Nieruchomości łódzkich parafii w okresie Łodzi przemysłowej

Łódzkie parafie oprócz budynków sakralnych posiadały szereg zabudowań pomocniczych, gospodarczych a także nieruchomości ziemskich293. Część z nich służyła potrzebom kultu religijnego (plebanie, wikariatki itp.), inne działalności społecznej duchowieństwa (biblioteki, domy parafialne itp.), jeszcze inne, zwłaszcza do lat 60. XIX w. stanowiły nieodzowną część prowa-dzonych przez duchowieństwo gospodarstw rolnych.

Stan zabudowań parafii staromiejskiej w 1819 r. nie przedstawiał się zachęcająco. Plebania reparacyj niewarta, dwie położone za plebanią stodoły w bardzo złym stanie, obora w złym nader stanie. Oprócz tego dom oficyny (trzy izby i komora), dopiero co staraniem ówczesnego proboszcza wyremontowany oraz dom przy ul. Kościelnej naprzeciwko kościoła położony (dwie izby i dwie komory), potrzebujący pobicia dachu i wystawienia komina, nieukończona jeszcze, nowa, drewniana dzwonnica (na cmentarzu wystawiona, w 1810 r.), z trzema średniej wielkości dzwonami oraz cmentarz nowym parkanem okolony294. Najdotkliwszym był brak plebanii, która, jak już w pięć lat póź-niej zapisano (1824 r.), zupełnie się zawaliła i od trzech lat nikt w póź-niej nie

290 Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1857, s. 77.

291 Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini 1894, s. 72.

292 Sprawa toczyła się również o Kały, ale one pozostały w parafii zgierskiej. AAŁ, ADŁ, sygn. 31, k. 3, 5–6, 8.

293 Nieruchomości ziemskie opisane zostały w podrozdziale dotyczącym uposażenia łódz-kich parafii.

294 AAŁ, ADŁ, sygn. 58, k. 1; APŁ, AmŁ, sygn. 1599, k. 20; A. Stebelski (Łódź i klucz…, s. 66) podaje informację jakoby dzwonnica, już w końcu XVIII w. była wzniesiona, czego nie potwier-dzają wskazane wyżej materiały źródłowe.

mieszkał295. Stan ten utrzymywał się przez kilka dziesięcioleci. Proboszcz mieszkał w budynku szpitalnym, z czasem nazywanym plebanią, który, jak zapisano w 1825 r., także był w złym stanie296. Remontu dokonał własnym sumptem ksiądz J. Krygier – natenczas proboszcz mieści się w Domu Szpital-nym, którego własnym kosztem swoim z drzewa wyreperowawszy, do stanu przyzwoitego przyprowadził – rok 1840297. W połowie lat 50. XIX w. rozpo-częto gruntowną przebudowę tego adaptowanego na plebanię budynku. Prace wykończeniowe, z powodu braku środków finansowych, ciągnęły się jeszcze w latach 60. XIX w.298 W 1859 r. dom plebański, drewniany, dachówką kryty, przed lat 3 wystawiony posiadał trzy piwnice, dwa mniejsze i jedno większe dla księdza proboszcza (salę), pomieszczenie na kancelarię para-fialną i spiżarnię. Był to budynek z dwoma wejściami i jak zapisano od ulicy jest wystawa na dwóch filarach wsparta299.

