W poprzednim tomie Miscellaneów z doby Oświecenia1 za mieściliśmy krytyczne wydanie tekstu Lamentów dysydenckicli według rękopisu nr 828 Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Był on niestety niekompletny, urywał się w połowie wersu 101 na słowach B y usiekal. Tymczasem w maju 1978 r. odnaleziony został na s. 167 —171 manuskryptu nr 7 Biblioteki IBL PAN w Warszawie drugi — i co ważniejsze — kompletny przekaz obchodzącego nas zabytku2.
W niniejszym artykule skupimy się na różnicach między oboma prze kazami, a dzięki łaskawej zgodzie Odkrywcy drugiego przekazu dołączamy transliterację zakończenia Lamentów oraz fotokopie całego tekstu przekazu warszawskiego3.
Już sam tytuł utworu wykazuje pewne różnice. W przekazie kra kowskim brzmi on w transliteracji: Opisanie Sukcefsu Jchm[ościów]
Dy jsydentow na Seymie Extraordynaryinym Warszaw (Mm 1767. Lamenta.
1 M. B r z e z i n o w a , „L am en ta d ysyden cM e” z czasów O św iecenia ..., [w zbiorze:]
M iscellan ea z doby O św iecenia 5, W rocław 1978, s. 53 — 03, Archiwum Literackie,
t. X X II. Przy sposobności dokonujem y korektur tego artykułu. S. 54 w. 2 od góry: zam iast: i pogorzełski powinno być: o p o g o rze lisk u ; w. 19 od góry: zam iast: O szukana powinno być: O szu k a n y, w. 4 od dołu zam iast: 1957 powinno być: 1757; po 8. 56: fo to kopia 3a ukazuje do kreski poziomej stronę 27 przekazu Biblioteki Czartoryskich, a poniżej górną połowę strony 28, natom iast fotokopia 3b ukazuje dolną połowę strony 28; s. 62: wers 74 jest w oryginale w postaci: K to m ie bęźe poratow ał (zob. fo to kopia 3a w. 6 od dołu w prawej kolum nie).
a Manuskrypt ten, noszący w inw entarzu bibliotecznym ty tu ł S ilv a rerum
z lat 1764 — 1776, a liczący 490 stron form atu 37 x 24 cm, należał od r. 1782 dó hetm ana
S. Rzewuskiego. Przepisyw ali go dwaj kopiści, począwszy od r. 1764. N ie zachowano ściśle układu chronologicznego — kodeks zaczyna się od utw orów datow anych w tytu le od r. 1764, ale przy końcu (jak spostrzegł Z. Goliński) spotykam y utw ory z r. 1730.
8 Tekst krakowski mieści się tylk o na dwu stronach (2 7 —28), bo jest pisany w dwu kolum nach. Ostatni wers na s. 27 to: B y D y jsy d e n t K o szio l m iała. Tekst w ar szawski, pisany osiowo, liczy pięć stron (167 — 171). P odajem y końcowe w ersy: s. 167:
A drugiego od P ru fs y a , s. 168: B ezpieczeństw o W szelkie m ia ła , s. 169: A m ało go n ie
łże Posła nasza Była Ojzukany (s. 27), w przekazie warszawskim nato
miast: Opisanie Snkcefsów Ichm[ośció]w Dy fsydentów, na przeszłym Seymie
w warszawie Bohu 1766. Lamenta (s. 167).
