WYDAWNICZY (SAMIZDAT)
●Termin „samizdat” pochodzi z języka rosyjskiego. W latach czterdziestych dwudziestego wieku poeta Nikołaj Głazkow zapisał słowa sam siebia izdat (ros. wydałem sam dla siebie) na stronie tytułowej maszynopisu zawierającego jego wiersze. Później terminu tego zaczęto używać w odniesieniu do wydawnictw powielanych i rozpowszechnianych w podziemiu, uznanych za wrogie przez władze radzieckie. Należały do nich na przykład dzieła Aleksandra Sołżenicyna. Stopniowo określenia tego zaczęto używać także w innych krajach komunistycznych (nie przyjęło się jednak w Polsce, gdzie działalność tego typu wydawnictw osiągnęła największe nasilenie w drugiej połowie lat siedemdziesiątych – zamiast tego mówimy o drugim obiegu wydawniczym lub wydawnictwach podziemnych). Jednak w niektórych państwach nieoficjalne rozpowszechnianie publikacji miało dłuższe tradycje, wywodzące się na przykład jeszcze z czasów okupacji nazistowskiej. Zwłaszcza grupy religijne zdążyły przywyknąć do zdobywania literatury religijnej tą drogą. W Czechosłowacji w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych drugi obieg był jedną z najbardziej rozpowszechnionych form obywatelskiego oporu. Ważne dzieła literackie ukazywały się nakładem kilku oficyn tego rodzaju. Do najbardziej znanych wydawnictw podziemnych należały Edice Petlice założone przez Ludvika Vaculíka oraz Edice Expedice Václava Havla. Przepisywanie tekstów na maszynie stopniowo zastępowano bardziej zaawansowanymi technologiami powielania. Kiedy funkcjonował drugi obieg, wiele dzieł autorów znajdujących się na indeksie, czyli takich, których twórczości nie drukowano oficjalnie, wydawano także na Zachodzie, dokąd przemycano je przez żelazną kurtynę.INFO
BO
X
oddziela się od ciała. Przyglądam się temu procesowi ze spokojem, z papierosem w ręku i, jeśli to tylko możliwe, kieliszkiem wina i książką. Dzisiaj bowiem wiem już, że „krótka długa podróż” mojego ojca nie dobiegła końca w Linde i nie skończy się wraz z moim odejściem.
Fedor GÁl
napisał Peter Zajac32
Spotkania z młodym, radosnym, tryskającym energią Fedorem nie trwały długo. Wpadał, opowiadał, co u niego słychać, raz-dwa i wychodził. Nigdzie nie usiedział dłużej niż pół godziny. Miał wiele do zrobienia. Rano pisał, w dzień był kierownikiem, a wieczorami odpoczywał. W tamtych czasach równouprawnienie płci wciąż jeszcze oznaczało, że chłopcy spotykali się z dziewczynami. Jego twarz pokrywały drobne zmarszczki od śmiechu, łączące się u nasady nosa. Później radości było mniej, a zmarszczki się pogłębiły, lecz wciąż były śladami dawnego śmiechu.
Fedor uwielbiał gwarny Dom Mozarta, gdzie od listopada 1989 roku mieściła się główna siedziba ruchu Społeczeństwo Przeciwko Przemocy33. Pracowaliśmy razem dniami i nocami, tworzyliśmy jeden umysł i ciało, oddychaliśmy w tym samym rytmie. Do dziś jestem przekonany, że był to główny powód, dla którego nam się udało mimo braku doświadczenia i popełnionych błędów. Był to rzadki, wyjątkowy czas, gdy, w listopadzie tamtego roku, pragnienie stało się rzeczywistością. Tuż przedtem przeczytałem powieść Mary Renault The Bull from the
Sea (Byk z morza). Opowiada ona o tym, jak członkowie
drużyny Tezeusza, którzy wyruszyli z Aten na Kretę, żeby złożyć doroczną ofiarę z ludzi, w labiryncie działali jak
