Urzędy konsularne (konsulaty)

Konsulaty to przedstawicielstwa państwa wysyłającego w państwie przyjmującym, zazwyczaj znajdujące się w innych niż ambasady miastach, w których skupiona jest Polonia. Zwierzchnictwo nad wszystkimi polskimi placówkami, w tym omawianymi konsulatami, sprawuje ambasador. Podstawowym zadaniem urzędów konsular-nych jest ochrona w państwie przyjmującym interesów Rzeczypospo-litej Polskiej i jej obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i prawnych. Ponadto w ich gestii leży popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych, naukowych i innych pomiędzy Polską a państwem przyjmującym. O ile szef misji dyplomatycznej pełni przede wszystkim funkcje o charakterze reprezentacyjnym oraz zaj-muje się kwestiami politycznymi, ekonomicznymi, kulturalnymi, o tyle zadaniem konsula186 jest sprawowanie funkcji konsularnych.

186 Konsulem jest kierownik urzędu konsularnego, a  w  okręgu konsularnym, w którym nie utworzono urzędu konsularnego – powołany urzędnik konsularny w przedstawicielstwie dyplomatycznym. Konsula powołuje i odwołuje minister spraw zagranicznych na wniosek dyrektora generalnego służby zagranicznej, wyznaczając mu siedzibę oraz okręg konsularny, w którym konsul osobiście wykonywać będzie powierzone mu obowiązki. Konsul podlega służbowo ministrowi spraw zagranicznych. Jeśli jest taka konieczność, minister do spraw zagranicznych może pisemnie upoważnić konsula do pełnienia funkcji konsularnych poza wyznaczonym okręgiem

konsular-Rozumieć przez nie należy przede wszystkim: dbanie o obywateli pań-stwa wysyłającego w państwie przyjmującym (Polaków), niesienie im pomocy w sytuacjach losowych, wydawanie paszportów, wiz, doku-mentów podróży. Konsulaty mogą również sprawować, współcześ-nie już bardzo wąską, część czynności notarialnych (np. poświadczać podpisy), a także z zakresu stanu cywilnego bądź o charakterze admi-nistracyjnym. Co więcej, mają uprawnienia do udzielania pomocy polskim statkom morskim i  powietrznym187. Warto jednak nad-mienić, że szef urzędu konsularnego, m.in. stojący na czele Konsu-latu Generalnego – Konsul Generalny sam nie wydaje wiz, gdyż tego typu funkcje sprawują podlegli mu konsulowie lub wicekonsulowie. Urzędy konsularne działają w dwóch zasadniczych postaciach, tj. jako wydziały konsularne w ambasadach (stanowiące ich część) lub jako samodzielne urzędy konsularne (konsulaty generalne, kon-sulaty, wicekonsulaty lub agencje konsularne), które mogą działać w państwie, w którym utrzymywanych jest kilka urzędów konsular-nych. W stolicy państwa przyjmującego, w której znajduje się ambasada, najczęściej tworzone są wydziały konsularne, natomiast w państwie, w którym nie została ustanowiona ambasada, może działać tylko konsulat generalny, pełniący wówczas również funkcje polityczne188. Urząd konsularny może być ustanowiony na terytorium państwa przyjmującego jedynie za zgodą tego państwa. Siedziba urzędu kon-sularnego, klasa kierującego nim i okręg konsularny są ustalane przez państwo wysyłające i podlegają aprobacie państwa przyjmują-cego. Zgoda państwa przyjmującego jest wymagana także wtedy, gdy państwo wysyłające, mimo że posiada już konsulat generalny lub konsulat, pragnie dodatkowo otworzyć w innych miejscowościach państwa przyjmującego urząd konsularny kierowany przez wicekon-sula lub agencję konwicekon-sularną. 

Konsulaty, podobnie jak ambasady, mogą mieć bardziej lub mniej rozbudowaną strukturę. Przeważnie przyjmuje się, że na czele urzędu

nym, jednak wyłącznie za zgodą państwa przyjmującego. Minister może także w uza-sadnionych przypadkach powierzyć wykonywanie określonych działań konsularnych kierownikowi przedstawicielstwa dyplomatycznego państwa trzeciego lub konsulowi państwa trzeciego. Zob. ustawa Prawo konsularne z 2015 r., art. 10–16.

187 Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych, op.cit. 188 J. Barcz, B. Libera, Urzędnik i biznesmen…, op. cit., s. 29–30.

konsularnego stoi szef urzędu konsularnego, któremu podlegają: sekretariat, kancelaria, zastępca szefa urzędu konsularnego oraz w zależności od potrzeby ustanowione poszczególne działy: pasz-portowo-wizowy, organizacyjny, spadkowy, ekonomiczno-handlowy, administracyjny, prawny, opieki konsularnej, i  spraw morskich.