Liczba różnic w tekście przekazów jest bardzo duża. Co się tyczy pisowni, to kopista przekazu IBL ma bardziej nowoczesne zwyczaje niż kopista przekazu Cz4. Zupełnie wyjątkowo zdarzają mu się zakłócenia w pisowni dużych i małych liter oraz w pisowni łącznej i rozłącznej (podczas gdy drugi kopista ma wyraźne skłonności do używania dużych liter zamiast małych i łącznego pisania partykuły przeczącej nie oraz niektórych przy- imków). Stara się on konsekwentnie dawaó kropkę nad ż i kreski nad ś, ź,
ć, dź, ń. Sporadycznie używa długiego / (które u kopisty przekazu Cz
występuje stosunkowo często w grupach spółgłoskowych, a. zwłaszcza w grupie dwóch s), nie stosuje natomiast litery j (J ), występującej już czasem u drugiego kopisty, nie widać też przejawów pisowni fonetycznej w wyrazach typu skora (por. skura Cz). Być może kopista przekazu war szawskiego był człowiekiem młodszym niż kopista przekazu krakowskiego. Natomiast spotykamy u niego niestety o wiele więcej przekręceń tekstu. Rzecz istotna, są to przekręcenia naruszające 8-zgłoskowiec. Np. w. 8: Sio
go na Seym sprawiłem (por. Szo go na Seym Sprowazylam Cz), w. 30: N a Połska Niemiec Szkoła (por. P ołfka nyuszyć = nie uczyć Szkoła Cz), w. 78: Uszyłna wielka łiczba (por. Uszyniła fiełka Liczba Cz), w. 96: Y na Niego Szabła dobyła (por. J naga szabla dobyła Cz). Natomiast pomyłki w Cz są
nieliczne, lip. w. 4: Rzesz go Strach Nemała (por. Rześ go iest niemała 'rzecz to jest niemałej wagi’ IBL), w. 70: nypatrzała w rymie do zrobiła (por.
niepatrzyla IBL).
Co się tyczy samej techniki stylizacji językowej, to w przekazie IBL zauważamy te same zjawiska co w przekazie Cz (zob. wstęp do wydania tego zabytku w poprzednim tomie Miscelłaneów z doby Oświecenia, s. 55 — 57), ale w mniejszym natężeniu. Kopista robi bowiem dużo błędów w sto sowaniu ł zamiast l (np. słucha 2, Głosa 2, cala 12, trzymał 38), / zamiast
w i f i zamiast wi (np. murować 25, chować 26, obiecować 39, Wielka 49, Wiara 15), ubezdźwięcznienia (np. B iskup 33, Zaraz 34, 40, 44, 79, za złoto 7, Ze 18, 72), stwardnienia (Niepuścił 46, Niem szy 97), uszczelinowienia
afrykat (np. P iniądz 39, Siedzieć 52, Lecz 49, Niemcy 60, Co 90). Wyjątkowo można przytoczyć przykład odwrotny: Obrąszkowa 13 (podczas gdy w Cz
Obrączkowa).
Obok różnic w konsekwencji stosowania wymienionych cech przekaz warszawski wykazuje też różnice w sposobie oddawania niektórych ten dencji fonetycznych i fleksyjnych. Mianowicie spółgłoski 6 i c zastępowane są w IBL przez ś, np. Rześ 'rzecz* 4 (por. Rzesz Cz), Sio 'co* 8 (por. Szo Cz). Natomiast afrykaty j i j zastępowane są najczęściej szczelinowymi
dziąsło-4 IB L = przekaz Biblioteki In stytu tu Badań Literackich PA N w W arszawie, Cz = przekaz B iblioteki Czartoryskich w Krakowie.
wymi, oddawanymi literami ż i sz, np. Pinięża 30 (por. pinieza Cz), wszęże 25 (por. wszęzie Cz), mieszy 'między’ 10 (por. mięży Cz). Widać też różnice w traktowaniu grupy ść, czego przykładem są warianty pisowni wyrazu
kościół, np. IBL: Koszol 47, Koszczol 53, 82, Kościol 63 — Cz: Kosziol, kosiol. W przekazie IBL nie ma znanych z Cz form typu kupiłam zamiast kupiłem. Zauważamy też wyraźną skłonność do zastąpienia formy 3. os. l.p.
rodzaju męskiego czasu przeszłego już to formą 2. os. l.p. rozkaźnika (np. w. 15: A by trzymay nasza Wiara — trzymał Cz; w. 47: A n i Kosziol nie
pozwalay — nieposfalal Cz; w. 48: Tylko [żeby] [...] starego [kościół] cho way — Oho fa ł Cz), już to formą bezokolicznika (np. w. 41: niechcieć [...] wołać — niecftszial Cz; w. 73: [Ja] Tnterefsaniesprawować — Nysprafofal Cz).
