SKRÓTY I AKRONIMY
7 OGRANICZENIA W DOSTĘPIE DO WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI:
7.1. Ustalanie czasu trwania postępowania
Najważniejsze kwestie
• Prawo do procesu sądowego w rozsądnym czasie jest zagwarantowane zarówno przez art. 6 EKPC, jak i art. 47 Karty praw podstawowych UE.
• Przy podejmowaniu decyzji odnośnie do tego, czy postępowanie przeprowadzono w rozsądnym czasie brany jest pod uwagę całkowity czas jego trwania.
• W sprawach innych niż karne czas trwania liczony jest zwykle od chwili wytoczenia powództwa przed sądem.
• W sprawach karnych czas trwania liczony jest zwykle od chwili przedstawienia danej osobie zarzutów. Oznacza to zatem moment, od którego postępowanie wywiera
„znaczny wpływ” na sytuację jednostki.
• Zarówno w postępowaniach karnych, jak i innych niż karne czas trwania kończy się z chwilą, w której rozstrzygnięcie staje się prawomocne (nie podlega odwołaniu).
Obiecujące praktyki
Przyspieszenie postępowań w sprawach rodzinnych
Sądy rodzinne oraz Izba Adwokacka w Berlinie, w Niemczech, wdrożyły z powodzeniem wspólny projekt realizowany w Berlinie, polegający na przyspieszeniu postępowań sądowych w sprawach rodzinnych. Projekt przewiduje rozwiązania odnośnie do czasu trwania postępowania, jak i możliwego konfliktu między rodzicami. Ustanawia on spójne, multidyscyplinarne podejście specjalistów (prawników, pracowników socjalnych i sędziów), jak również wspólne interwencje mające na celu pomoc rodzicom, aby w sposób niezależny mogli wskazać potrzeby swoich dzieci i na te potrzeby odpowiadać, a także doprowadzić do skuteczniejszego rozstrzygnięcia w ramach postępowania.
Źródło: „Kryształowa Waga Temidy” za 2014 r. – konkurs organizowany wspólnie przez Radę Europy i Komisję Europejską.
Prawo do procesu sądowego w rozsądnym czasie jest zapisane zarówno w art. 6 EKPC, jak i w art. 47 Karty praw podstawowych UE. Pomimo znacze-nia tego prawa, przewlekłość postępowaznacze-nia stanowi jak dotąd najbardziej powszechny problem podnoszony w skargach kierowanych do ETPC435.
Wymóg zakończenia postępowania w rozsądnym czasie „ma zastosowanie do wszystkich stron postępowania sądowego, a jego celem jest ochrona rzeczo-nych stron postępowania przed nadmiernymi opóźnieniami proceduralnymi”436. Nadmierne opóźnienia mogą powodować naruszenie praworządności i pozba-wiać dostępu do sądu. Opóźnienia w uzyskiwaniu i wykonywaniu wyroków mogą stanowić barierę proceduralną w dostępie do wymiaru sprawiedliwo-ści (zob. sekcję 6.3). Państwa muszą organizować porządek prawny w sposób umożliwiający sądom przestrzeganie obowiązku rozstrzygania spraw w roz-sądnym terminie437. Brak rozstrzygnięcia w rozsądnym terminie uprawnia do
435 Rada Europy, Komitet Ministrów (2010), Recommendation Rec(2010)3 to member states on effective remedies for excessive length of proceedings [Zalecenie Rec(2010)3 skierowane do państw członkowskich w sprawie skutecznych środków prawnych odnoszących się do przewlekłości postępowania], 24 lutego 2010 r. Zob. także Rada Europy, Sekretariat Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Annual Report [Sprawozdanie roczne] 2014, s. 174–175.
436 ETPC, Stögmüller przeciwko Austrii, nr 1602/62, 10 listopada 1969 r., pkt 5.
437 ETPC, Scuderi przeciwko Włochom, nr 12986/87, 24 sierpnia 1993 r., pkt 16. ETPC, Jama przeciwko Słowenii, nr 48163/08, 19 lipca 2012 r., pkt 36.
uzyskania skutecznego środka prawnego (zob. sekcję 7.3)438. Państwa powinny gwarantować dostęp do specjalnych ścieżek prawnych umożliwiających dochodzenie roszczeń z tytułu bezzasadnie długich postępowań, a brak ich zapewnienia stanowi odrębne naruszenie art. 13439.
Ani w prawie RE, ani w prawie Unii nie określono konkretnych ram czasowych odnośnie do tego, co należy rozumieć przez określenie „w rozsądnym termi-nie”. Sprawy poddawane są indywidualnej ocenie w świetle wszystkich oko-liczności faktycznych. Oceny tej dokonuje się zgodnie z kryteriami, jakie ETPC określił w swoim orzecznictwie, a które stosuje także TSUE. Europejski Trybu-nał Praw Człowieka w pierwszej kolejności zwraca uwagę na okres, jaki należy uwzględnić przy ustalaniu czasu trwania postępowania. Następnie Trybunał dokonuje oceny, czy czas trwania jest rozsądny (zob. ponadto sekcję 7.2)440. Rozdział 1 (w szczególności wykres) przedstawia zarys powiązań pomiędzy prawami zapisanymi w Karcie praw podstawowych UE a tymi zapisanymi w EKPC – z uwagi na to powiązanie orzecznictwo RE przedstawione poniżej ma zastosowanie także do prawa Unii, w myśl art. 47.