Wikariusz, o ile był takowy, a najczęściej był, zajmował zwykle drewniany budynek przy ul. Brzezińskiej (obecnie ul. Wojska Polskiego) 8 (później 10). Za czasów proboszcza J. Krygiera zamieszkiwał na tej nieruchomości orga-nista. Tam też wspomniany ksiądz wzniósł drewniany dom oraz stajnię i wozownię300. Był to budynek kryty gontem, o czterech izbach, posiadający murowany komin. Już w 1859 r. sygnalizowano, że podłogi i ściany nie znaj-dowały się w dobrym stanie301. W 1864 r. Dozór kościelny nie zdecydował się zainwestować w remont tej nieruchomości ponad 271 rbs., a tyle należało wyłożyć według budowniczego powiatu łęczyckiego. Budynek, jak wskazano, był zbyt stary i już nie zapewnia długiej trwałości. Dokonano wówczas tylko koniecznych napraw, finansując je z wpływów z pokładnego. Prace wykonał Fryderyk Stark302. Na tejże posesji znajdował się jeszcze niewielki domek dla służby kościelnej (w 1850 r.). W późniejszym czasie zamieszkiwała w wika-riatce także służba kościelna. Wraz ze wzrostem ilości wikariuszy w parafii

295 AAŁ, ADŁ, sygn. 59, k. 104.

296 APŁ, RGP.Anteriora, sygn. 2154, k. 81; ibidem, AmŁ, sygn. 1629, k. 19–74; AAŁ, KGAW, sygn. 38, k. 261.

297 AAŁ, ADŁ, sygn. 60, k. 41.

298 APŁ, AmŁ, sygn. 1584, k. 316–365.

299 AAŁ, ADŁ, sygn. 62, k. 57.

300 Ibidem, sygn. 60, k. 42.

301 Ibidem, sygn. 62, k. 57.

302 APŁ, RGP.WAdm., sygn. 253, k.347–349; ibidem, RGP.Anteriora, sygn. 2154, k. 83, 393–397; ibidem, AmŁ, sygn. 13513, bp., Księga inwentarzowa nieruchomości m. Łodzi, ul. Brzezińska 8; AAŁ, ADŁ, sygn. 57, k. 283–286.

(w 1865 r. ustanowiono pięć etatów wikariuszowskich), czasowo zajmowano również budynek ogrodnika znajdujący się w ogrodzie kościelnym303.

Władze wspierały potrzeby mieszkaniowe duchowieństwa. W 1864 r. wobec dezorganizacyi domu wikarialnego proboszcz był zmuszony do wyna-jęcia mieszkań dla wikariuszy. W 1868 r. zawarto umowę najmu pomiesz-czeń dla trzech wikariuszy (kontrakt trzyletni). Nie były w tym jednak konsekwentne, po wygaśnięciu kontraktu przez dłuższy czas duchowni pozostawieni zostali sami sobie, po czym wsparto wynajem pomieszczeń dla czterech wikariuszy. Bywało jednak i tak, że duchowieństwo pomocni-cze łódzkiej parafii, samodzielnie wynajmowało mieszkania, bądź też ulo-kowane było w skromnych budynkach parafialnych304. Pod koniec XIX w. poczyniono w parafii kilka nowych inwestycji. W 1889 r. uzyskano pozwole-nie na wzpozwole-niesiepozwole-nie nowej wikariatki (przy ul. Kościelnej), na krańcu działki przeciwległym do ówczesnej ul. Brzezińskiej (obecnie ul. Wojska Polskiego). Budynek, tym razem murowany, piętrowy pobudowany został na koszt Anto-niego Stachlewskiego. W maju 1894 r. nastąpił formalny odbiór budynku. Mieściła się w nim także kancelaria parafialna305. W 1897 r. uzyskano zgodę na wzniesienie budynku dla służby kościelnej. W kolejnym roku zamierzenie zrealizowano. Powstał on na posesji przy ul. Kościelnej306. Wkrótce przyszła kolej na mieszkanie proboszcza, które mieściło się u zbiegu ul. Brzezińskiej i Kościelnej. W 1903 r. uzyskano zgodę na remont i dobudowę do istniejącego, drewnianego budynku piętrowego domu. W efekcie powstała nieruchomość drewniano-murowana. Nowa część (murowana) ulokowana została, patrząc od strony ul. Brzezińskiej, na tyłach istniejącej (drewnianej) plebanii307.