Przykłady odwrotne trafiają się wyjątkowo, np. w. 85: Pana Wrzaska
zrobić Cz — zrobiła IBL.
Ogólny wniosek z dotychczasowych rozważań brzmi: przekaz kra kowski jest zdecydowanie staranniejszy pod względem stylizacyjnym od warszawskiego, a zatem on raczej powinien stać się podstawą krytycz nego wydania zabytku.
Po wypunktowaniu najważniejszych różnic w tym odcinku Lamentów, który da się porównać w obu przekazach, wracamy do sprawy brakującego w przekazie krakowskim zakończenia utworu. Oto końcowy fragment w przekazie warszawskim.
T R A N S K R Y P C JA
Zakończenie „Lamentów dysydenckieh”
(zob. s. 170—171 rękopisu nr 7 Biblioteki IBL PAN w Warszawie) 100 [Na pana Golec folała,]
By uciekał i pan Łosia Z takiego wielkiego halasia. A ja uszekal przez ganka I od strachu nasrał w portka. 105 Na kwatyr swoj przybiegałem,
Konie zaprzęgaj kazałem Prędko do kareta mego, By uszec od Polaka złego. I uszekalem z Warszawa u0 Bez popasu aż do Schowa.
w. 100 W ers ten p rz e p isu je m y z w yd a n ia w M iscellaneach z doby O św iecenia 5,
8. 63. N a Icońcu w . 99 p o w in n a być chyba kro p k a , a n ie p rzecin ek, który p o s ta w iliś m y , n ie m a ją c dalszego ciągu tekstu.
Tam dopiero sposzywalem, Portka zdejmować kazałem. Zaraz portka wypierowal, A do domu pośpiechowal. 116 Bez szale droga płakała,
Każdy Niemiec powiedzala, Że go na sejmie sprawiła, A piniądz wiele pozbyła. Polak się go zagniewała, i2° Odrzucić naszego wiara,
Wszystka Niemiec zabić chciała, Aż my go pouszekala.
I poszła go pan naszego Pruska ani niemieckiego, 125 Nic u Polak nie skorala,
Senat go słuchać nie chciała. Polak w księgę zapisała, Że go niechcieć nasza wiara Ani kościol pozwolowaj, j3o Tylko na starego chowaj.
B y Niemiec w senat nie była, Konstytjicyją zrobiła.
To każdemu powieżalem Niemieś, kiedy uszekalem: 135 W jakim my strachu była,
Słowa tam nie przemówiła. Wierzyć by my go moj bruder, Miej dokument z moich pluder. Jakże go król dowieżala
140 Angielska, prawie płakała I król pruska złego była, Że tak Polak porobiła'. A na dysydent nie miał» Piniąż wielka i hukała, 145 Głupia Niemiec oszukała.
My go potym mądra bężem, Kiedy na Warszaw przy bężem.
w. 117 go nadpisano u góry.
w. 118 W oryginale Pozbyła napisane na nieczytelnym, bo wyskrobanym , wyrazie. w. 122 Chyba chodzi o to, że N iem cy pouciekali, a nie o to, że p osiekali oni Polaków.
Co do wym owy S zam iast ć zob. zwłaszcza wstęp do I cz. „Lamentów dysydenckich”, s. 56.
w. 137 bruder (niem . der Bruder) 'brat’.
Mowil bęże ta przed świata: „Polak z Niemiec nie jest brata”. i5° g o go umiał oszukowaj,
A ślowa szlachcic nie chowaj, Za nas piniąż tak wielkiego Niemsa porobił głupiego. . Bężem długo pamiętała • 155 Polakowi, szo pobrała,
Zawsze bężem mówiła, Aby Polak nie wierzyła. Pięknie się on kłaniała, Wtenczas kiedy piniąż brała, 160 A teraz go powiadowaó:
„Kiep Niemiec, na szo dawać!”