Zasada rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie ma także zastosowa-nie w kontekście postępowań administracyjnych w ramach UE441. Określa to również art. 41 Karty praw podstawowych UE, gwarantujący wszystkim oby-watelom prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia ich sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje i organy UE.
438 Rada Europy, Komitet Ministrów (2010), Recommendation Rec(2010)3 [Zalecenie Rec(2010)3].
Zob. także Rada Europy, CEPEJ (2012), Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case law of the European Court of Human Rights [Czas trwania postępowań w państwach członkowskich Rady Europy na podstawie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka]. W sprawozdaniach dokonano wyszczególnienia i oceny kluczowych zasad wynikających z orzecznictwa dotyczącego „rozsądnego czasu [trwania postępowania]”.
439 ETPC, Kudła przeciwko Polsce, nr 30210/96, 26 października 2000 r., pkt 159–160.
440 ETPC, Kudła przeciwko Polsce, nr 30210/96, 26 października 2000 r., pkt 124.
441 Zob. także TSUE, T-214/06, Imperial Chemical Industries Ltd przeciwko Komisji Europejskiej, 5 czerwca 2012 r., pkt 284.
7.1.1. Ustalanie czasu trwania postępowań innych niż karne
W sprawach innych niż karne czas trwania liczony jest zwykle od chwili wyto-czenia powództwa przed sądem442. Czasem jednak bieg rozpoczyna się jeszcze przed wszczęciem postępowania sądowego443. Dzieje się tak jedynie w wyjąt-kowych okolicznościach – na przykład gdy postępowanie muszą poprzedzać pewne działania wstępne444. Przykładowo jeżeli skarżący musi wystąpić do organu administracyjnego przed wszczęciem postępowania, czas jego trwania może obejmować ten okres445. Czas trwania obejmuje całość rozpatrywanego postępowania, w tym postępowanie odwoławcze446.
Czas trwania postępowania kończy się z chwilą uprawomocnienia się roz-strzygnięcia (obejmuje to określenie odszkodowania po wydaniu wyroku)447. Europejski Trybunał Praw Człowieka uwzględnia całość postępowania przy roz-strzyganiu, czy czas trwania jest rozsądny448. Co się tyczy zakończenia postę-powania, wykonanie wyroku lub postępowanie egzekucyjne uznaje się za integralną część sprawy dla celów obliczenia odpowiedniego okresu449.
Przykład: W sprawie Oršuš i in. przeciwko Chorwacji450 skarżącymi było 15 uczniów pochodzenia romskiego, którzy w latach 1996–2000 uczęszczali do dwóch szkół podstawowych. Chodzili oni do klas wyłącznie dla Romów.
W dniu 19 kwietnia 2002 r. wnieśli oni powództwo przeciwko szkołom, zarzucając dyskryminację ze względu na rasę i naruszenie prawa do nauki. We wrześniu 2002 r. sąd oddalił ich skargę, a orzeczenie to utrzy-mano w mocy w postępowaniu odwoławczym. W dniu 7 lutego 2007 r.
Trybunał Konstytucyjny oddalił skargę. Skarga dotyczyła czasu trwania postępowania.
442 ETPC, Poiss przeciwko Austrii, nr 9816/82, 23 kwietnia 1987 r., pkt 50.
443 ETPC, Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 4451/70, 21 lutego 1975 r., pkt 32.
444 ETPC, Blake przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 68890/01, 26 września 2006 r., pkt 40.
445 ETPC, König przeciwko Niemcom, nr 6232/73, 28 czerwca 1978 r., pkt 98.
446 ETPC, Poiss przeciwko Austrii, nr 9816/82, 23 kwietnia 1987 r., pkt 50.
447 ETPC, Guincho przeciwko Portugalii, nr 8990/80, 10 lipca 1984 r.
448 ETPC, Dobbertin przeciwko Francji, nr 13089/87, 25 lutego 1993 r., pkt 44.
449 ETPC, Martins Moreira przeciwko Portugalii, nr 11371/85, 26 października 1988 r., pkt 44.
450 ETPC, Oršuš i in. przeciwko Chorwacji, nr 15766/03, 16 marca 2010 r.
Europejski Trybunał Praw Człowieka zauważył, że postępowanie rozpo-częło się w dniu 19 kwietnia 2002 r. i zakończyło, w następstwie postę-powań przed sądami miejskimi i okręgowymi, orzeczeniem trybunału konstytucyjnego w dniu 7 lutego 2007 r. Trybunał zważył, że o ile rozstrzy-gnięcia w postępowaniach przed sądem pierwszej instancji i sądem apela-cyjnym wydane zostały w krótkim czasie, postępowanie przed trybunałem konstytucyjnym trwało cztery lata, jeden miesiąc i 18 dni. Europejski Try-bunał Praw Człowieka orzekł, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC.