Parafia posiadała także kompleks budynków gospodarczych. Zespół drew-nianych obiektów początkowo obejmował typowe dla gospodarstwa rolnego zabudowania. Były to (1825 r.): dwie stodoły (w złym zupełnie stanie) oraz pokryte słomą: obora, wołownia, stajnia, chlewik, również w zupełnie złym stanie308. W 1840 r. wskazano na istnienie budynku w podwórzu długie[go]

303 AAŁ, KGAW, sygn. 39, k. 231.

304 APŁ, AmŁ, sygn. 1603, k. 106, 151–189, 229–300; ibidem, sygn. 4403, k. 74–75; ibidem, RGP.Anteriora, sygn. 2154, k. 393–395.

305 Ibidem, AmŁ, sygn. 7328, k. 1, 7–8, 28.

306 Ibidem, sygn. 7332, k. 1–7.

307 Ibidem, sygn. 7335, k.;1–17; ibidem, RGP.WBud., 9762, k. 1–13; AmŁ, sygn. 13063, Księga inwentarzowa nieruchomości m. Łodzi, ul. Kościelna 8/10.

308 AAŁ, ADŁ, sygn. 59, k. 104; ibidem, sygn. 57, k. 132; ibidem, sygn. 60, k. 41–42; ibidem, sygn. 61, k. 49; APŁ, AmŁ, sygn. 1599, k. 92–95, 184–192.

na łokci 35, gontami kryte[go], mieszczące[go] w sobie stajnię, spichlerz, kro-wiarnię i wołownię oraz drugiego tamże na kurniki, chlewy […] jako niedawno kosztem proboszcza odbudowane, w dobrym stanie znajdują się. Nadto łódzki pleban dysponował piwnicą opodal plebanii kosztem proboszcza pobudowana długości łokci 8 mająca i niewielkim domkiem dla dziada kościelnego. Wspo-mniany zespół budynków gospodarczych doprowadzony do należytego stanu przez proboszcza J. Krygiera przedstawiał w 1840 r. wartość 2750 złp (wraz z budynkami przy ul. Brzezińskiej 8 (później 10) o wartości 1200 złp)309. Z biegiem czasu zanikały tego typu zabudowania, które przy zmieniającej się szybko formie gospodarowania posiadanym majątkiem ziemskim nie były już potrzebne. W 1859 r. ksiądz H. Plater oddając probostwo ks. W. Jakubo-wiczowi wspomniał jedynie o istnieniu obiektu z drzewa, bale na węgieł, gontami kryta, w której jest wozownia bez bramy, pomurowania i podłogi. Z jednego końca jest drwalnia a z drugiego stajenka310. Taki też budynek w 1889 r. odziedziczył po poprzedniku ks. K. Szmidel311.

Przy należącym do parafii WNMP kościele Dobrego Pasterza, na działce przyległej od zachodu do świątyni, istniał piętrowy budynek mieszkalny, wzniesiony w 1909 r. Zamieszkiwali w nim członkowie zgromadzenia dolory-stów (w tym M. Kapuściński) oraz m.in. wikariusz parafii św. Anny ks. Paweł Wróblewski, który jak informował ks. Gniazdowski był nauczycielem w szko-łach w Bałutach. W tej dość pokaźnej nieruchomości oraz przybudowanych do niej od frontu mniejszych (drewnianych i murowanych) funkcjonowały warsztaty: szewski i stolarski, zakład fotograficzny oraz piekarnia. W 1911 r. władze rosyjskie informowały, iż w nieruchomości istniał tajny zakon312. Chodziło tu o dolorystów.