W przytoczonym zakończeniu trzy rzeczy zasługują na uwagę.
Pierwsza to pojawienie się wyrazu bruder w rymie do płuder, a więc w rymie „mówiącym”, bo pludry były stereotypowym rekwizytem stroju Niemca, wielokrotnie wyśmiewanym w utworach literackich i folklorys tycznych. Jest to zresztą jedyny wyraz niemiecki w całym tekście, bowiem anonimowy stylizator unikał wszelkich elementów zakłócających odbiór utworu. Dla porównania możemy przytoczyć makaronizmy z wiersza Ignacego Łebkowskiego5: cfay sklenica 4 nlb., CuryTc nazad do Kościoła 13 nlb. i in .8
Sprawa druga to użycie wulgaryzmu nasrał. Autorzy utworów pisanych polszczyzną wystylizowaną „na cudzoziemsko” stosunkowo rzadko ucie kają się do stosowania tego typu prymitywnych środków (por. u wspom nianego Łebkowskiego: skurfasina 6 nlb., I pokazał łudziom kupa, Sze
nemial płuder na du... 26 n lb .)7.
I wreszcie sprawa ostatnia. W Lamentach dysydenckich spotykamy jeszcze jedną trawestację znanego powszechnie staropolskiego powie dzenia :
Jak św iat światem
N ie będzie N iem iec Polakow i bratem .
w. 148 ta chyba om yłkow o za m ia st tak lub to.
w. 152 W oryginale Piniąż (z d łu gim 3, które w y stą p iło tylko je d y n y ra z w tekście). 5 I. Ł e b k o w s k i , W iersz za b a w n y n iem ieck o -p o lsk i ..., Lublin 1767. Cytuję
za egzem plarzem B J, sygn. 586348 I.
* Zabieg ten stosują również stylizatorzy X V II-w ieczni, jak np. anonim owy autor
W ierszy o lisow czykach : fle y s z a łu p i, H a n u s fo la ł f r y d f r y d dam ci brot y kiezen (cyt. za:
W. M a g n u s z e w s k i , W iersze o lisow czykach, [w zbiorze:] 3Iiscellanea staropolskie, Wrocław 1962, s. 62, 64, Archiwum Literackie, t. VI.
7 W ulgaryzm y znajdujem y też w cytow anych W ierszach o lisow czykach.
Z a in t e r e s o w a n y c h in n y m i w a r ia n t a m i t e g o d w u w ie r s z a o r a z j e g o d z ie j a m i lit e r a c k im i o d s y ła m y d o in t e r e s u j ą c e g o a r t y k u łu G e r a r d a L a b u d y 8. W n a s z y m u t w o r z e la m e n t u j ą c y N ie m ie c o s k a r ż a p o ls k ic h p o s łó w o k o r u p c ję i n ie t o le r a n c j ę , s e n s d w u w ie r s z a z o s t a ł w ię c o d w r ó c o n y . A k c e n t p o s t a w io n o n a t o , ż e P o la k n ie j e s t N ie m c o w i b r a t e m , a u z y s k a n o t o p r z e z z m ia n ę s z y k u , t z n . p r z e s u n ię c ie s ło w a P o la k n a p ie r w s z e m ie j s c e :
Mowil bęże [ = będę m ówił] ta<k> (?) przed świata: „Polak z N iem iec nie jest b rata”. •
(s. 171, w. 1 4 8 - 1 4 9 )
P e ł n e z e s t a w i e n i e w a r i a n t ó w t e k s t u L a m e n tó w d y s y d e n c k i c h (na pierwszym m iejscu podajem y zawsze wariant rękopisu nr 828 Biblioteki Czarto ryskich w Krakowie, na drugim zaś odpow iadający mu wariant rękopisu nr 7 B iblio
teki IB L PA N w W arszawie) ,
