DYPLOMACJA PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM

Dyplomacja, coraz to bogatsza o nowe doświadczenia, zaczęła stawać się ważnym instrumentem polityki zagranicznej. Rozwój stosunków międzynarodowych i nowe problemy, jakie pojawiały się

w funk-108 Poselstwa zaczęły stosunkowo szybko zanikać. O  ich znikomej liczbie mówiono już po kongresie wiedeńskim w 1961 r. W polskiej służbie zagranicznej za ich kres uznaje się lata sześćdziesiąte XX wieku. Ostatnie poselstwa zamknięto w 1979 r., podnosząc ich rangę do ambasady, zob. B. Grzeloński, Dyplomacja polska

w XX wieku, SGH, Warszawa 2006, s. 138.

109 Klasa ministra-rezydenta cieszyła się stosunkowo rzadkim zapotrzebowa-niem, dlatego dość szybko nastąpił jej zanik.

110 Ibidem, s. 136.

111 Tytułowanie ambasadora „ekscelencją” weszło w użycie po pokoju westfal-skim kończącym wojnę trzydziestoletnią w 1648 r. Zwyczaj ten upowszechnił się po kongresie wiedeńskim, zob. ibidem, s. 137.

112 Przedstawione zasady zyskały nazwę protokołu dyplomatycznego i stały się jed-nocześnie kodyfikacją obowiązkowych zachowań i etykiety stosowanej wobec przed-stawicieli państw obcych. T. Orłowski, Protokół dyplomatyczny. Ceremoniał i etykieta, PISM, Warszawa 2010, s. 28–29.

cjonowaniu państw i narodów, wpływały na zakres i formę dyplo-macji. Przez prawie cały XIX wiek rozwijała się ona w cieniu wojen i konfliktów zbrojnych. Poczynając od wojen epoki napoleońskiej, po I wojnę światową dyplomacja była instrumentem politycznego, pro-pagandowego i psychologicznego przygotowywania działań wojen-nych, opracowywania taktyk, ale i sprytnego usprawiedliwiania takich praktyk oraz umiejętnego wychodzenia z opresji. To dyplo-maci odpowiedzialni byli za przygotowanie warunków zawierania pokoju, ustalanie warunków wstępnych zawieszenia broni, przy-gotowanie konferencji pokojowych i traktatów. Kiedy wyczerpaniu ulegał katalog zabiegów dyplomatycznych, a wszelkie pokojowe i dyplomatyczne środki zawodziły, dyplomaci przygotowywali nową wojnę – wojnę, która stanowiła wówczas najważniejszy i najskutecz-niejszy instrument polityki zagranicznej, a jednocześnie najczęściej stosowaną formę nacisku dyplomatycznego.

Dopiero w drugiej połowie XIX w., kiedy wojny zmieniły cha-rakter, stawały się masowe i niszczycielskie, zaczęto poszukiwać innych rozwiązań. Działania zbrojne sprawiły, że poszerzeniu uległ krąg podmiotów stosunków międzynarodowych, polityki zagranicz-nej i dyplomacji. Tym samym dyplomacji przypadła istotna, aczkol-wiek trudna, rola – rozstrzygania o likwidacji, zmianie charakteru lub powoływaniu nowych państw, określaniu ich granic, ustroju czy statusu międzynarodowego113. W samym okresie od kongresu wiedeńskiego do I wojny światowej doszło do około trzech tysięcy spotkań międzynarodowych, powstało około trzydziestu rządowych i ponad czterysta pięćdziesiąt pozarządowych (głównie prywatnych lub społecznych) organizacji międzynarodowych114. Dotychczasowy porządek opierający się na ustaleniach kongresu wiedeńskiego nie był w stanie sprostać oczekiwaniom i pod wieloma względami stawał się coraz bardziej anachroniczny. Pojawiło się pole do działania dla dyplomacji, która miała tworzyć zasady nowego porządku między-narodowego, a także budować nowe, nieznane dotąd, formy

upra-wiania polityki w stosunkach międzynarodowych115.