Parafia w podłódzkich wówczas Mileszkach w 1816 r. posiadała prócz kościoła, plebanię – na tyle kościoła wybudowana. Na nieruchomość składały się dwie izby i komora. W jednej zamieszkiwał ksiądz proboszcz, w drugiej zaś służba. Ponadto istniał natenczas jeszcze jeden budynek mieszkalny dla służby o dwóch izbach i komorze, bez podłogi. Jak to wówczas bywało w zwyczaju, proboszcz dysponował zespołem budynków gospodarczych, do

309 AAŁ, ADŁ, sygn. 60, k. 41–42.

310 Ibidem, sygn. 62, k. 57; ibidem sygn. 57, k. 265, 314.

311 Ibidem, sygn. 63, k. 321.

312 APŁ, KGP, sygn. 1796, bp., Pismo z Policmajstra miasta Łodzi z 11 III 1911 r.; ibidem, bp., Pismo dziekana łódzkiego dekanatu z 24 VI / 7 VII 1911 r.; ibidem, AmŁ, sygn. 12439, bp. Księga inwentarzowa nieruchomości m. Łodzi. Ulica Dworska 14.

których należały: lamus, dwie stodoły (duża, nowa i równie jak pierwsza nowa), stajnia, obora, wozownia, plewnik (sieczkarnia), spichlerz (duży, nowy) oraz nowo wybudowany szpital (wielki). Wszystko to wzniesione lub wyremon-towane przez ks. Onufrego Święcickiego było oparkanione i przedstawiało się nad wyraz dobrze. Nadto do kościoła należało 9 domów komorniczych313. W późniejszym okresie stan zabudowań wyraźnie podupadł. Z początkiem lat 60. XIX w. proboszcz począł zbierać fundusze na nową plebanię, wzniesiona w 1863 r. spłonęła, a kolejny budynek jak zapisano w 1873 r. był nierucho-mością niedbale zbudowaną, iż nie może być zamieszkałą […] wikariusz mie-ści się w chałupie, która służyła na przemian za pomieszczenie dla parobków i za oborę dla bydła. Drugi z budynków mieszkalnych, wcześniej zamieszkały przez służbę, w 1875 r. zajmował wikariusz. Stan jego był jak to określono zupełnie zniszczony i upadkiem grożący. Istniał nadto dom na froncie ulicy – prawdopodobnie wcześniej wspomniany budynek szpitalny – połową pustką stojący, zniszczony, do zamieszkania niezdatny, gdzie ulokowana była służba. Zabudowania były nieco lepsze – w średnim stanie, acz skromne: stodoła, wła-ściwie stodółka i budynek mieszczący w sobie oborę, stajnie i drobiarnię314. Dopiero w 1894 r. wzniesiono murowaną plebanię, która mieściła jednocze-śnie pomieszczenia dla wikariusza i nowe, również murowane zabudowania gospodarcze315.

W Chojnach z końcem XVIII w. wyremontowano budynek mieszkalny dla księdza wikariusza. Był to obiekt pokryty gontem, składający się z dwóch izb, spiżarni i garderóbki316. Z biegiem lat nastapiła degradacja tych nieruchomo-ści. Jak podaje się w inwentarzu z 1859 r. bardzo źle przedstawiał się stan zabudowań kościelnych w Chojnach. Wówczas też zapisano, że mieszkanie […] do ostatniego przyszło upadku […] zabudowania ekonomiczne kościelne wcale już nie istnieją317. Wymagania stawiane przez władze kościelne jako warunek erekcji parafii – o czym już wyżej wspomniano – objęły nie tylko uposaże-nie, ale konieczność wzniesienia odpowiednich zabudowań. Zbyt duże jak się wydaje na ówczesną chwilę, niewątpliwie były jedną z przyczyn utrzymania stanu podporządkowania Mileszkom. Część z nich – jak się wydaje – zostało

313 AAŁ, ADŁ, sygn. 80, bp., Spis probostwa Mileszki i wszelkiego inwentarza z 20 X 1816 r.

314 Ibidem, KGAW, sygn. 40, k. 336.

315 APŁ, RGP.WAdm., sygn. 9137, passim; AAŁ, AKDŁ, Parafie, sygn. 133, bp., Ecclesia paro-chialis in Mileszki (25 V 1918 r.).