w. 1: W sitka || W szyska, N iem iejzkiego || Niem ieckiego; w. 2: słucha || słucha, glosa || Glosa;
w. 3: szo || co, Się || się, Stała || stała;
w. 4: Bzesz go Strach N em ala || Rześ go iest niem ała; w. 5: na W arjzaw a || wW arszawa;
w. 6: Tam W ielkiego miałem Sława || W ielkiego tam miałem sława; w. 7: sa Złota || za złoto, kupiłam || K u piłem ;
w. 8: Szo || Sio, Sprowazylam || sprawiłem;
w. 9: Osmnascie [lub: Osm nascia?] || Osiemnaście; w. 10: Porozdawal || Porozdawał, m ięży || Mieszy; w. 11: Posła || Poślą, jak || iako;
w. 12: y Szala || Ycała, D fora || Dwora;
w. 13: Sema || Sama, Obrączkowa || Obrąszkowa; w. 14: U szynil || U sinił, Ochota || ochota;
w. 15: trzym ał || trzym ay, n a /za || nasza, fiara || Wiara; w. 16: W ielka || wielka, od N as || od nas;
w. 17: dekłarofał || deklarował;
w. 18: Sze || Ze, nasz || nas, Strona || strona, bęże || bęzie; w. 19: Pozw olić || Pozw olić, N a || na, Fiara || W iara; w. 20: K osziol Koszczola;
w. 21: M ia/ta || Miasta;
w. 22: Gże || Gdzie, chciec || chcieć, ySwoiego || y sw eg o ; w. 23: Tu || Ta, Sprofazic || sproważysz;
w. 24: y || Y, uszyć || uszyć, chciała [poprawione z : Szkoła] || S zk oła; w. 25: I || Y, w szęzie || wszęże, m urofać || murować;
w. 26: B ęże || Będzie, X iąż || X iądz, Sfego || swego, chofac [poprawione z: cho- wac] || chować;
w. 28: Drugiego || drugiego;
w. 29: Nebęzie || N ie bęzie, P o ljk a || Polska, X ęza || X ięża; w. 30: Nas || nas, brać || brała, pinięza || Pinięża;
8 G. L a b u d a , Geneza p rz y sło w ia „ J a k św ia t św iatem , n ie będzie N iem iec P o lakow i
bratem”, „Zeszyty Naukow e U A M ”, 1968, Historia z. 8, s. 17 — 32. Zob. też istotną glosę do tego artykułu w: J. T a z b i r , 'Rzeczpospolita i św iat. S tu d ia z dziejów ku ltu ry
-w. 31: Naszego || naszego;
w. 32: Placie || Płacić, Szlowiek || człowiek, N iem iejzkiego || Niem ieckiego; w. 33: Aż tu || A co, Piskup || Biskup, uśliszala || Usliszala;
w. 34: brak przecinka p o : Krakowska || przecinek p o : Krakowska, saras || zaraz, nycliszala || niechciała;
w. 35: Kościoła || Kościoła;
w. 36: P oljk a || Polska, ny uszyć || nie m ieć; w. 37: prosiec || prosić, Tego || tego;
w . 38: trzym ał || trzym ał, Strona || strona, N aszego || naszego; w. 39: Piniąz || Piniądz, W iele || w iele, Obiecofac || obiecować; w. 40: J saraz na Farszaw dafac || Y na W arszaw zaraz dawać; w. 41: Lesz niechszial tylko folac || On niechcieć tylko w ołać;
w. 42: N em /za || Niem ca, w P o ljk a || w Polska, nychofac || niechować; w. 43: Jnsza || insza, U sliszala || uśliszala;
w. 44: J na Nas saraz W ołała || Y zaraz nanas w ołała; w . 45: J że N em ejz na Senata || Ze N iem ieś ta na Senata; w. 46: N ypuscil || Niepuścil;
w. 47: Koszioł || Koszol, nieposfalał || nie pozw alay; w. 48: Starego || starego, Chofal || ch o w a y ;