32 W 2009 roku Fedor Gál otrzymał nagrodę imienia Jána Langoša. Profesor Zajac napisał wygłoszoną z tej okazji laudację.
jeden organizm, dzięki czemu pokonali Minotaura i uwolnili córkę króla Ariadnę. Byłem zafascynowany tą historią, a nasze listopadowe współdziałanie bardzo mi ją przypominało. Opowieść ta miała jednak ciąg dalszy: po powrocie do Aten drużyna rozpadła się na pojedyncze osoby, z ich pełnymi smutku historiami. Zastanawiałem się, co się stanie z naszym współdziałającym organizmem. Niektórzy jego członkowie poszli własną drogą, inni zmarli, jeszcze inni jakby rozpłynęli się w powietrzu, część zmieniła się w drani, a kilku – w tym Fedor – pozostało sobą.
Po wygranych wyborach w czerwcu 1990 roku byłem świadkiem jednej z najbardziej absurdalnych scen, jakie widziałem. Fedor siedział na stole, machając nogami, ręce miał zwieszone wzdłuż tułowia i kiwał rytmicznie głową. Od tamtej pory kilkakrotnie miałem okazję widzieć go w stanie takiego wyczerpania, lecz wtedy zdarzyło się to po raz pierwszy. Osiągnęliśmy zwycięstwo i rozpadliśmy się na kawałeczki. Później wydarzenia potoczyły się bardzo szybko. Fedora uznano za wroga ludu, a osoby, które jeszcze przed chwilą zgodnie z nami współpracowały, teraz uciekły jak szczury – jedni po cichu, drudzy trzaskając drzwiami na pożegnanie. Był to czas wielkiej zdrady, która ostatecznie wyrzuciła Fedora na czeskie brzegi. Stał się włóczęgą, a zmarszczki śmiechu na jego twarzy ustąpiły miejsca głębokim bruzdom wyżłobionym przez rozpacz34.
Minęło 15 lat. Nienawiść nieco zelżała, a ludzie na ulicach Bratysławy znów zaczęli witać go uśmiechem. Później wyruszył w drogę, by odnaleźć siebie. Na koniec filmu Krótka długa podróż Fedor Gál wędruje samotnie z niewielkim kamykiem w dłoni przez zadbane niemieckie miasteczko położone pomiędzy Sachsenhausen a Schwerinem. Nigdy wcześniej tam nie był i prawdopodobnie więcej tam nie wróci, lecz to właśnie tędy prowadził marsz śmierci i być może właśnie w tym miejscu zastrzelono jego ojca. Fedor odnajduje go tutaj, żeby po chwili znowu go utracić. Kładzie kamień za płotem wyimaginowanego grobu. To historia jak z filmu odtwarzanego wstecz, co jednak oznacza ta podróż do początków? Na początku jest pewność: urodziłem się, przeżyłem, istnieję. Pod koniec filmu zastępuje ją rozchwiana niepewność: kim ja właściwie jestem? Miała ona dręczyć Fedora aż do końca życia, choć wtedy jeszcze o tym nie wiedział. Ludzka tożsamość wywodzi się bowiem z życia. Jest tym, co ostatecznie pozostanie jako wspomnienie. Fedor przez całe życie wiedział, jak to jest być osobą świecką. symboliczny cmentarz przed Małą warownią w terezinie,
upamiętniający część pomordowanych w obozie koncentracyjnym, 2008 rok
MIRO šVOLÍK
34 Po olbrzymim sukcesie w pierwszych wolnych wyborach po aksamitnej rewolucji w partii Społeczeństwo Przeciwko Przemocy zaznaczył się głęboki podział. Fedor był przeciwnikiem rozpadu Czechosłowacji, za co został powszechnie znienawidzony. Ponadto stał się celem antysemickiej nagonki prowadzonej przez nacjonalistów.
W swojej dantejskiej podróży nie dowiedział się jednak, co to znaczy być ewangelikiem, choć w tej wierze został ochrzczony. Być może nigdy się tego nie dowie, tym razem jednak bez wątpienia zrozumie, co to znaczy być Żydem na tym świecie. Dowie się, że to oznacza tyle, że wolno go zabić tylko za to, kim jest, niezależnie od religii, rasy, rodziny czy narodowości.