316 AAŁ, ADŁ, sygn. 36, bp., Opis kościoła filialnego w wsi [C]hojnach. Anno 1797.

zrealizowanych – bowiem w 1862 r. zapisano, że istniała plebania z komin-kiem murowanym, żadnej reperacyi niepotrzebująca318. W 1891 r. udało się wznieść murowaną plebanię. Pokaźny budynek, składał się z sześciu pokoi, kuchni i pomieszczenia dla służby. W niej mieściło się także mieszkanie dla organisty (z osobnym wejściem). W obejściu znajdowały się wówczas także dwa murowane, kryte słomą zabudowania gospodarcze. W jednym mieściła się stodoła, wozownia i stajnia, w drugim zaś kurnik, chlew i komórka. Przy kościele istniał także drewniany dom (naprzeciw plebanii) dla kościelnego319. W 1897 r. na wprost plebanii wzniesiono przestronny, murowany dom dla organisty i służby kościelnej (o ośmiu mieszkaniach)320. Działka na której znajdował się kościół, zabudowania, niewielki ogród warzywny i grunty rolne obejmowały 7 mórg i 236 prętów kw. (4 ha 7058 m2). W 1901 r. Kry-stian Krauze przekazał na cele budowy nowego kościoła 4707 m2 położonych między drogą do Rzgowa a działką parafialną321.

Pozostałe, nowo powstające parafie erygowane były już w czasach kiedy obowiązywały etaty państwowe. Stąd też nie było konieczności wznosze-nia budynków gospodarczych potrzebnych do prowadzewznosze-nia gospodarki rol-nej. Zwykle zatem przynależały do nich place pod kościołem i skromniejsza ilość zabudowań kościelnych. Parafia Podwyższenia Świętego Krzyża posia-dała dwie murowane, piętrowe nieruchomości. Władze administracyjne wyraziły zgodę na realizację tych inwestycji w 1892 r. W jednym budynku mieściła się plebania a w drugim zamieszkiwała służba kościelna. W latach 1901 r. pobudowano nadto parterowy budynek gospodarczy322. W parafii św. Józefa w 1897 r. zapoczątkowano starania o wzniesienie plebanii. Po uzy-skaniu zgody stosownych władz przystąpiono do prac. Wykonano je w latach 1901–1902 r. kosztem 17 tys. rb. Był to przestronny, murowany,

dwupię-318 Ibidem, bp., Spis inwentarza kościoła filialnego w Chojnach z 19 III 1861 r.

319 ibidem, bp., Spis inwentarza kościoła filialnego w Chojnach z 11/23 I 1894 r.; ibidem, bp., Pismo dziekana łódzkiego do abpa warszawskiego z 3/15 III 1892 r.; APŁ, Akta gminy Chojny, sygn. 1318, bp., Ocienocznaja opis strojenjam w niedwiżimosti kostielnowo dozora.

320 AAŁ, ADŁ, sygn. 36, bp., Kościół parafialny w Chojnach (26 XI/9 XII 1901 r.).

321 Sąd Rejonowy Łódź-Śródmieście, XVI WKW, rep. hip. 131 (Chojny), dział I i II; APŁ, Not. J. Gruszczyński 1901, nr rep. 5952; ibidem, AmŁ, sygn. 14185, bp., Grundstücks-karte, Stadt Litzmannstadt. Ulica Rzgowska 240; ibidem, Plan nieruchomości parafii św. Wojciecha w Choj-nach; AAŁ, AKDŁ, Parafie, sygn. 121, bp., Kuria Diecezjalna Łódzka. Deklaracja. 23 VIII 1933 r.

