Nadmierny formalizm

Nadmierny formalizm (zawężająca wykładnia zasad procesowych) może pozbawić skarżących ich prawa dostępu do sądu. Może się to przejawiać w zawężającej wykładni terminów przedawnienia, zasad procesowych i postę-powania dowodowego.

Przykład: W sprawie Poirot przeciwko Francji³⁹⁴ skarżąca, niepełnosprawna kobieta, złożyła zawiadomienie o przestępstwie napaści na tle seksual-nym i gwałtu w domu opieki. Dochodzenie sądowe dotyczące zarzutów wszczęto w 2002 r. W 2006 r. sędzia śledczy dokonał zmiany zarzutów, zmieniając kwalifikację czynu jedynie na napaść na tle seksualnym i skie-rował sprawę przeciwko oskarżonemu do rozpoznania przez lokalny sąd karny. Skarżąca zakwestionowała kwalifikację czynów oraz postanowienie o skierowaniu sprawy do rozpoznania, ponieważ jej zdaniem przestępstwa były na tyle poważne, aby podlegały rozpoznaniu przez Cour d’Assise.

Odwołanie wniesione przez skarżącą zostało oddalone. W postanowieniu wskazano, że zawiadomienie o odwołaniu nie zawierało wyszczególnie-nia zarzutów odwoławyszczególnie-nia. Skarżąca wniosła następnie skargę kasacyjną od rzeczonego postanowienia, jednak bezskutecznie. Sprawca został później uniewinniony. Skarżąca podniosła, że oddalenie jej odwołania skutkowało pozbawieniem jej prawa dostępu do sądu.

Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że kodeks postępowania karnego formalnie nie nakładał na skarżącą obowiązku wyraźnego odnie-sienia się do zarzutów odwołania. Istotny przepis rzeczonego kodeksu był jedynym, który umożliwiał skarżącej zakwestionowanie wyroku skazu-jącego wydanego przez sędziego śledczego. Trybunał przyjął, że organy krajowe były najwłaściwsze do dokonania wykładni ustawodawstwa kra-jowego. Jednakże organy sądowe zastosowały właściwe zasady proce-sowe w sposób nadmiernie formalistyczny, naruszając tym samym prawo dostępu do sądu przysługujące skarżącej. Trybunał stwierdził zatem naru-szenie art. 6 ust. 1 EKPC.

Rola sądu i alternatywne ścieżki odwołania dostępne dla skarżących mogą mieć istotne znaczenie przy rozpatrywaniu kwestii formalizmu. Przykła-dowo w sytuacji gdy sąd pełni wyjątkową rolę w procesie kontroli decyzji

394 ETPC, Poirot przeciwko Francji, nr 29938/07, 15 grudnia 2011 r., pkt 46.

administracyjnych, działając zarówno w charakterze sądu pierwszej instancji, jak i sądu ostatniej instancji, stosowana przez ten sąd procedura nie może cha-rakteryzować się nadmiernym formalizmem, ponieważ pozbawia to jednostki ścieżki odwołania³⁹⁵.

Szczególnie wąska wykładnia zasad procesowych dokonana przez sądy kon-stytucyjne może pozbawić skarżących prawa dostępu do sądu³⁹⁶. Przykładowo jeżeli zasada procesowa – taka jak termin przedawnienia – interpretowana jest w sposób uniemożliwiający zbadanie istoty skarg wnoszonych przez skarżą-cych, stanowi to naruszenie prawa dostępu do sądu³⁹⁷.

Przykład: W sprawie Maširević przeciwko Serbii³⁹⁸ skarżący, praktyku-jący prawnik, złożył pozew cywilny do sądu miejskiego, domagając się od prywatnego towarzystwa ubezpieczeniowego zapłaty za usługę świad-czoną zgodnie z umową w sprawie kosztów prawnych. Sąd pierwotnie wydał nakaz zapłaty, ale w następstwie powództwa wzajemnego wyto-czonego przez firmę ubezpieczeniową uchylił ten nakaz i uznał umowę za nieważną. Sąd apelacyjny utrzymał ten wyrok w mocy, a skarżący wniósł skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy oddalił skargę orzekając, że skarżący nie miał legitymacji do jej złożenia, ponie-waż art. 84 serbskiego kodeksu postępowania cywilnego przewidywał, że skarga kasacyjna może zostać wniesiona wyłącznie przez adwokata, a nie przez samego powoda. Sąd Najwyższy wskazał, że w myśl tej ustawy strony postępowania utraciły zdolność do czynności prawnych w zakresie indywidualnego wniesienia skargi kasacyjnej, nawet jeżeli same wykonują zawód adwokata.

Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że ta szczególnie wąska wykładnia zasady procesowej naruszała prawo dostępu do sądu. Trybunał wskazał, że w sprawach takich jak ta, jego rola polega na orzekaniu, czy dana zasada proceduralna miała na celu zapewnienie właściwego zarzą-dzania wymiarem sprawiedliwości oraz przestrzegania zasady pewności

395 Zob. na przykład ETPC, S.A. „Sotiris and Nikos Koutras ATTEE” przeciwko Grecji, nr 39442/98, 16 listopada 2000 r., pkt 22 oraz ETPC, Shulgin przeciwko Ukrainie, nr 29912/05,

8 grudnia 2011 r., pkt 65.

396 ETPC, Běleš i in. przeciwko Republice Czeskiej, nr 47273/99, 12 listopada 2002 r., pkt 69.

397 ETPC, Miragall Escolano i in. przeciwko Hiszpanii, nr 38366/97, 38688/97, 40777/98, 40843/98, 41015/98, 41400/98, 41446/98, 41484/98, 41487/98 i 41509/98, 25 maja 2000 r., pkt 33 i 36.

398 ETPC, Maširević przeciwko Serbii, nr 30671/08, 11 lutego 2014 r.

prawa. Wykładnia zasady procesowej dokonana przez Sąd Najwyższy nie odpowiadała wspomnianym celom i skutkowała pozbawieniem skar-żącego możliwości uzyskania pełnego badania zasadności podniesionych przez niego zarzutów. Trybunał stwierdził zatem naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC.

Nadmierny formalizm może także wystąpić w sytuacji, gdy sąd przypisuje pierwszorzędne znaczenie rozważaniom w przedmiocie okoliczności faktycz-nych (takim jak status skarżącego jako nielegalnego imigranta) bez odpowied-niego równoważenia tej kwestii z prawami podstawowymi skarżących (na przykład z prawem do poszanowania życia rodzinnego zapisanym w art. 8)³⁹⁹. Praktyka autorefleksyjna mogłaby pomóc sądom w unikaniu praktyk poten-cjalnie naruszających prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Obiecujące praktyki

Propagowanie dostępu do wymiaru sprawiedliwości poprzez ograniczanie nadmiernego formalizmu

Sąd administracyjny w  Jambole (Bułgaria) został uhonorowany nagrodą

„Kryształowej Wagi Temidy” za 2010  r. za działania na rzecz udostępniania czytelnych i  jawnych informacji o  świadczonych usługach, służących budowaniu zaufania do postępowań sądowych. Sąd ten wdrożył plan działań skierowany do obywateli i mediów, zobowiązując jednocześnie personel sądu do stosowania niespecjalistycznego języka w kontaktach z obywatelami. Inne działania obejmują przyjęcie „karty klientów” – pisemnego zobowiązania sądu do prezentowania oferowanych usług w  sposób zrozumiały, otwarty i precyzyjny. Środki tego rodzaju mogą usprawnić dostęp jednostek do wymiaru sprawiedliwości, ponieważ mogą przyczynić się do ograniczenia nadmiernie skomplikowanych form komunikacji. Badania opinii publicznej potwierdzają, że postrzeganie działalności sądu przez społeczeństwo uległo znacznej poprawie.

Źródło: „Kryształowa Waga Temidy” za 2010 r. – konkurs organizowany wspólnie przez Radę Europy i Komisję Europejską.

399 ETPC, Rodrigues Da Silva i Hoogkamer przeciwko Niderlandom, nr 50435/99, 31 stycznia 2006 r., pkt 44.

6.2.3. Bariery związane z materiałem