Dramatyczna prezentacja Objawienia

Zdaniem Girarda teatralne skłonności człowieka są charakterystyczne dla wszystkich kultur²⁴⁰. Według jego teorii wrodzona zdolność do naśladowania mimesis sprawia, że samo życie staje się przedmiotem naśladowania, czego odbiciem jest dramat i związany z nim teatr. Dramat towarzyszy człowiekowi od najdawniejszych czasów, jako sposób wyrażenia jego tęsknot, dążeń, przemyśleń, i jest w swoich początkach bez wątpienia dziełem teologicznym241

. Balthasar twierdzi, że sam proces wzrostu stworze-nia ku Eschatonowi jest już rzeczywistością w najwyższym stopniu dramatyczną²⁴². Objawienie od samego początku ma dramatyczną postać, co widoczne jest już na pierw-szych kartach Starego Testamentu. Takim przykładem dramatu rozgrywającego się przed Bogiem – dla Balthasara – jest historia Hioba. Podobne dramatyczne sceny są

240 Zob. S. Budzik, Dramat odkupienia, s. 47.

241 Zob. Tamże, s. 162.

242

60

obecne w innych księgach Starego Testamentu. W Księdze Amosa Septuaginta przeka-zuje tekst o potępionych, mówiąc: „I będą oni widowiskiem dla wszelkiego ciała”. Obraz areny – sceny – pojawia się wyraźnie w Księdze Henocha. Temat ten również obecny jest w patrystyce²⁴³. Zdaniem Balthasara, samo Objawienie ukazuje historię zbawienia jako losy dziejącego się dramatu między Bogiem a światem i człowiekiem, dramatu, w którym odkrywamy siebie jako współgrających244

. Dramat opisany w Biblii jest inicjatywą Boga i nie ma w tej sztuce widzów, którzy nie musieliby stać się uczest-nikami gry²⁴⁵.

Według Balthasara w chrześcijańskim Objawieniu nie ma takiego miejsca, które byłoby poza teodramatem. Wszyscy znajdujemy się w centrum bolesnego dramatu. Rzeczywistość teatru jest również obecna w sposób teologiczny na kartach Nowego Testamentu. W Pierwszym liście do Koryntian czytamy: „Staliśmy się (...) widowi-skiem dla świata, aniołów i ludzi” (Kor 4,9). Nowy Testament odsłania wyraźnie wer-tykalną i trynitarną „teodramatykę”246. Sama Apokalipsa zawiera słowa mówiące o dramaturgii walki, o wojnie na śmierć i życie. Jest to walka z określonym wrogiem, przeciw zwierzchnościom, przeciw władzom, przeciw rządcom świata, przeciw pier-wiastkom duchowym zła na wyżynach niebieskich (por. Ef 6,12). Centralną postacią apokaliptycznego dramatu jest „Baranek jakby zabity” (Ap 5,6), który zwycięża²⁴⁷. Świadectwo Pisma opowiada jednoznacznie o niepowtarzalności dramatu, który dzieje się pomiędzy Bogiem i Jego stworzeniem. Bóg w Jezusie Chrystusie i w Duchu Świę-tym kieruje akcją, tworząc jedność gry. Hymn z Listu do Efezjan (Ef 1,3-23), wysławia-jący odwieczny plan Boga, ukazuje cały dramatyczny kontekst: odwieczny plan zba-wienia podjęty przed założeniem świata przez Boga w Chrystusie. Wybranie człowieka w Chrystusie, który za człowieka wylał swoją krew, zawiera cały rozrywający serce dramat. Jan Ewangelista ogłasza, że „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wiecz-ne” (J 3,16). Chrystus w swoim dramatyzmie, ogarniającym wszystkie wymiary świata i historii, jest normą każdego możliwego dramatu w każdym wymiarze społecznym i

243 Zob. E. Piotrowski, Teodramat, s. 34.

244 Zob. Tamże, s. 35.

245 Trzecia Księga Machabejska, na którą powołuje się Balthasar, opisuje pogrom Żydów w Aleksan-drii, których zamknięto na torze wyścigowym, by pędzone tamtędy słonie rozdeptały prześladowanych. Miejsce i wydarzenie jest wręcz przystosowane do tego, by być sceną (por. 3Mch 4,11). Księga Czwarta przedstawia scenę bohaterstwa braci męczenników i ich matki. Tamże, s. 45-46.