322 APŁ, RGP.WAdm., sygn. 8565, bp., Pismo prezydenta m. Łodzi do gub. piotrkowskiego z 17 IV 1901 r.; ibidem, AmŁ, sygn. 7327, k. 1–101; ibidem, sygn. 7333, k. 1–4; ibidem, sygn. 4422, k. 1–6; ibidem, sygn. 16054, passim; AAŁ, ADŁ, sygn. 75, k. 175; W. Borowski, op. cit., s. 269.

trowy budynek. Kamienne stopnie do piwnic wykonała łódzka firma Urba-nowskich323. Parafia św. S. Kostki do wybuchu wojny nie posiadała żadnych, oprócz świątyni, nieruchomości. Duchowieństwo tymczasowo korzystało z lokali w parafii Podwyższenia Świętego Krzyża. Na Zarzewiu, w parafii św. Anny, w 1906 r. wzniesiono parterowy budynek z przeznaczeniem na plebanię. Po kilku latach zdecydowano się na budowę obszerniejszej nie-ruchomości, która zdolna była pomieścić nadto kancelarię, mieszkania dla służby, co stało się faktem w 1913 r. Ten przestronny budynek, pokryty dachówką, był też częściowo podpiwniczony. W obejściu znajdowało się też kilka skromnych pomocniczych budynków gospodarczych (wozownia, szopy, portiernia)324. Tuż przez wybuchem wojny rozpoczęto budowę plebanii przyszłej parafii Przemienienia Pańskiego (ukończono w 1915 r.)325. Parafia św. Kazimierza w Widzewie nie posiadała plebanii. Ksiądz i służba kościelna zamieszkiwali zaś w nieruchomościach fabrycznych Widzewskiej Manufak-tury326. W Łagiewnikach korzystała z części zabudowań pozostałych po klasz-torze. W nich to mieściły się mieszkania dla wikariusza i służby kościelnej327. Nieco innego typu nieruchomości posiadała parafia retkińska. Położona na wsi, dysponowała kilkoma morgami ziemi, wobec czego proboszczowi przydatne były budynki gospodarcze takie jak stodoła, obora czy stajnia. W 1908 r. na rzecz parafii przekazano i przekształcono na plebanię istniejący tzw. dom gromadzki, wkrótce dobudowano do niego część murowaną328. Poza tym, na działce zakupionej przez ks. P. Załuskę, znajdowała się nieruchomość po dawnej karczmie, kuźnia i niewielkie budynki gospodarcze329.

323 AAŁ, ADŁ, sygn. 66, Ogólny rachunek wybudowanej plebanij przy kościele św. Józefa w Łodzi 1901/2 roku; ibidem, sygn. 102, bp. Ecclesia parochialis s. Joseph, 25 V 1918 r.; APŁ, AmŁ, sygn. 7331, k. 1–26; ibidem, sygn. 15914, Księga inwentarzowa nieruchomości m. Łodzi, ul. Ogrodowa 22.

324 APŁ, Zbiór kartograficzny APŁ, sygn. 413.

325 AAŁ, AKDŁ, Parafie, sygn. 88, k. 66; APŁ, AmŁ, sygn. 13356, Księga inwentarzowa nieru-chomości m. Łodzi, ul. Rzgowska 84/6/8.

326 Ibidem, ADŁ, sygn. 77, k. 87.

327 Ibidem, KGAW, sygn. 30, k. 27; ibidem, ADŁ, sygn. 51, k. 17–18.

328 Ibidem, AKDŁ, Parafie, sygn. 160, k. 3–4, 48–49; APŁ, Not. E. Trojanowski 1927, nr rep. 1172; P. Załuska, L. Załuska, op. cit., s. 103, 131–132.