Jeśli państwo przyjmujące jest duże, a zamieszkująca je liczba obywateli państwa wysyłającego (np. obywateli polskich) jest roz-siana po jego terytorium, wówczas na obszarze państwa przyjmują-cego można powołać kilka konsulatów, a w odniesieniu do każdego z nich wyznaczyć okręg konsularny, na którym dany konsul będzie sprawował swoje funkcje.

Współcześnie urzędy konsularne (Rzeczpospolita Polska ma 2 agencje konsularne, 32 konsulaty generalne, jeden konsulat oraz urzędy konsularne kierowane przez konsulów honorowych w licz-bie: 16 konsulatów generalnych RP, 213 konsulatów RP189), podobnie jak przedstawicielstwa dyplomatyczne, podejmują działania o coraz szerszym spectrum. Potrzeba sprostania oczekiwaniom wymaga od służby konsularnej zaangażowania i podążania za wszelkimi prze-mianami zachodzącymi w ich otoczeniu. Sprawy, z jakimi zgłaszają się do konsula obywatele, wielokrotnie wychodzą poza ramy szko-leń, jakim poddawani są wyjeżdżający z misją przedstawiciele pań-stwa polskiego, i wymagają od nich elastyczności oraz sprawności w zakresie załatwianych spraw. Jak wskazują informacje zawarte w Raporcie Konsularnym za 2014 rok, zakresem działań konsularny poza przypisywanymi jej funkcjami190 w  ramach realizacji poli-tyki zagranicznej państwa objęte zostały takie obszary, jak polityka, dyplomacja publiczna, ekonomiczna i kulturalna191.

189 Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 22 maja 2015 r. w spra-wie wykazu jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Spraw Zagranicznych.

190 Funkcjami konsularnymi określany jest ogół działań i czynności, do których konsul jest uprawniony zgodnie z przepisami prawa polskiego, prawa międzynaro-dowego, prawa Unii Europejskiej oraz zwyczajami międzynarodowymi. Zob. ustawa

Prawo konsularne z 2015 r., art. 17.

191 Raport Polskiej Służby Konsularnej za 2014 rok, Ministerstwo Spraw Zagra-nicznych, Warszawa, kwiecień 2015 r., s. 8, http://www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/ wiadomosci/ochrona_praw_i_interesow_obywateli_rp_w_swiecie___raport_ konsularny_za_rok_2014_, dostęp: 12.06.2015 r.

Ustawa Prawo konsularne z 2015 r.192 w dziale trzecim wskazuje, że konsul RP w ramach wykonywanych funkcji konsularnych:

1) chroni prawa i interesy Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej oby-wateli w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe;

2) działa na rzecz rozwijania przyjaznych stosunków oraz współ-pracy między Rzecząpospolitą Polską a państwem przyjmującym;

3) podejmuje działania na rzecz umacniania więzi między Rzecząpospolitą Polską a obywatelami polskimi, osobami polskiego pochodzenia oraz osobami deklarującymi przynależność do Narodu Polskiego, zamieszkałymi w państwie przyjmującym;

4) działa na rzecz polskiej mniejszości narodowej oraz praw i wol-ności osób należących do tej mniejszości, określonych w ustawodaw-stwie państwa przyjmującego, w umowach międzynarodowych, a także w dokumentach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; 5) czuwa w zakresie swojej właściwości nad wykonywaniem umów międzynarodowych obowiązujących w stosunkach między Rzecząpospolitą Polską a państwem przyjmującym;

6) działa na rzecz rozwijania i pogłębiania współpracy gospodar-czej, naukowej, technicznej oraz kulturalnej między Rzecząpospolitą Polską a państwem przyjmującym, jak również na rzecz promocji polskiej gospodarki, nauki i kultury oraz języka polskiego;

7) przedstawia organom i  opinii publicznej państwa przyj-mującego informacje o polityce zagranicznej i wewnętrznej Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz o rozwoju polskiej gospodarki, nauki i kultury; 8) zapoznaje się z sytuacją w państwie przyjmującym, w szcze-gólności ze stanem jego gospodarki, nauki i kultury, oraz z ustawo-dawstwem państwa przyjmującego i umowami zawieranymi przez to państwo, jak również udziela informacji w tym zakresie zaintere-sowanym obywatelom polskim oraz właściwym organom i instytu-cjom w Rzeczypospolitej Polskiej193.

Warto przy tym nadmienić, że katalog funkcji konsularnych nie stanowi katalogu zamkniętego. Omawiając funkcjonowanie służby

192 Ustawa Prawo konsularne z 2015 r. zastąpiła Ustawę o funkcjach konsulów Rze-czypospolitej Polskiej z dnia 13 lutego 1984 r. (tekst. jedn. Dz.U. 2015, poz. 389 – akt uchylony 1 XI 2015 r.).