Jeśli chodzi o czas trwania postępowania przed trybunałami konstytucyjnymi, ETPC bierze pod uwagę ich szczególną rolę jako „strażników konstytucji”451. Istotny test przy ocenie, czy postępowanie przed trybunałem konstytucyjnym może być brane pod uwagę przy ocenie rozsądnego czasu trwania postępo-wania, polega na ustaleniu, czy wynik postępowania może wpłynąć na wynik sporu toczącego się przed sądami powszechnymi452.
W razie śmierci procesującej się strony i oświadczeniu innej osoby o chęci kon-tynuowania postępowania w charakterze następcy pierwotnego skarżącego, do celów badania czasu trwania postępowania można wziąć pod uwagę całe postępowanie453. Z kolei w sytuacji, gdy osoba ta działa w charakterze inter-wenienta w swoim imieniu, czas trwania rozpoczyna bieg od daty interwencji w tym celu454.
7.1.2. Ustalanie czasu trwania postępowań karnych
Wymóg zakończenia postępowania w rozsądnym terminie w postępowaniach karnych ma na celu zapewnienie, aby „oskarżony nie pozostawał zbyt długo w stanie niepewności co do wyniku rozpatrywania zarzutów skierowanych przeciwko niemu”455. W sprawach karnych czas trwania liczony jest zwykle od chwili przedstawienia danej osobie zarzutów456. Oznacza to zatem moment,
451 Tamże, pkt 109.
452 ETPC, Süssmann przeciwko Niemcom, nr 20024/92, 16 września 1996 r., pkt 39.
453 ETPC, Scordino przeciwko Włochom (nr 1), nr 36813/97, 29 marca 2006 r., pkt 220.
454 Tamże.
455 ETPC, Wemhoff przeciwko Niemcom, nr 2122/64, 27 czerwca 1968 r., pkt 18.
456 ETPC, Tychko przeciwko Rosji, nr 56097/07, 11 czerwca 2015 r., pkt 63.
od którego postępowanie wywiera „znaczny wpływ” na sytuację jednostki457. Należy zauważyć, że wspomniany czas trwania może rozpocząć bieg jeszcze zanim sprawa zostanie skierowana do sądu – na przykład z chwilą aresztowa-nia458 lub rozpoczęcia postępowania przygotowawczego459.
Przykład: W sprawie Malkov przeciwko Estonii460 skarżący został ska-zany za zabójstwo taksówkarza w 2008 r. Śledztwo rozpoczęło się w dniu 6 sierpnia 1998 r. Skarżący zarzucał przewlekłość postępowania.
Europejski Trybunał Praw Człowieka powtórzył, że w sprawach karnych czas trwania postępowania liczony jest od chwili przedstawienia zarzu-tów, co może nastąpić jeszcze zanim sprawa trafi do sądu. Pojęcie „przed-stawienie zarzutów” jest równoznaczne z kryterium znacznego wpływu na sytuację podejrzanego. Za datę rozpoczęcia Trybunał przyjął 17 sierp-nia 2001 r. – a więc dzień, w którym policyjny śledczy sporządził zarzuty przeciwko skarżącemu, który został uznany za zbiegłego. Datą kończącą postępowanie był 22 kwietnia 2009 r., kiedy Sąd Najwyższy oddalił odwo-łanie skarżącego. W ujęciu całościowym postępowanie trwało siedem lat i osiem miesięcy i obejmowało trzy instancje. Postępowanie prowadzono w sposób opieszały, co naruszyło art. 6 ust. 1 EKPC. Naruszenie to napra-wiono poprzez skrócenie okresu kary wymierzonej skarżącemu.
Wymóg rozsądnego terminu stosuje się do całości danego postępowania, w tym postępowania odwoławczego461. Czas trwania jest zatem liczony do momentu wydania wyroku w sprawie oskarżenia; może być to orzeczenie sądu apelacyjnego co do istoty sprawy462. Zarzut karny „ustala się” wyłącznie po ostatecznym sformułowaniu wyroku463.Wykonanie wyroku sądu uznaje się za integralną część procesu do celów art. 6 i obejmuje ono wykonanie posta-nowienia w sprawie uniewinnienia464.
457 ETPC, Eckle przeciwko Niemcom, nr 8130/78, 15 lipca 1982 r.
458 ETPC, Wemhoff przeciwko Niemcom, nr 2122/64, 27 czerwca 1968 r., pkt 19.
459 ETPC, Ringeisen przeciwko Austrii, nr 2614/65, 16 lipca 1971 r., pkt 110.
460 ETPC, Malkov przeciwko Estonii, nr 31407/07, 4 lutego 2010 r.
461 ETPC, König przeciwko Niemcom, nr 6232/73, 28 czerwca 1978 r., pkt 98.
462 ETPC, Neumeister przeciwko Austrii, nr 1936/63, 27 czerwca 1968 r., pkt 19.
463 ETPC, Eckle przeciwko Niemcom, nr 8130/78, 15 lipca 1982 r., pkt 77.
464 ETPC, Assanidze przeciwko Gruzji, nr 71503/01, 8 kwietnia 2004 r., pkt 181–2.