246 Zob. E. Piotrowski, Teatr w teologicznej wizji Hansa Ursa von Balthasara, „Ethos”, nr 1-2 (77-78), 2007, s. 94.

247

61

osobistym²⁴⁸. Nie ulega więc wątpliwości, że refleksja nad złem i grzechem i związa-nym z nimi dramatem odkupienia człowieka przewija się przez wszystkie księgi biblij-ne, od mordu pierwszego sprawiedliwego Abla aż po ukamienowanie pierwszego mę-czennika Kościoła, św. Szczepana249

.

Zdaniem Balthasara Nowy Testament przejmuje całą starotestamentalną kosmo-logię i słownictwo, traktując niebo i ziemię jako wszechświat. We wcieleniu Słowa, w Jego uniżeniu i wywyższeniu (Flp 2), wyznaczona zostaje scena. Na horyzoncie poja-wia się także trzeci wymiar zainicjowany dopiero przez grzech i śmierć – otchłań. Na-pięcie, jakie istnieje w samym opisywaniu tajemnicy wcielenia, także – zdaniem bazy-lejczyka – wskazuje na konieczność opisywania rzeczywistości w sposób dramatyczny. Jak podkreślał Balthasar, całej sceny teodramatu nie można opisać z zewnątrz, ponie-waż w stosunku do niej nie istnieje żadne „zewnątrz”250

.

Dzieło bł. Honorata, które było inspirowane głównie Biblią, może także zostać zinterpretowane w kluczu teologii dramatycznej. Historia miłości w Starym i Nowym Testamencie, którą prezentuje Honorat od samego początku ma dramatyczny charakter. Sięga ona w swej treści do biblijnej historii początku świata z Księgi Rodzaju. W jego dziele możemy dostrzec dramatyczną perspektywę sięgającą stworzenia świata, a nawet wcześniej, gdyż początek jego Boskiego romansu ma swe źródło – o czym zostało już wspomniane – w Bogu, w Miłości Przedwiecznej, i – jak napisał sam autor – jest to początek bez początku. Pomimo, że centralna, kulminacyjna część jego romansu dzieje się dopiero wraz z przyjściem Mesjasza i wypełnia się w Passze Chrystusa (gdzie dopiero rozpoczyna się chrześcijaństwo), to sięga tego co dzieje się u początku w Księdze Rodza-ju. Boski romans u bł. Honorata, obejmuje wydarzenia biblijne od Księgi Rodzaju po ostatnią księgę z Nowego Testamentu, Apokalipsę, na współczesności skończywszy251

. Zdaniem bł. Honorata Bóg, jako Autor stwórczego dzieła miłości świata, prze-widział w nim dwa plany, mówiąc językiem teologii dramatu, dwa scenariusze252

. Koźmiński przypuszcza, że gdyby człowiek wytrwał w pierwotnej niewinności i spra-wiedliwości, to Chrystus przyszedłby na ziemię w pełni swej chwały uznany i umiło-wany. Jeśliby zaś Adam nie wytrwał w posłuszeństwie, wtedy Syn Boży zstąpiłby jako Odkupiciel za każdą cenę cierpienia, a nawet śmierci, aby w ten sposób swoją miłością

248

Zob. E. Piotrowski, Teodramat, s. 47-48.

249 Zob. S. Budzik, Dramat odkupienia, s. 30.

250 Zob. E. Piotrowski, Teodramat, s. 49-50.

251 1PP, s. 23-24.

252

62

pociągnąć wszystkich do sobie. Jakkolwiek jest to tylko przypuszczenie, ale wydaje się ono konieczne. W tej odpowiedzialności za dzieło stworzenia i konsekwencji działania Boga tkwi potęga i przepaść Jego miłości.

