodzi-nie Loewenbergów z Warszawy, którzy zarządzali nim do 1903 r., kiedy to nabył go dom bankowy S. Natanson i Synowie260, posiadający silną pozycję w cukrownictwie Królestwa Polskiego.
255 Należy raczej przyjąć, że L. Geyer, ojciec grupy dzieci był zainteresowany, aby niektóre z nich zajęły się działalnością gospodarczą niezwiązaną z wytwórczością włókienniczą, m.in. syn Ryszard był z zawodu agronomem.
256 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 285, t. I, dział I. Dobra oszacowano na 20 393,1 rbs., a w tej kwocie mieściły się długi wobec skarbu państwa i Towarzystwa Kre-dytowego Ziemskiego, które miano uregulować w corocznych spłatach.
257 Nie można wykluczyć takiej ewentualności, iż to władze skarbowe w porozumieniu z Ekonomią Pabianice wysunęły koncepcję założenia tam cukrowni, ale sprzedaż dominium Wiskitno przekreśliła taką możliwość.
258 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 103b, t. I, dział I. Była ona zlokali-zowana w rejonie ul. Farnej.
259 A. Stawiszyńska, op. cit., s. 8–10.
260 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 103b, t. I, dokument 161. Aktu kupna-sprzedaży dokonano u warszawskiego notariusza Józefowicza 27 VI (10 VII) 1903 r. (nr rep. 2725). Nabyto folwark, cukrownię. Ogólna wartość transakcji to 610,5 tys. rb.
Wcześniej wspomniano o początkach wsi Ruda. Do 1846 r. posiadała ona już 21 osad, a do czasu wydania ukazu uwłaszczeniowego jeszcze trzy dalsze, w tym osadę szkolną (ponad 17 mórg). Sporządzona tabela likwida-cyjna informuje, iż w 1864 r. wieś Ruda składała się z 25 osad zajmujących powierzchnię ponad 540 mórg. Z analizy właścicieli osad wynika dominacja społeczności pochodzenia niemieckiego261. Wieś ta zajmowała wschodnią część Rudy i funkcjonowała w rejonie wytyczonym ulicami: Graniczna, Eko-nomiczna, Wazów.
Pozostała część Rudy, po odliczeniu osady fabrycznej i wsi stanowiła tereny folwarczne, określone początkowo w wymiarze ponad 1411 mórg. Po 1873 r. rodzina Loewenbergów rozpoczęła stopniową wyprzedaż. W 1897 r. pozostawało w ich dyspozycji ponad 1225 mórg. W wymienionym okresie sprzedano większą ilość działek w północnej części Rudy, drugi okres wyprzedaży to lata 1895–1898. W ten sposób powstała tzw. Nowa Ruda262. W końcu XIX w. na terytorium Rudy (wieś, osada fabryczna, Nowa Ruda) było 45 obiektów mieszkalnych, zamieszkiwały tam już 1952 osoby. Funkcjono-wały: szkoła powszechna, cukrownia wraz z zapleczem, fabryka chemiczna, dwie farbiarnie, karczma, trzy sklepy263.
Dynamiczny rozwój Rudy Pabianickiej jest związany z nabyciem pozosta-łej części folwarku rudzkiego wraz z osadą fabryczną przez dom bankowy S. Natanson i Synowie. Opracowano wówczas całościowy plan parcelacyjny, w tym wydzielono duży kompleks leśny (tzw. Popioły) przeznaczony na urządzenie większej ilości osad letniskowo-mieszkalnych. Następnie przy-stąpiono do sprzedaży działek różnej wielkości, ale w okresie rewolucji 1905–1907 akcja ta wyraźnie straciła na znaczeniu. Po jej zakończeniu i do wybuchu I wojny światowej zdecydowaną większość osad znalazła nowych nabywców264. Tymi ostatnimi były przeważnie osoby pochodzenia polskiego i żydowskiego, społeczność pochodzenia niemieckiego uczestniczyła w tej
261 APŁ, UGPdSW, sygn. 1798.
262 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 103acz, t. I, dział II; ibidem, t. II, dział I i II; ibidem, rep. hip. 103m; ibidem, rep. hip. 103u, dokumenty. M.in. większy dział nabył Fabian Piotr Hasenklewer – farbiarz.