W 2009 roku po ataku czeskich neonazistów malutka Natálka35 płonęła jak ofiara całopalna. Obecnie Fedor wraz z przyjaciółmi pomagają jej wrócić do normalnego życia. Podpalono ją tylko dlatego, że jest narodowości romskiej. Na twarzy Fedora pojawiła się nowa zmarszczka, od zadawania sobie pytania: „Na jakim świecie żyjemy?”. Z biegiem lat stale się pogłębia, zmieniając się w jedną z wielu bruzd na jego twarzy.
prZyGotowAne we współprAcy Z FundAcją iMieniA jÁnA lAnGoŠA
WĘGRY
po rozpadzie Austro-węgier na węgrzech w 1920 roku przywrócono monarchię. na regenta wybrano admirała Miklósa horthyego.
reŻiM nAZistowski
węgry dołączyły do państw osi z obawy przed Związkiem radzieckim i w celu odzyskania terytoriów utraconych w wyniku pierwszej wojny światowej. Armia węgierska od 1941 roku uczestniczyła w walkach na froncie wschodnim. w marcu 1944 roku niemcy zaatakowały kraj i utworzyły rząd marionetkowy, nie pozbawiając jednak horthyego urzędu. po inwazji niemieckiej w 1944 roku większość ludności żydowskiej deportowano do obozów koncentracyjnych. w październiku 1944 roku horthy usiłował wynegocjować zawieszenie broni z Zsrr, został jednak usunięty wskutek zamachu zorganizowanego przez niemców. premierem został przywódca strzałokrzyżowców (węgierskiej partii nazistowskiej), Ferenc szálasi. Armia czerwona wkroczyła na węgry we wrześniu 1944 roku, a w kwietniu następnego roku przejęła kontrolę nad całym krajem.
reŻiM koMunistycZny
w zasadniczo wolnych wyborach w 1945 roku komuniści zdobyli 17 procent głosów, władze radzieckie wymusiły jednak utworzenie rządu koalicyjnego, w którym najważniejsze stanowiska objęli komuniści i ich sprzymierzeńcy. dwa lata później, w kolejnych, mocno ograniczonych wyborach komuniści wspierani przez siły radzieckie nie uzyskali nawet połowy głosów. Mimo to w dalszym ciągu sprawowali całkowitą władzę. w 1949 roku ogłoszono powstanie węgierskiej republiki ludowej. w 1956 roku dyktatura komunistyczna została obalona w powstaniu narodowym, które następnie stłumiło wojsko radzieckie. po tych wydarzeniach rozpoczęły się prześladowania na wielką skalę. reżim upadł w 1989 roku, a pierwsze wolne wybory odbyły się rok później.
JÓZSEF PEHM urodził się 29 marca 1892 roku we wsi Csehimindszent na Węgrzech. Z domu wyniósł głęboką wiarę w Boga. Studiował teologię, a w 1917 roku rozpoczął pracę jako katecheta w publicznym gimnazjum męskim. Pod koniec pierwszej wojny światowej zaangażował się w działalność obywatelską. Publicznie protestował przeciwko obu reżimom: nazistowskiemu i komunistycznemu. W 1941 roku przybrał nazwisko Mindszenty, częściowo dla upamiętnienia rodzinnego miasteczka, ale też by w ten sposób wyrazić sprzeciw wobec rosnących wpływów niemieckich na Węgrzech. W 1949 roku József Mindszenty został aresztowany i skazany na dożywotnie więzienie. Podczas rewolucji 1956 roku wypuszczono go na kilka dni, lecz powstanie wkrótce upadło wskutek interwencji radzieckiej. Kardynał spędził 15 lat w budynku ambasady amerykańskiej w Budapeszcie. W 1971 roku wreszcie uzyskał zgodę na opuszczenie kraju. Zmarł na emigracji w Wiedniu w 1975 roku. MAGYARORSZáGI MINDSZENTY FOUNDATION