Dostęp do wymiaru sprawiedliwości

Obiecujące praktyki

Przewodnik dla policji w sprawie kontaktów z osobami niepełnosprawnymi

W Hiszpanii Guardia Civil opracowała specjalistyczny poradnik dla funkcjonariuszy policji, aby pomóc im w  lepszej służbie na rzecz osób niepełnosprawnych intelektualnie.

Zob. Carrasco, A. i in. (2013), Guía de intervención policial con personas con discapacidad intelectual, Madryt, Fundación Carmen Pardo-Valcarce.

Dostępność jest kluczową zasadą CRPD oraz „istotnym warunkiem skutecz-nego i rówskutecz-nego korzystania z różnych praw obywatelskich, politycznych, gospodarczych, socjalnych i kulturalnych przez osoby niepełnosprawne”. Zgod-nie z art. 9 strony konwencji muszą zapewnić osobom Zgod-niepełnosprawnym dostęp na równi z innymi do środowiska fizycznego (np. budynków), informacji i komunikacji oraz do innych powszechnie dostępnych urządzeń i usług. Strony CRPD muszą w celu zapewnienia dostępności zagwarantować odpowiednie formy pomocy – w tym przewodniki, osoby czytające oraz profesjonalnych

518 ETPC, Gorshkov przeciwko Ukrainie, nr 67531/01, 8 listopada 2005 r., pkt 44. FRA (2012), Involuntary placement and involuntary treatment of persons with mental health problems [Przymusowe umieszczenie w zakładzie i przymusowe leczenie osób z problemami psychicznymi], s. 18–19.

519 Tabela internetowa FRA dotycząca ratyfikacji przedstawia, które państwa ratyfikowały konwencję. Inna tabela internetowa zawiera wykaz organów z art. 33 konwencji CRPD ONZ (organów monitorujących wdrożenie konwencji).

tłumaczy migowych. Prawo do dostępu do sądu mogłoby zostać naruszone, jeżeli niemożliwe jest fizyczne dostanie się skarżącego na jego teren np. ze względu na ograniczoną mobilność⁵²⁰.

Prawo do udziału w postępowaniu stanowi istotną część prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości⁵²¹. CRPD gwarantuje prawo skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w art. 13.Określa on, że osoby niepełnosprawne mają takie same prawa jak inne osoby korzystające z sądów do tego, aby iść do sądu, pozwać inne osoby, występować w charakterze świadka i uczestni-czyć w zdarzeniach w sądzie. Należy dokonać rozsądnych dostosowań w celu dopilnowania, aby osoby niepełnosprawne mogły realizować swoje prawa na równi z innymi. Strony CRPD muszą więc w stosownych przypadkach podej-mować właściwe działania, aby umożliwić osobie niepełnosprawnej dostęp do postępowania sądowego i uczestnictwo w nim. Wsparcie może obejmować zapewnienie możliwości korzystania z języka migowego, a także korzysta-nia z dokumentów w przystępnych formatach, alfabecie Braille’a lub w wersji uproszczonej itp⁵²². Artykuł 13 zawiera również wymóg odpowiedniego szkole-nia personelu sądów, policji i więzień.

W świetle prawa RE osoby niepełnosprawne mają prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości na podstawie art. 6 EKPC. Artykuł 14 zawierający odwołanie do „innych” przyczyn również chroni je przed dyskryminacją w egzekwowa-niu własnych praw⁵²³. Niemniej jednak art. 14 nie jest prawem samodzielnym:

zakazuje dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność wyłącznie w odnie-sieniu do praw materialnych EKPC. Chociaż protokół nr 12 do EKPC rozszerza ochronę przed dyskryminacją na wszystkie prawa gwarantowane prawem kra-jowym lub uwzględnione w akcie wydanym przez organy publiczne, a zatem

520 ETPC, Farcaş przeciwko Rumunii, nr 32596/04, 14 września 2010 r., pkt 48.

521 Sprawozdanie FRA w sprawie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach związanych z dyskryminacją zawiera zalecenia dotyczące struktur, procedur i mechanizmów wsparcia ułatwiających dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Zob. FRA (2012), Access to justice in cases of discrimination in the EU Steps to further equality [Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach o dyskryminację w ramach unijnych kroków na rzecz dalszej równości].

522 Przykładowo zob. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym, Dz.U. 2010 L 280 oraz Komisja Europejska (2013), Zalecenie z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego traktowania podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, Dz.U. 2013 C 378.