263 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 758–759.
264 Cała ta operacja oczekuje na całościowe opracowanie. Ogólne dane zob.: Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 103acz, t. II; Ruda Pabianicka – miastem, „Rozwój” 17 VIII 1911, nr 187, s. 7.
akcji w ograniczonym zakresie. Dużą część działek na terenach o charakterze letniskowym nabyła grupa zamożnych łodzian, gdzie urządzono wille, często okazałe, dobrze wyposażone. Inna grupa nabywców budowała pensjonaty z zadaniem świadczenia usług o charakterze letniskowo-wypoczynko-wym. Pozostali nabywcy inwestowali w obiekty mieszkalne. Rozwój Rudy Pabianickiej wymagał stałej rozbudowy działu usług, handlu, instytucji społecznych, nie mówiąc o wytwórczości przemysłowej265.
Północno-wschodnią część dóbr Kapituły Krakowskiej pokrywały duże kompleksy leśne. Funkcjonowało tutaj kilka wsi, w tym dwie posiada-jące długą przeszłość: Rokicie i Retkinia. Według regestrów podatkowych z 1576 r. pierwsza z nich użytkowała 10,5 łanów, gdy druga 12. Obie struk-tury zamieszkiwała większa grupa chłopów oraz przedstawicieli innych środowisk266. Wieś Rokicie funkcjonowała nad rzeką Jasień267, po obu jej stronach. W końcu XVIII w. liczyła 28 gospodarstw chłopskich, a w 1841 r. 21 osad. Prawdopodobnie w XV w. utworzono tutaj wójtostwo zlokalizo-wane na wschód od pól Rokicia268. W okresie staropolskim powstała też osada młynarska Rokicie – prawdopodobnie w XVII w. Pierwotnie zlokali-zowana na terytorium bogatym w liczne źródła269 z dopływającym do niej ciekiem wodnym z Chojen, być może przechodzącym przez wspomnianą wcześniej wieś Julianów. W 1806 r. młyn wraz z 167 morgami wypuszczono w wieczystą dzierżawę. Jego dzierżawcami były rodziny Reichów i Adam-ków270. Wspomnianą wyżej osadę „Wójtostwo w Rokiciu” o powierzchni 210 mórg nabył na początku XIX w. Mateusz Löesch271.
265 Szerzej na ten temat: A. Stawiszyńska, op. cit., passim.
266 R. Rosin, Łódź i wsie okoliczne w XV–XVI w., [w:] Łódź. Dzieje miasta…, s. 102, i n.
267 Chodzi o tereny przy ul. Obywatelskiej i Łaskowickiej położone między ul. Nowe Sady i biegiem Karolewki.
268 Terytorium Wójtostwa Rokicie zaczynało się od dóbr łódzkich (ul. Wróblewskiego), granica zachodnia biegła nieco na zachód od współczesnej ul. Nowe Sady, wschodnia – al. Włókniarzy, południowa – ul. Pustynna.
269 Jest ona zaznaczona na wielu mapach i planach. Jej główne terytorium to współczesny Park J. Słowackiego i obszar położony na zachód od niego, do mniej więcej wysokości ul. Przy-szkole oraz tereny położone po obu stronach Jasieni. Od strony wschodniej jej granice wyzna-czało dominium chojeńskie, od północnej na niewielkim odcinku dobra łódzkie.
270 M. Baruch, op. cit., s. 278–279; B. Baranowski, Łódź i okolice…, s. 128. W 1887 r. skupiono prawo wieczystej dzierżawy.