Od strony człowieka istniały więc dwa scenariusze, dwie drogi, którymi mógłby dojść do zjednoczenia się ze swym Stwórcą. Jedna z nich to droga życia, druga to droga poznania dobra i zła. Pierwsza była wspólną człowiekowi z błogosławionymi duchami, druga narażała człowieka na wpływ duchów, które poczęły pierwsze zło na świecie. Pierwsza droga to przebywanie w raju rozkoszy, druga to życie na wygnaniu. Bóg w tych dwóch scenariuszach przewidział i zabezpieczył całe swe dzieło poprzez miłość przewyższającą wszystko²⁵³. Ponieważ człowiek zszedł z drogi życia i wszedł na drogę poznania dobra i zła, stąd cały ród ludzki teraz postępuje z niemałym wysiłkiem. Jakkol-wiek przewrót ten stał się wbrew woli Boskiego Stwórcy, jednakże przewidział On, by i ten scenariusz mógł objawić większą Jego chwałę i korzyść dla całego rodu ludzkiego²⁵⁴.

Boski romans w ujęciu bł. Honorata dotyczy wszystkich ludzi wszystkich czasów. Boskie stwórcze dzieło prowadzi ludzkość do poznania prawdy i zjednoczenia z Bogiem, aby uszczęśliwić wszystkich, czy to już w życiu doczesnym, czy w wiecznym. Objawienie się Bożej miłości i prawdy w świecie Błogosławiony nazywa cudem miłości.

W centrum Boskiego romansu opisanego na kartach Powieści nad powieściami toczy się swoista miłosna gra Oblubieńca Chrystusa i oblubienicy Kościoła, jak i gra każdej duszy ludzkiej. Autor ukazuje związane z nią perypetie i towarzyszące jej okolicz-ności. Ten Boski romans dotyczy najczystszej duchowej miłości Chrystusa Oblubieńca, która przekracza wszelkie granice ludzkiej miłości. Bóg nie rozgrywa tego romansu sam, ale ciągle daje w nim przestrzeń współgrającemu człowiekowi, pociągając go swą miło-ścią do udziału w tej „grze miłości”. Bóg w Jezusie Chrystusie wypowiada siebie wobec świata przez Ducha Świętego, który daje natchnienie ludziom, aby mogli dać odpowiedź. Nie wystarczy jednak to, że Bóg wdaje się w obcowanie ze światem i z człowiekiem i robi to z całym zaangażowaniem i miłością. Jeżeli ma dojść do wspólnej „gry miłości”, człowiek winien wdać się w grę już zainicjowaną przez Boga. Człowiek winien na Bożą „grę miłości” odpowiedzieć wzajemnością. Cały dramat, który jest ukazany w dziele bł. Honorata ma charakter tragiczny, ponieważ jego zdaniem Boża miłość ciągle spotyka się

253

1PP, s. 180-183.

254 Tamże, s. 184; By jednak dramat zbawienia mógł się dopełnić, człowiek powinien przyjąć dar Bo-ga. Przyjęcie Dobra od Boga zakłada nawrócenie, które jest odwróceniem od przeszłości i zła. W ten sposób rodzi się nadzieja na przyszłe Dobro. T. Gadacz, Bóg w Filozofii Tischnera, „ Znak”, marzec 2001, nr 550, s. 25.

63

z jej lekceważeniem i odrzuceniem ze strony człowieka. Chrystus Oblubieniec, jako Miło-śnik dusz ludzkich, spotyka się nieustannie ze sprzeciwem, niewdzięcznością i pogardą255

. Za pomocą formalnych założeń sztuki teatralnej – zdaniem Balthasara – tworzy się bardziej dynamiczna struktura teologii. Ponieważ stosunek Kościoła do teatru, zwłaszcza w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, był często krytyczny (przykład św. Augustyna), stąd – zdaniem Balthasara – warto zwrócić większą wagę na formy drama-tyczne we współczesnej prezentacji Objawienia²⁵⁶.

Widzimy zatem, że w dziele Powieść nad powieściami, które inspirowane było w dużym stopniu Biblią, można dostrzec pewne motywy i elementy teologii, które w świetle współczesnej teologii dramatu możemy nazwać elementami i kategoriami teo-dramatycznymi.