Bezrobocie długookresowe, czyli takie, które trwa dłużej niż dwanaście miesięcy2, jest wyrazem bezsilności osoby bezrobotnej oraz instytucji odpowiedzialnych za aktywną politykę rynku pracy wobec braku możliwości przywrócenia do pracy. Jego efektem jest niepełne wykorzystanie zasobów pracy i postępująca deprecjacja kapitału ludz-kiego. Jest to najtrudniejszy rodzaj bezrobocia, które może doprowadzić do trwałego wykluczenia z rynku pracy bezrobotnych, którzy zwątpili w możliwość uzyskania pra-cy w perspektywie kolejnych miesiępra-cy jej bezskutecznego poszukiwania.
W szerszym ujęciu skalę bezrobocia długookresowego określa nie tylko liczba osób bezrobotnych dłużej niż rok, ale także liczebność tych, którzy pracują w niepeł-nym wymiarze wbrew swej woli, gdyż nie mogą znaleźć ofert pracy pełnowymiaro-wej. Te dwie grupy osób wraz z tzw. grupą zniechęconych, obejmującą osoby, które są zdolne do pracy, lecz jej nie szukają, bo straciły wiarę w powodzenie swoich usiło-wań oraz tych, którzy pracy szukają, lecz nie są do niej zdolni, ujmują łącznie skalę niepełnego wykorzystania zasobów pracy w gospodarce danego kraju. Niepełnoza-trudnieni wbrew swym chęciom stanowili w 2014 r. przeciętnie w UE28 4,2% ludności aktywnej zawodowo w wieku 1574 lat; największy ich odsetek odnotowano na Cy-prze (7,8%) oraz w Hiszpanii (6,9%) i Holandii (6,7%). Oceniając sytuację wymuszone-go niepełnewymuszone-go zatrudnienia w dwu ostatnich krajach należy wskazać na relatywnie
2 Według zapisów Ustawy z 20. 04. 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (wersja ujednolicona wg stanu na dzień 30.11.2015 r. ) za osobę długotrwale bezrobotną uważa się osobę pozosta-jącą w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego osób dorosłych (art. 2.1.5).
lepsze wyniki w Holandii z uwagi na fakt, że co druga pracująca tam osoba jest za-trudniona w niepełnym wymiarze czasu, zaś w Hiszpanii w niepełnym wymiarze pra-cuje tylko 15,9% ogółu pracujących.
W artykule podjęto kwestie bezrobocia długookresowego – jego trendów, skut-ków i sposobów ograniczania. Przyciąga ono uwagę nie tylko dlatego, że objęło w 2014 r. w krajach UE aż 12 mln osób, ale z tego względu, że w latach 20072014 ich liczebność podwoiła się. Wśród ogółu bezrobotnych blisko połowa to osoby bezro-botne długookresowo (49,7% w II kwartale 2015 rys. 1), w tej grupie aż 62,7% pozo-stawało bez pracy co najmniej dwa lata, a ponad 15% nie miało pracy dłużej niż 4 lata. Osoby bezrobotne dłużej niż rok stanowiły w 2014 r. 8,2% ludności aktywnej zawodowo w UE (bezrobotni od 12 do 24 miesięcy 5,1% i 3,1% bezrobotni pow. 24 miesięcy).
Rysunek 1. Struktura bezrobocia według okresu trwania w II kwartale w latach 20022015
Źródło: opracowanie własne na podstawie ec.europa.eu/eurostat/data/database LFS [lfsq_ugad],
dostęp: 19 listopada 2015.
W ostatnim okresie, na co wskazują dane kwartalne, nieco została zahamowana tendencja wzrostu bezrobocia ogółem w UE28. Nie można tego jednak odnieść do bezrobocia trwającego dłużej niż rok. Wykazuje ono trend rosnący w przeciwieństwie do bezrobocia krótkookresowego, które spada [Eurostat, dane dla osób w wieku 25-74 lata w okresie 2008-2014, lfsa_upgan]. W I kw. 2010 r., gdy stopa bezrobocia ogó-łem wynosiła 9,6%, bezrobocie trwające ponad rok obejmowało 5,4% aktywnych zawodowo, w II kw. 2015 r. stopa bezrobocia ogółem nie uległa zmianie, lecz bezro-bocie długookresowe, zgodnie z tendencją wzrostu w ostatnim okresie, objęło już 7,6% aktywnych zawodowo (rys. 2). Mimo pewnej poprawy ogólnej sytuacji na rynku
pracy w UE28 w ostatnim okresie (rys. 2) bezrobocie długookresowe nadal pozostaje w niektórych krajach członkowskich na bardzo wysokim poziomie.