Wieś Retkinia w 1822 r. posiadała 33 domy, w których przebywało 300 mieszkańców. Była już wówczas podzielona na kilka części, powstałe w wyniku postępującej kolonizacji sąsiadujących terenów. Źródła z końca XIX w.272 podają informację o istnieniu tam 126 domów mieszkalnych i 222 gospodarczych, mieszkało tam 1388 osób, z których część pracowała w Łodzi a mieszkała z rodzinami w Retkini z uwagi na niższe opłaty komornego i koszty utrzymania. W końcu XIX w. było tam 51 gospodarstw uprawiają-cych pola i łąki o powierzchni 692 morgi. W końcu XIX w. pojawiła się kon-cepcja utworzenia tzw. Wielkiej Łodzi, co było nawiązaniem do podobnych koncepcji występujących wówczas w tej części Europy. W planach przewi-dziano możliwość włączenia do niej wschodniej części terytorium Retkini, co nie doszło do skutku273. Po wydaniu ukazu uwłaszczeniowego własność chłopska była szczególnie chroniona. W końcu XIX w. w Retkini funkcjono-wała szkoła elementarna, młyn wiatrowy i sklep. Do wybuchu I wojny świa-towej powstała tam większa grupa obiektów mieszkalnych i gospodarczych, rozwinął się dział usług.
Na północ od Retkini funkcjonowało dominium Brus (Bruss), ostatnie na tym kierunku w strukturze dóbr Kapituły Krakowskiej. Na początku XVI w. niepowodzeniem zakończyła się próba założenia tam miasta274. Powstała niewielka wieś ulokowana przy współczesnej ul. Saperów, a więc w bezpo-średnim sąsiedztwie niezrealizowanego projektu miejskiego. W dominium bruskim powstał większy folwark oraz osada młynarska275.
Jak wspomniano wcześniej po 1797 r. dawnymi dobrami Kapituły Kra-kowskiej w imieniu skarbu państwa zarządzała Ekonomia Pabianice. W dniu 12 maja 1841 r. aktem kupna-sprzedaży sprzedano członkowi Rady Stanu Królestwa Polskiego, Mateuszowi Lubowidzkiemu dobra (klucze) Widzew i Brus. W kluczu Widzew, występującym jako Żdżary były m.in. wsie Łasko-wice i ChocianoŁasko-wice, uwłaszczone w 1864 r. Były to duże osady, rozbudowane
272 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 734–735; APŁ, Zbiór kartograficzny APŁ, sygn. 378 (Retkinia i okolice 1897–1898).
273 APŁ, AmŁ, sygn. 1645.
274 Jego lokalizacja, choć przybrało ono zaledwie kształt szczątkowy nie została rozstrzygnięta w literaturze przedmiotu. Nasze rozważania rozpoczniemy od stwierdzenia, iż ośrodki miejskie zakładano na skrzyżowaniu połączeń drożnych. Z tego względu wysuwamy, w formie hipotezy – opinię, że takim miejscem w ówczesnych warunkach był rejon przy współczesnym zbiegu ulic: Minerska i Wilsona z Krakowską, a więc bezpośrednio przy granicy z dobrami łódzkimi.
w I połowie XIX w. W końcu XIX w. w Chocianowicach istniało 75 domów mieszkalnych i 192 gospodarcze, zamieszkałe przez 724 osoby, użytkujących 1095 mórg pól uprawnych. Na jej terytorium istniała szkoła elementarna, karczma i tartak276. Odpowiednie dane dla Łaskowic w tym okresie wyno-siły: 61 domów mieszkalnych, 597 mieszkańców a przedmiotem użytkowa-nia było 901 mórg ziemi277. W obu wsiach dominowała społeczność polska. Dobra Widzew-Żdżary przekraczały Ner i graniczyły z osadą młynarską Chachuła oraz dochodziły do granic wsi Retkinia. Na tym obszarze domi-nowały tereny leśne. W 1869 r. Karol Lubowidzki sprzedał pochodzącemu z Ozorkowa Mendlowi Lublinerowi terytorium o powierzchni 391 mórg wraz z lasem, zlokalizowane na zachód od osady Chachuła278. Nabywca w krót-kim czasie dokonał jego parcelacji, a większość działek sprzedał kolonistom pochodzenia niemieckiego.