1.4. Uposażenie duchowieństwa i instytucji kościelnych od lat 20. XIX w.  do wybuchu I wojny światowej

W Królestwie Polskim w I połowie XIX w. na uposażenie duchowieństwa świeckiego i instytucji kościelnych składały się: majątki ziemskie przylegle do parafii, dziesięciny, legaty, czynsze, propinacje, opłaty iura stolae i sub-wencje państwowe. Do tego dochodziły różnorodne i zróżnicowane teryto-rialnie zbiórki oraz darowizny. System taki utrzymał się do 27 października (8 listopada) 1864 r.330 w przypadku zakonów i 14 (26) grudnia 1865 r.331

w odniesieniu do duchowieństwa świeckiego. Wówczas to dokonano prze-jęcia dóbr kościelnych na własność, bądź też jak niekiedy się uważa w admi-nistrację państwową. Choć formalna strona przejęcia dóbr kościelnych nie była jednoznaczną, to faktyczny stan jaki powstał – odebranie Kościołowi i dysponowanie przez władze państwowe według własnego uznania, w tym sprzedaż podmiotom trzecim – był już oczywisty, dobra ziemskie a także inne dochody sekularyzowano332.

Pierwsze ze wspomnianych źródeł dochodu, dziesięciny, mające niejako charakter podatków gruntowych, należały do stałych źródeł finansowania kościoła. Stałość prawa jej poboru nie oznaczała stałości dochodów z tego tytułu. W Łodzi przekształcenia gospodarcze i demograficzne w XIX w. w istotny sposób zmieniły charakter tego źródła. Przede wszystkim zaprze-stano poboru daniny w naturze, zamieniając ją na konkretnie określone sumy pieniężne. W 1850 r. proboszcz łódzki pobierał pieniężne dziesięciny z Bałut, Kolonii Bałuty, Rogów, Różków, Radogoszcza oraz z gruntów miej-skich. Władze miejskie wypłacały proboszczowi ekwiwalent dziesięciny za dobra Starej Wsi i tzw. gruntów młynarskich, które zostały przekształcone na osady fabryczne333. Dziesięciny w Królestwie Polskim istniały do połowy lat 60. XIX w., kiedy to na mocy aktów z 7/19 września 1864 r., 14/26 grudnia

330 Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1864, t. 62, s. 402 i n.

331 Ibidem, 1865, t. 63, s. 369 i n.

332 Aktów sekularyzacji dokonano bez akceptacji Stolicy Apostolskiej. Problemem było to, że władze kościelne nigdy nie pogodziły się tym jednostronnym posunięciem. Po odzyska-niu przez Polskę niepodległości podjęto działania na rzecz uzyskania odszkodowania bądź zwrotu niektórych nieruchomości. Początkowo rozmowy toczono w ramach przygotowań do podpisania umowy konkordatowej. Ostatecznie wyłączono je z uregulowań konkordatowych w 1925 r. i negocjowano w kolejnych latach, lecz nie zostały one nigdy w pełni zakończone. Zob.: K. Chylak, Układy o ziemskich marnościach. Kościół katolicki wobec problemu odzyskania i redystrybucji dóbr duchownych w Polsce w latach 1918–1925, Łódź 2009.

1865 r., 17/29 września IX 1866 r. i 28 stycznia (9 lutego) 1867 r. Kościół został pozbawiony prawa ściągania danin środkami egzekucyjnymi lub sądo-wymi. Wykluczono je także z wykazów hipotecznych334

Stałym dochodem były też różnego rodzaju czynsze dzierżawne. W Łodzi pobierano je, jak się wydaje, z trzech placów należących do parafii – dwa z nich znajdowały się na rogu ul. Brzezińskiej (obecnie ul. Wojska Polskiego) i ul. Łagiewnickiej, trudnym do umiejscowienia jest trzeci, być może chodziło o plac przy ul. Brzezińskiej 8 (później 10) oraz z gruntów ziemskich będących własnością kościoła. Z kasy miejskiej pobierano, od 1823 r., należny czynsz za wydzierżawienie Księżego Młyna. Od 1824 r. zaś, w związku z likwida-cją prawa propinacji przynależnej kościołowi łódzkiemu parafia rocznie wzbogacała się o subwencję z budżetu powiatu łęczyckiego. Dodatkowo na

334 A. Szelążek, Memorjał w sprawie majątków kościelnych w Królestwie Polskim zabranych na mocy ukazów 1864 i 1865 r., Płock 1917, s. 30; Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1866, t. 66, s. 73 i n.; ibidem, s. 387 i n.