523 ETPC, Glor przeciwko Szwajcarii, nr 13444/04, 30 kwietnia 2009 r.

ma zakres szerszy niż art. 14⁵²⁴, ma on zastosowanie wyłącznie do państw, które go ratyfikowały⁵²⁵.

W świetle prawa Unii art. 47 Karty praw podstawowych UE określa ogólne prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Osoby niepełnosprawne są chro-nione przed dyskryminacją na mocy art. 20 Karty, który potwierdza, że wszy-scy są równi wobec prawa, jak również art. 21, który zakazuje dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

W świetle prawa RE i prawa Unii zakazy dyskryminacji oznaczają, że państwa muszą podjąć proaktywne działania w celu dopilnowania, aby osoby niepeł-nosprawne mogły w praktyce wykonywać swoje prawa. Wymagane działa-nie zależy od okoliczności. Przykładowo zapewdziała-niedziała-nie bezpłatnego zastępstwa procesowego osobom niepełnosprawnym może być wymagane na potrzeby zapewnienia prawa do rzetelnego procesu sądowego, jeżeli osoby te mają trudności w rozumieniu zawiłości postępowania (zob. sekcje 3.1.2 i 3.2.3)⁵²⁶.

Przykład: W sprawie A.K. i L. przeciwko Chorwacji⁵²⁷ dziecko zostało za zgodą matki umieszczone w opiece zastępczej zaraz po urodzeniu. Prawa rodzicielskie matki zostały następnie odebrane ze względu na jej lekką niepełnosprawność intelektualną i brak możliwości sprawowania przez nią odpowiedniej opieki nad synem. Złożono wniosek o przywrócenie jej praw rodzicielskich, ale został on odrzucony, ponieważ osoby trzecie przysposo-biły już jej syna. Matka nie została poinformowana o postępowaniu adop-cyjnym i nie była jego stroną.

Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, iż organy krajowe powinny były zapewnić odpowiednią ochronę interesów matki w postępowaniu.

Ze względu na okoliczności było jasne, że matka nie mogła właściwie zrozumieć pełnych skutków prawnych takiego postępowania lub odpo-wiednio prowadzić samodzielnie sprawy, niemniej jednak sąd krajowy pozwolił na to, aby nikt jej nie reprezentował. Trybunał uznał za trudne

524 RE, Protokół nr 12 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, CETS nr 177, Rzym, 4.11.2000, s. 1–3.

525 Aktualna lista państw, które ratyfikowały protokół nr 12 do EKPC, zob.: http://www.coe.int/en/

web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/177/signatures?p_auth=w7ZQNTfu.

526 ETPC, Nenov przeciwko Bułgarii, nr 33738/02, 16 lipca 2009 r., pkt 52.

527 ETPC, A.K. i L. przeciwko Chorwacji, nr 37956/11, 8 stycznia 2013 r.

do zaakceptowania, aby matka, której upośledzenie mowy i ograniczone słownictwo uznano za podstawy do obaw, że nie mogłaby nauczyć swo-jego dziecka prawidłowo mówić, miała być w stanie samodzielnie prowa-dzić swoją sprawę w postępowaniu dotyczącym jej praw rodzicielskich.

Stanowiło to naruszenie art. 8.

Dodatkowo w świetle prawa Unii szczególne prawa dla osób niepełnospraw-nych przewiduje unijne prawo wtórne. Dyrektywa w sprawie praw ofiar (zob. sekcję 8.2) stanowi, iż ofiary niepełnosprawne powinny mieć dostęp do pełni praw przewidzianych w dyrektywie⁵²⁸. Unia Europejska ustanowiła w przepisach również szczególne środki ochrony dla osób niepełnospraw-nych w postępowaniu karnym. Przykładowo dyrektywa w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym zobowiązuje państwa członkowskie do dopilnowania, aby informacje były przekazywane prostym i przystępnym języ-kiem z uwzględnieniem szczególnych potrzeb podejrzanych lub oskarżonych, którzy wymagają szczególnego traktowania⁵²⁹. Dyrektywa w sprawie tłuma-czenia ustnego i pisemnego w postępowaniu karnym nakłada wymóg udzie-lania odpowiedniego wsparcia osobom z upośledzeniem słuchu lub mowy⁵³⁰. Dodatkowo w dyrektywie w sprawie dostępu do adwokata wymaga się od państw członkowskich dopilnowania, aby w jej stosowaniu uwzględniane były szczególne potrzeby podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania⁵³¹. Ostatecznie Komisja przyjęła zalecenie, w którym zaleca proce-duralne środki bezpieczeństwa w postępowaniu karnym dla podejrzanych lub oskarżonych, którzy wymagają szczególnego traktowania⁵³².