Klucz bruski, w momencie jego nabycia przez M. Lubowidzkiego obejmo-wał wsie: Brus, Retkinia, Rokicie, folwark Brus, Wójtostwo Rokicie, osady młynarskie: Rokicie, Chachuła i Brus. W 1854 r. nabył go Wilhelm Nencki z Sikucina za 44 175 rbs.279 Właśnie dziełem jego i synów było rozpoczęcie kolejnej fazy kolonizacji poszczególnych nomenklatur wchodzących w ich skład. Między innymi utworzono kolonię Rokicie Nowe, ulokowaną wzdłuż ul. Pabianickiej do rzeki Olechówki, a dalej tylko po stronie zachodniej. W dro-dze parcelacji obszarów leśnych stworzono dogodne warunki do ich zagospo-darowania, utworzono na całym terytorium 46 osad wieczysto-czynszowych, w tym szkolną o powierzchni ponad 16 mórg280. Dogodne położenie i wyjąt-kowa aktywność mieszkańców Nowego Rokicia zadecydowały o jego awansie i wzroście znaczenia. Powstało kilka cegielni, w tym rodziny Krauze281, zakłady
276 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 902–903. Po północnej stronie Neru funkcjo-nowała także osada Chocianowiczki o powierzchni 38 mórg.
277 Ibidem, s. 488–489; W Łaskowicach znajdowała się osada młynarska – 35 mórg.
278 M. Baruch, op. cit., s. 294; APŁ, Not. M. Jaworski 1869, (akt 17/29 XII); ibidem, 1871, nr rep. 303. Od jego nazwiska pochodzi nazwa powstałej tam kolonii. Centralne miejsce w jej strukturze zajęła świeżo wytyczona droga, zajęta później pod pas startowy lotniska Łódź (Lublinek) im. W. Reymonta.
279 APŁ. Oddział Sieradz, Not. J. Trąbski 1854, nr rep. 103.
280 Główny akt założycielski. APŁ, Not. F. Szlimm 1858, nr rep. 9; ibidem, nr rep. 10; ibidem, KdSWPŁ, sygn. 39.
281 Zakłady te były ulokowane na dużej nieruchomości, powstałej z działek nr 1 i 2 Rokicia Nowego i sąsiednich z Nowych Chojen. Współcześnie mieści się tam Wojewódzki Szpital Specjali-styczny im. M. Kopernika. Zob.: APŁ, KdSWPŁ, sygn. 297.
włókiennicze F. Koeniga282. W końcu XIX w. posiadało już 110 domostw miesz-kalnych, 229 gospodarczych, zamieszkiwało tam 2212 osób. Źródło odnoto-wuje działalność trzech cegielni, przędzalni i tkalni wełny, dwóch bielników, dwóch farbiarni, i ośmiu sklepów283. Do wybuchu I wojny światowej liczba mieszkańców mogła wzrosnąć do 4–5 tys. osób.
Bezpośrednio po nabyciu dóbr Widzew i Brus rodzina Lubowidzkich dokonała całkowitej parcelacji terenów, które weszły w skład dawnego Roki-cia, wówczas Rokicia Starego. Do tego czasu były tam 22 osady wieczysto--czynszowe, łącznie z Wójtostwem284. Powstało więc dodatkowych 31 osad, zgrupowanych w dwóch miejscach. Ogółem właściciele osad Rokicia Starego gospodarowali na powierzchni 850 mórg. W końcu XIX w. były tam 123 obiekty mieszkalne, 225 gospodarczych, mieszkało 1759 osób285. Miejscowa społeczność rolnicza zajmowała się wytwórczością produktów posiada-jących dogodny rynek zbytu w Łodzi. Od przełomu 1907/1908 r. na mocy decyzji Rady Ministrów północna część Rokicia Starego, bez jednego obiektu mieszkalno-gospodarczego weszła w skład Łodzi. Powstał plan regulacyj-nego zagospodarowania włączonych terenów286, rozpoczął się proces two-rzenia osiedla wzdłuż przedłużonych ulic: Wólczańskiej i Pańskiej (obecnie Al. Politechniki)287.