L.p. Rodzaj dochodu ^Wysokość

złp gr

1 Dziesięcina z Kasy miasta Łodzi (za przejęte grunta Starej Wsi) 143 27 2 Dziesięcina z Kasy miasta Łodzi (za przejętą osadę młynarską) 104 17

3 Dziesięcina z Bałut (wieś) 40

4 Dziesięcina z Koloni Bałuty 40

5 Dziesięcina ze wsi Rogi i Różki 12

6 Dziesięcina od mieszkańców Starego Miasta 20 7 Czynsz wieczysty z Kasy miasta Łodzi (za przejętą osadę młynarską) 712 8 Z Kasy Głównej Gubernialnej (w zamian zlikwidowanego prawa propinacji) 235 05 9 Odsetki od kapitałów zabezpieczonych na dobrach Radogoszcz 20

10 Prawo poboru drewna z lasów miejskich –

Razem 1327 19

Tabela 5.

Dziesięciny i inne dochody stałe parafii WNMP w Łodzi w 1850 r.

dobrach radogoskich zabezpieczone były legaty (300 i 200 złp), od których pobierano niewielki procent. W wykazie dochodów parafii łódzkiej z 1858 r. wyróżniono także zasiłki rządowe dla wikariusza i subwencję z budżetu miejskiego335. Oddzielnymi były środki płynące z darowizn, opłat iura stolae, kwest czy zbiórek, które zależały od hojności parafian.

Generalnie dochody parafii łódzkiej były skromne, szczególnie u progu Łodzi przemysłowej. Dość powiedzieć, że problemy finansowe mógł sprowa-dzić nawet pochówek księdza. W 1820 r. dziekan zgierski alarmował, iż zastał, po zmarłym właśnie proboszczu Czerwińskim w parafii długi poczynione i pozostałe […] na pochów jako też na chorobę336. Z drugiej strony R. Rembie-liński w 1820 r. oceniał, że parafia ma znaczne dochody a zły stan finansów był jego zdaniem wynikiem zaniedbań zmarłego dopiero co proboszcza337. Pomijając przyczyny, nie ulega wątpliwości, że nie były to w tym czasie atrak-cyjne beneficja a na domiar złego trudne duszpastersko – migracje ludności i szybki jej wzrost, duża heterogeniczność społeczności, niski status mająt-kowy katolików, konieczność inwestycji w infrastrukturę kościelną (świąty-nie, cmentarze). W czerwcu 1831 r. proboszcz J. Krygier odpowiadał na groźbę Warszawskiego Konsystorza Archidiecezji Warszawskiej co się tyczy odmiany beneficium, którą Prześwietny Konsystorz mi zagroził, z chęcią bym ią przyjął, byle o losie moim, Władza Dyecezjalna nie chciała zapomnieć, i nie przezna-czyła mnie na podobne burzliwe miejsce338. Wydaje się jednak, że zmiany jakie zaszły w I połowie XIX w., tj. uporządkowanie spraw użytkowania beneficjum ziemskim, a w zasadzie oddanie ich w dzierżawę korzystnie wpłynęły na stan finansowy parafii. Jak już wspomniano w czasach kierowania parafią przez ks. Józefa Krygiera wyremontowano większość zabudowań parafialnych. Stan ten nie był jednak stałym, z biegiem lat sytuacja pogarszała się.

W okresie przed reformą uposażeniową przy łódzkiej parafii WNMP znaj-dowały się stosunkowo rozległe dobra ziemskie. W związku z przekształce-niem miasta z osady rolniczej na fabryczną, w ciągu I połowy XIX w., ulegały one znacznym transformacjom i stopniowemu ograniczaniu. Według wypisu z rejestru pomiarowego dokonanego w 1821 r. (9 sierpnia), na podstawie mapy z 1812/1813, do parafii WNMP w Łodzi należało ogółem 212 mórg