Rysunek 2. Tendencje zmian stopy bezrobocia ogółem oraz bezrobocia trwającego od 12 do 24 miesięcy i pow. 24 miesięcy w kwartałach lat 20072015 (% zasobów pracy)
Źródło: na podstawie ec.europa.eu/Eurostat/data/database [une_ltu_q], dostęp: 2 grudnia 2015.
Obok krajów, gdzie w 2014 r. odnotowano wielkości dwucyfrowe (Grecja, Hiszpa-nia i Chorwacja) znalazły się takie, w których stopa bezrobocia trwającego ponad rok nie przekroczyła poziomu 2% Szwecja i Austria (po 1,5%), Dania (1,7%), Finlandia (1,9%) rysunek 3. W tych ostatnich krajach poziom bezrobocia długookresowego był porównywalny z odnotowywanym w Norwegii (0,8%), Japonii (1,3%) i Stanach Zjed-noczonych (1,4%). W niektórych krajach UE większość ogółu bezrobotnych (II kw. 2015r.) to osoby bezskutecznie poszukujące pracy prawie od dwu lat Grecja (73,1%), Słowacja (68,4%) czy Bułgaria (63,1%); w Polsce sytuacja pod tym względem przed-stawiała się lepiej (40,8% ) niż przeciętnie w UE-28 (49,3%) [Eurostat, dane une_ltu_q].
Przyczyn bezrobocia długookresowego, które jest przejawem trwałej nierówno-wagi na rynku pracy, można doszukiwać się w niedopasowaniach kwalifikacji do struktury popytu na pracę, nadmiernych kosztach przyjęć i zwolnień do pracy, niskiej mobilności bezrobotnych, zbyt wolnym i niedostatecznym powstawaniu nowych miejsc pracy, co aktualnie pozostaje w związku z trudnościami gospodarczymi wywo-łanymi kryzysem. Ten rodzaj bezrobocia nie musi osłabiać presji płacowej, gdyż osoby długookresowo bezrobotne są mało konkurencyjne dla osób pracujących, które nie
muszą powstrzymywać swych żądań płacowych, co nasila tendencje inflacyjne w go-spodarce [Kwiatkowski, Kucharski 2002].
Rysunek 3. Stopa bezrobocia trwającego 12 miesięcy i dłużej w krajach UE28 oraz w Norwegii, Stanach Zjednoczonych i Japonii w 2014 r. w grupie ludności aktywnej zawodowo w wieku 1574 lata
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [tsdsc330], dostęp: 6 grudnia 2015.
Z badań nad bezrobociem długookresowym rejestrowanym przeprowadzonych przez Kucharskiego dla Polski w 2006 r. i w IV kw. 2010 r. wynika, że zarówno osoby w wieku 4554 lat jak i 55 lat i więcej były w większym stopniu zagrożone tym bezrobociem niż te w wieku 3544 lata, kobiety częściej niż mężczyźni, zaś osoby młode (do 35 roku życia) w mniejszym stopniu niż te w wieku 3544 lata. Im był wyższy poziom wykształcenia, tym mniejsze było prawdopodobieństwo pozostawania bezrobotnym w długim okresie [Ku-charski 2014, s. 8384]. Z badań dla całego obszaru UE28 wynika, że częściej bezrobotny-mi długookresowo są mężczyźni, osoby młode i nisko wykwalifikowane, a także reprezen-tujące schyłkowe zawody i branże [European Commission 2015, s. 15].
Na prawdopodobieństwo pozostawania długookresowo bezrobotnym przez osobę zarejestrowaną w polskich urzędach pracy oraz na liczbę bezrobotnych długookreso-wo wywierają wpływ główne zmienne makro-ekonomiczne (badania dla I kw. 2000 r. II kw. 2011 r.) [Śliwicki 2013].
Na poziom bezrobocia długookresowego może mieć wpływ tzw. pułapka bezro-bocia. Jest to różnica pomiędzy wynagrodzeniem brutto bezrobotnego, który zdecy-dował się podjąć pracę a otrzymywanym przez niego wynagrodzeniem netto, co jest efektem skali opodatkowania płac (podatek dochodowy i składki na ubezpieczenia
społeczne3). Dodatkowo, jeśli otrzymywał świadczenia jako bezrobotny4 i utraci je wraz z podjęciem pracy, wówczas nastąpi obniżenie jego dochodów, co może wpły-wać zniechęcająco na wyjście z bezrobocia. Im wyższe będą podatki i składki płacone od wynagrodzeń po podjęciu pracy oraz kwota utraconych świadczeń z tytułu bezro-bocia, tym wzrost dochodu netto po podjęciu pracy będzie mniejszy. Szczególnie jest to wyraźne w przypadku niskich płac, które trafiają do osób o niskich kwalifikacjach. Oznacza to wyższą wartość wskaźnika pułapki, albowiem im większy jej poziom, tym korzyść osoby bezrobotnej z podjęcia pracy jest mniejsza – większa część wynagro-dzenia brutto „znika”, w efekcie występuje zjawisko zwane w skrócie: „praca nie po-płaca”. Spośród 4 krajów wyodrębnionych ze względu na niską stopę bezrobocia długookresowego tylko w dwu, tj. w Szwecji i Austrii wysokość pułapki bezrobocia była niższa niż średnio w UE-28 w 2013 r. i wynosiła odpowiednio 71,3% i 67,8% wo-bec 75% w UE-28.