Jak wspomniano wyżej w strukturze Rokicia funkcjonowała osada młynar-ska. Rodzina Nenckich po nabyciu tych dóbr przystąpiła do zagospodarowania ich części zlokalizowanych po obu stronach ul. Pabianickiej. Dotychczasową osadę młynarską powiększono do 72 mórg. Jej wieczystym dzierżawcą został Reich, później Teodor Adamek288. W 1894 r. rozpoczęto proces parcelacji wybranych terenów, głównie położonych wzdłuż ul. Pabianickiej.
Kontynu-282 Powstały w 1875 r. Była tam przędzalnia, tkalnia, bielnik i farbiarnia, także cegielnia („Straż Polska” 1919, nr 284, s. 5).
283 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 748–749; APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 92/10.
284 Wójtostwo Rokicie posiadało obszar 210 mórg i zostało rozparcelowane i sprzedane przede wszystkim okolicznym kolonistom.
285 Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 750–751. Od przełomu XIX i XX w. istniało tam kilka cegielni.
286 APŁ, RGP.WAdm., sygn. 7307.
287 Zob.: APŁ, Zbiór kartograficzny APŁ, sygn. AIII (Łódź, Bałuty i Radogoszcz 1913). W cen-tralnym miejscu tego osiedla funkcjonowały cmentarze dla ewangelików augsburskich i ewange-lików reformowanych.
288 W końcu XIX w. funkcjonował tam młyn, tartak, karczma, było kilka sklepów. Mieszkało tam 1760 osób. Alfawitnyj spisok nasieliennych miest…, s. 750–751.
owano go do wybuchu I wojny289, intensywniej po włączeniu osady młynar-skiej Rokicie w skład Łodzi. Można więc przyjąć, iż przed wybuchem I wojny światowej, na jej dawnym terytorium mogło mieszkać 5–6 tys. osób, z wyraź-niejszą dominacją społeczności wyznania katolickiego.
Dziełem rodziny Lubowidzkich było założenie w 1852 r. kolonii Karo-lew, gdzie dla 15 kolonistów wydzielono tereny leśne o powierzchni około 270 mórg, z tym że 13 mórg przeznaczono pod cmentarz, drogi, szkołę i kuźnię290. Posiadała ona kilkanaście osad zlokalizowanych w kierunku pół-nocno-zachodnim od ul. Retkińskiej. W końcu XIX w. przeszły one w posia-danie Izraela K. Poznańskiego291 i włączone w skład folwarku tej rodziny292. Na przełomie XIX i XX w. powstało kilka cegielni, duże zakłady włókiennicze firmy K. Kroening i Ska wraz z zapleczem, stacja towarowa kolei obwodowej biegnącej z Widzewa przez Chojny do Karolewa, gdzie było połączenie z linią Kalisz–Warszawa. W końcu XIX w. było już 81 domów mieszkalnych i 166 gospodarczych, a mieszkało ogółem 1120 osób, gdy w 1913 r. – 3 tys.293 Domi-nowała społeczność o statusie robotniczym i kolejarskim. W 1908 r. Karolew włączono do Łodzi ale nie przyniosło to istotnego przełomu w jego rozwoju.
Po uwłaszczeniu chłopów w posiadaniu rodziny Nenckich pozostał tylko folwark bruski. Jak dotychczas przeszłość tego ośrodka do wybuchu I wojny światowej, ale i później nie doczekała się większego zainteresowania ze strony historyków. Rodzina Nenckich dokonała podziału folwarku na trzy części: 1. właściwy folwark zlokalizowany po obu stronach drogi z Łodzi do Konstantynowa294, 2. folwark (Brus B), właściwie cegielnia, graniczący
289 Zob.: APŁ, PRN.WAiNB, sygn. 17/31.
290 APŁ, Not. R. Jaroński 1852, nr rep. 1862; ibidem, PiSŁDEA, sygn. 81, k. 19–24. Jej nazwa