w. 49: Lesz || Lecz, Jnsza || insza, Fielka || W ielka;
w. 50: P osła || Poślą, Nasz || nas, trzym ała || trzym ała, Strona || strona; w. 51: N em ejz || Niem ieś;
w. 52: Siezieć || Siedzieć, s Poljkiego B rata || z Polska Brata;
w. 53: J || Y, kosziol || Koszczol, dac || day, fybudofac || w ybudow ać; w . 54: A || Y, przy Nim || przy^nim, bęże || bęzie, chofac || chować; w . 55: N iem iejzkiego || Niem ieckiego;
w. 56: Objecac || Obiecać, wyrobie || w ytrąbić; w. 57: P otym || P rzytym , KupieJz || kupca;
w . 58: Sprofaszyc || Sproważyć, Rzemiesnik || Rzemieśnik, Sfego || sw ego; w. 59: się || szę, konczyc || kończyć, Miała || m iała;
w. 60: My || Oni, N em szy || N iem cy, N ato || na to, Sykała || Szekala; w. 61: Posła || Poślą, fyrobila || w yrobiła;
w. 62: A by Nem sz w Senata b yła || My N iem cy w Senacie była; w. 63: Bęże || Bężem , K osziol || K oszcioł, budufala || budowała;
w. 64: Bespieczęstwa || B ezpieczeństw o, w szęzie || W szelkie, Miała || m iała; w. 65: nazieja j| nażeią;
w. 6 6: Obłudna || obłudna; w. 67: wziow szy || w ziąw szy;
w. 69: zato || za to , P rojtak || Prostak;
w. 70: J || I, nypatrzala || niepatrzyla [poprawione z: n iep atrzyła]; w. 71: Sobie || sobie;
w. 72: Sze || Ze, piniąz || piniąż;
w. 73: Jn terejsa || In terejsa, N ysprafofal || niesprawować; w. 74: mie || m ię, poratofal || p oratow ać;
w. 75: Tym szasem się || Tym szaszem się, zgom azila || zgromaziła; w. 76: D y Jsydent Szo w Farszaw b yła || D yJsydent tu na W arszaw była; w. 77: SenatorJkiego || Senatorskiego, Jzb a || Izba;
w. 78: U szynila || U szylna, fielka || w ielka, Liczba || liczba; w. 79: J saras || Zaraz, o Mnie || o m nie;
w . 80: Posła || Poślą, m owie || m ówić; -w. 81: B y w P o ljk a N asza Fiara || A by w Polska naszego W iara; w. 82: I || Y , kosziol || K oszczol, Swoiego || swego, Miała || miała, w. 83: Nemesz || Niem ieś;
w. 84: Siezieć || Szedzić, wras || wraz, P ol/k iego || Polskiego; w. 85: Aż tu P ana W rzaska zrobić || A y tu Pana W rzaska zrobiła; w. 86: Niedala z Jzba w ychodzieć || Niedaó z Izba wychodziła; w. 87: Jzba || Izby, zam ykofac || Zam ykoway;
w. 88: newypuszczofac || nie w ypuszczow ay; w. 89: J || Y, sobie || szobie, uważałem || Uważałem ; w. 90: Szo || Co, się || szę, będzie || bęże;
w. 91: u Drzfi || u Drzwi, Stała || stała [poprawione z e : stała];
w. 92: Na [ ...] N em e/z || N a [ ...] Niem cy, Skura || skora, Drzala [z wpisane p ó źn iej] || drżała;
w. 93: W tym || W tym , fielka || W ielka, galas || hałas; w. 94: zaś || Sas;
w. 95: J || Y, na Środka || na środku, w yskoczyła || wyszkoczyla; w. 96: J naga szabla dobyła || Y na Niego Szabla dobyła;
w. 97: N em /z y || N iem szy [M iem szy?], się || szę, pom knyla || p o m k n ęła ; w. 98: O m ało || A m ało, N yzabila || nie zabiła;
w. 99: Barkę || Barku; Uszekala || usikala; w. 100: folała || w olała;