113 M. Orzechowski, Nowoczesna dyplomacja, op. cit., s. 15–16. 114 R. Frelek, Dzieje dyplomacji…, op. cit., s. 334.

Początek XX w. przyniósł zmiany m.in. w postaci przekształce-nia dominującej wcześniej sieci kontaktów dwustronnych w nową formę – współpracy wielostronnej. Nastąpiło przekształcenie dyplo-macji doraźnej w dyplomację stałą, przy jednoczesnym zachowa-niu wcześniejszych form kontaktów dyplomatycznych. Zaczęła się kształtować kolejna forma kontaktów dyplomatycznych: dyploma-cja konferencyjna, która zadomowiła się na stałe obok klasycznej dyplomacji wielostronnej. Ogromną rolę zaczęły odgrywać spotka-nia na szczycie, którym przypisuje się podejmowanie decyzji doty-czących fundamentalnych kwestii związanych z  prowadzeniem wojny i tworzeniem podstaw powojennego pokojowego ładu mię-dzynarodowego116. W okresie II wojny światowej pojawiła się nowa forma dyplomacji: dyplomacja rządów na emigracji, reprezentująca państwa podziemne (jak w przypadku Polski) i narody krajów okupo-wanych przez Niemcy i Włochy. Po zakończeniu działań wojennych miały natomiast miejsce wydarzenia, które wpłynęły na dalszy roz-wój form kontaktów dyplomatycznych. Doszło do (1) stopniowego rozpadu koalicji antyhitlerowskiej, podziału Europy i świata na dwa przeciwstawne ideologicznie i politycznie bloki, którym przewodziły dwa supermocarstwa, (2) rozpadu systemu kolonialnego i powstania na gruzach dawnych imperiów kolonialnych kilkudziesięciu nie-podległych państw, (3) powstania systemu organizacji międzynaro-dowych i struktur integracyjnych, (4) rozpadu bloku radzieckiego i końca trwającego kilkadziesiąt lat dwubiegunowego podziału świata oraz (5) procesów globalizacji ze wszystkimi tkwiącymi w niej

zagro-żeniami i wyzwaniami cywilizacyjnymi117. Ponownie wielką rolę

we wszystkich tych wydarzeniach przypisuje się dyplomacji, której zakres przedmiotowy ulegał rozszerzeniu, a polem jej działań stawały się: gospodarka, kultura, kwestie handlowe, gospodarcze i militarne. Wspólne działania podejmowane przez przywódców państw mające na celu ujednolicenie przepisów prawnych i zmierzające do określenia katalogu funkcji przedstawicieli dyplomatycznych oraz urzędników konsularnych doprowadziły do obrad, w wyniku któ-rych światło dzienne ujrzały Konwencje wiedeńskie o stosunkach

116 R. Kuźniar, Międzynarodowe stosunki polityczne, op. cit., s. 123–128. 117 M. Orzechowski, Nowoczesna dyplomacja, op. cit., s. 35.

dyplomatycznych (z 16 kwietnia 1961 r.)118 oraz o stosunkach konsu-larnych (z 24 kwietnia 1963 r.)119. Dokumenty te stworzono z myślą o  uwspółcześnieniu zasad dyplomacji, ujednoliceniu klas, rang dyplomatycznych oraz przywilejów i immunitetów, z jakich korzy-stać mogli wszyscy przedstawiciele dyplomatyczno-konsularni.

Dyplomacja w XX w. stała się powszechna. Przeniknęła do róż-nych dziedzin i zyskała nowy wymiar. Między innymi z tego względu można mówić o wielu rodzajach dyplomacji, jak choćby: dyplomacji tajnej, bezpośredniej, dwustronnej, wielostronnej, społecznej, kon-ferencyjnej, kuluarowej, gospodarczej120, handlowej121, prewencyj-nej, nacisków, ad hoc itp. Wiek XXI cechuje się rozwojem nowych technologii, mobilnością, obfituje w wyzwania, z jakimi na tak dużą skalę nie zmagano się w poprzednim stuleciu, takie jak walka z ter-roryzmem, problem uchodźców, kryzys finansowy czy wysokie bez-robocie, co pociąga za sobą jeszcze szybszy rozwój dyplomacji. O ile wcześniej była ona utożsamiana głównie z prowadzeniem negocjacji,

118 Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, sporządzona w Wied-niu dnia 18 kwietnia 1961 r., Dz.U. 1965 Nr 37, poz. 232, dalej: Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.

119 Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych, sporządzona w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r., Dz.U. 1982 Nr 13, poz. 98, dalej: Konwencja wiedeńska o sto-sunkach konsularnych z 1963 r.

120 Dyplomacja gospodarcza (economic diplomacy) definiowana jest m.in. przez takich badaczy jak G. Berridge i A. James jako działalność prowadzona przez mini-sterstwo spraw zagranicznych i inne współodpowiedzialne za międzynarodową poli-tykę ekonomiczną państwa resorty, związana z realizacją takich założeń polityki ekonomicznej, jak np. działalność przedstawicielstw i delegacji państwowych przy międzynarodowych organizacjach gospodarczych, m.in. WTO, OECD, UE. Dyplomaci gospodarczy monitorują także politykę ekonomiczną w innych krajach, składają odpowiednie raporty na ten temat i pełnią funkcje doradcze w zakresie kształtowania polityki gospodarczej swego rządu, zob. E. Molendowski, W. Polan, Dyplomacja

gospo-darcza: rola i znaczenie w polityce zagranicznej państwa, Oficyna Wolters Kluwer

busi-ness, Kraków 2007, s. 63.