Kraje o niskim poziomie bezrobocia długookresowego są jednocześnie w czołów-ce tych o najniższym odsetku ludności biernej zawodowo. W II kw. 2015 r. najlepszy wynik w tym zakresie odnotowano w Szwecji (17,4%), następnie (pomijając Holandię) w Danii (22,3%) i Finlandii (22,4%).
Porównania sytuacji w zakresie dynamiki zmian bezrobocia długookresowego w dwu gospodarkach – amerykańskiej i unijnej – dotkniętych kryzysem zapoczątko-wanym w 2009 r. wskazuje na całkiem odmienną sytuację (rys. 4). W Stanach Zjedno-czonych po okresie wzrostu stopa bezrobocia trwającego co najmniej rok wyraźnie maleje, w tym samym czasie w UE-28 bezrobocie długookresowe narasta. Nie dotyczy to w równym stopniu krajów członkowskich, bo np. Niemcy odnotowują malejącą dynamikę zmian w latach 20082014.
Poszukiwania wyjaśnień odmiennych trendów w zakresie bezrobocia długookre-sowego w Stanach i w UE odwołują się do poniższych barier o charakterze makro- i mikroekonomicznym, występujących na obszarze Unii. Zwraca się uwagę na:
bariery inwestycyjno-prawne ograniczające możliwości kreowania nowych miejsc pracy oraz ich realokacji między sektorami i firmami;
wysokie opodatkowanie pracy, które powoduje, że wysokość płac netto nie w pełni wynagradza wysiłek pracujących;
3 Zwracają uwagę wysokie składki na ubezpieczenie społeczne, które w Polsce stanowiły w 2013 r. 39% ogółu płaconych podatków (średnio w OECD 6%), zaś podatki dochodowe 14% (średnio w OECD 29%); tym niemniej łączne obciążenia podatkami liczone w stosunku do PKB były w Polsce niższe niż przeciętnie w krajach OECD (odpowiednio 31,9% i 34,2%) [OECD 2015].
4 W 10 krajach członkowskich UE bezrobotni mogą nadal pobierać świadczenia składkowe po upływie 12 miesięcy bezrobocia; we wszystkich krajach unijnych, z wyjątkiem Włoch, bezrobotni, którzy tracą świadczenia składkowe mają prawo do świadczeń nieskładkowych.
poziom płac nieadekwatny do osiągniętej wydajności pracy;
ograniczenia wynikające ochrony prawnej zatrudnienia i zapisów układów pracy; pułapkę świadczeń – są zbyt wysokie w stosunku do dochodów z pracy i
przysłu-gują przez zbyt długi czas, co obniża wysiłki poszukiwania pracy;
niski poziom kwalifikacji i umiejętności; niski poziom wydatków na publiczne służ-by zatrudnienia i ALMP;
niski udział bezrobotnych długookresowo w programach ALMP.
Rysunek 4. Stopa bezrobocia trwającego 12 miesięcy i dłużej w latach 20092014 w UE-28 i w Stanach Zjednoczonych w grupie ludności aktywnej zawodowo w wieku 1574 lata
Źródło: jak w wykresie 3.
Z punktu widzenia neoliberalnej gospodarki amerykańskiej krytyka dotyczy trzech aspektów polityki rynku pracy w krajach UE [The Economist 2015]: 1/niska mobilność geograficzna – tylko 2,8% Europejczyków wyjechało do innego kraju, zaś 30% Amery-kanów mieszka w innym stanie niż ten, w którym się urodzili, 2/hojne systemy zasił-ków dla bezrobotnych – w większości stanów bezrobotni Amerykanie mogą liczyć na wypłatę zasiłku zaledwie przez 26 tygodni, w niektórych krajach UE nawet ponad rok, 3/niższa rotacja pracowników – prawdopodobieństwo znalezienia pracy w następ-nym miesiącu po jej utracie wynosiło w okresie 20082012 w Stanach 12%, zaś dla Europejczyków ok. 7%, prawdopodobieństwo jej utraty w następnym miesiącu od-powiednio 1% i 0,8%.