121 Dyplomacja handlowa (commercial diplomacy) to działalność misji dyploma-tycznych i innych wyspecjalizowanych agend rządowych, mająca na celu wspie-ranie krajowego sektora biznesu i finansów w ich dążeniu do osiągnięcia sukcesu rynkowego, a przez to do osiągnięcia wzrostu dochodu narodowego i lepszej pozy-cji konkurencyjnej kraju. To także promocja handlu oraz działania zmierzające do zwiększenia napływu i powstrzymania odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicz-nych. W gestii dyplomatów handlowych leży informowanie o możliwościach ekspor-towych i inwestycyjnych za granicą, pomoc w ich wykorzystywaniu, organizowanie misji handlowych dla przedsiębiorców z kraju i międzynarodowych imprez targowo--wystawienniczych, zob. ibidem.

o tyle w obliczu zachodzących zdarzeń zyskała nowy styl, otworzyła się na nowe wyzwania. Wzrosło zainteresowanie rozwojem i promo-cją stosunków gospodarczo-handlowych, nowością stała się dyplo-macja publiczna122, kulturalna123, historyczna124, medialna125. Na znaczeniu zaczęło zyskiwać utrwalanie kulturalnej obecności pań-stwa za granicą i kreowanie jego pozytywnego wizerunku w pań-stwie przyjmującym126. Adresatami działań dyplomatycznych przestały być wyłącznie rządy innych państw, stały się nimi również społeczeństwa. Masowa turystyka, upadłość biur podróży, porwania

122 Dyplomacja publiczna obejmuje działania skierowane za granicę na polach informacji, edukacji i kultury, których celem jest wpływ na zagraniczny rząd za pośrednictwem obywateli tego państwa. Więcej na temat dyplomacji publicznej zob. B. Ociepka, Dyplomacja publiczna jako forma komunikowania międzynarodowego, [w:] B. Ociepka (red.), Dyplomacja publiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław-skiego, Wrocław 2008, s. 11–35.

123 Pojęcie dyplomacji kulturalnej weszło w życie po II wojnie światowej. Jest ono ściśle związane z pojęciem stosunków kulturalnych traktowanych jako kontakty mię-dzy ludźmi zamieszkującymi różne kraje. Jak zwraca uwagę Anthony Haigh, wszystko po to, aby zrozumieć, „co myśli człowiek w innym kraju i dlaczego myśli w taki spo-sób?”, A. Haigh, Co to jest dyplomacja kulturalna?, [w:] C. Lewandowski (red.),

Międzyna-rodowe stosunki kulturalne. Wybór dokumentów i literatury, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 94–95. Dyplomacja kulturalna stanowi część dyplo-macji publicznej. Jest ona także w pewnym sensie działaniem politycznym, gdyż jej zadaniem jest kompleksowa promocja kraju. Także polska dyplomacja kulturalna zajmuje się promocją naszego kraju przez kulturę, a co za tym idzie – sztukę, naukę, edukację i historię, zob. M. Mickiewicz, Polska dyplomacja kulturalna, [w:] B. Ociepka (red.), Dyplomacja publiczna, op. cit., s. 115–145. Więcej na temat dyplomacji kultural-nej zob. M. Ryniejska-Kiełdanowicz, Cultural Diplomacy as a Form of International

Com-munication, Institute for Public Relations, http://www.instituteforpr.org/wp-content/

uploads/Ryniejska_Kieldanowicz.pdf, dostęp: 12.08.2015 r.

124 Przykładowo, dyplomacja historyczna Polski polega na promowaniu pol-skiej historii i Polski poprzez historię na świecie. Wielokrotnie tego typu działania podejmowane są w odpowiedzi na nieprawdziwe informacje pojawiające się w zagra-nicznych mediach i odnoszące się do polskiej historii, zob. M. Mickiewicz, Polska

dyplomacja kulturalna, op. cit., s. 118–119.

125 Dyplomacja medialna ma trzy zadania odnoszące się do decyzji politycznych: prowadzenie dyplomacji publicznej, wysyłanie sygnałów do innych rządów oraz uzy-skiwanie informacji o wydarzeniach na świecie. Jest więc związana z dyplomacją pub-liczną, lecz jednocześnie stanowi coś odrębnego. Dyplomacja medialna prowadzona jest za pośrednictwem rutynowych i wyjątkowych działań medialnych, m.in. przez konferencje prasowe, wywiady i przecieki, ale też przez wizyty głów państw i mediato-rów w rywalizujących państwach oraz spektakularne wydarzenia medialne. Więcej na ten temat zob. E. Gilboa, Dyplomacja w epoce informacji, [w:] B. Ociepka (red.),

Dyplo-macja publiczna, op. cit., s. 44–49.

obywateli, wzmożone migracje i idąca za tym potrzeba szybkiego, wręcz natychmiastowego reagowania na różnego rodzaju sytuacje kryzysowe sprawiły, że ministerstwa i przedstawicielstwa dyploma-tyczno-konsularne przeszły przeobrażenia, poddane zostały moder-nizacji i informatyzacji, tak aby niezależnie od miejsca i czasu były w stanie wychodzić naprzeciw pojawiającym się problemom.

3. DZIAŁALNOŚĆ PAŃSTWA W ŚRODOWISKU