193 Ustawa Prawo konsularne z 2015 r., art. 18; więcej na temat funkcji konsularnych zob. dział III tej ustawy.

konsularnej i  realizowane przez nią zadania, warto też zwrócić uwagę na różnice w zakresie funkcji wykonywanych przez urzędy konsularne zawodowe i honorowe oraz na specyfikę ich powoływa-nia, o czym poniżej. Za powód, dla którego powołuje się współcześ-nie tak wiele konsulatów honorowych, można uznać m.in. względy finansowe.

Możemy wyróżnić następujące urzędy konsularne194:

∙ urzędy konsularne zawodowe (w tym konsulaty generalne

i wydziały konsularne),

∙ urzędy konsularne kierowane przez konsulów honoro-wych195.

Na czele urzędów konsularnych zawodowych oraz honorowych stoją kierownicy urzędów konsularnych. W obrębie wymienionych urzędów dokonać można jednak podziału na 4 klasy kierowników

urzędów konsularnych, zgodnie z którym możemy wyróżnić:

∙ konsulów generalnych (stojących na czele konsulatów

gene-ralnych),

∙ konsulów (stojących na czele konsulatów),

∙ wicekonsulów (stojących na czele wicekonsulatów196), ∙ agentów konsularnych (stojących na czele agencji

konsular-nych).

Warto przy tym zwrócić uwagę na różnice pomiędzy konsulem zawodowym i wykonywanymi przez niego funkcjami a konsulem honorowym197.

Konsul zawodowy (jego status prawny opiera się głównie na

Kon-wencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r.)

194 Urząd konsularny oznacza konsulat generalny, konsulat, wicekonsulat albo agencję konsularną, a także wydział konsularny lub inną komórkę organizacyjną wyodrębnioną w strukturze przedstawicielstwa dyplomatycznego Rzeczypospolitej Polskiej, obsługujące konsula. Zob. ustawa Prawo konsularne z 2015 r.

195 Więcej na temat: M. Łakota-Micker, Wrocławscy Konsulowie Honorowi, Infor-mator, Wrocław 2015.

196 Poprawnie mówimy nie o wicekonsulacie, a o urzędzie konsularnym kiero-wanym przez wicekonsula.

197 Więcej na temat konsula honorowego RP, ustanawiania klas konsulów hono-rowych, jego powołania, odwołania, podległości służbowej zob. ustawa Prawo

∙ Jest osobą powołaną do pełnienia w  imieniu państwa

wysyłającego funkcji konsularnych na całym lub części

tery-torium państwa przyjmującego (w obrębie tzw. okręgu kon-sularnego198).

∙ Jest urzędnikiem i obywatelem państwa wysyłającego.

∙ Obowiązuje go zakaz pracy zarobkowej i brania udziału

w  życiu politycznym państwa przyjmującego (dotyczy to również członków jego rodziny).

∙ Korzysta z określonych przywilejów i immunitetów.

∙ Podlega ustalonej procedurze akredytacji – pierwszy etap to

dostarczenie drogą dyplomatyczną ministrowi spraw zagra-nicznych państwa przyjmującego listów komisyjnych, etap drugi i ostatni to udzielenie konsulowi exequatur.

Konsul honorowy

∙ Sam finansuje działalność konsularną i utrzymanie biura –

tj. konsulatu kierowanego przez konsula honorowego.

∙ Funkcję konsula honorowego pełnią głównie cieszące się

auto-rytetem i dobrą kondycją finansową miejscowe osobistości,

niezależnie od obywatelstwa, mające stałe miejsce pobytu w państwie przyjmującym.

∙ Ma mniejszy zakres przywilejów i immunitetów.

∙ Procedura mianowania konsula honorowego,

odwoływa-nia, stopnie konsularne oraz funkcje konsularne są takie, jak w przypadku konsula zawodowego.

∙ Może bez żadnych ograniczeń wykonywać pracę zawo dową.

∙ Zajmuje się głównie promocją handlową, gospodarczą

i kulturalną państwa wysyłającego oraz opieką na jego oby-watelami.

Oprócz kierowników urzędów konsularnych (wchodzących w skład urzędników konsularnych, tj. osób powołanych do pełnienia funkcji konsularnych) w składzie osobowym urzędu konsularnego

wymie-198 Okręg konsularny to część lub całość terytorium państwa przyjmującego, na którą rozciąga się kompetencja konsularna kierownika urzędu konsularnego państwa wysyłającego, tj. obszar wyznaczony urzędowi konsularnemu do wykonywania funk-cji konsularnych.

nić można także: pracowników konsularnych (tj. osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego), członków personelu służby (zatrudnionych w  służbie domowej urzędu konsularnego), członków personelu prywatnego (tj. osoby zatrudnione wyłącznie w służbie prywatnej członka urzędu kon-sularnego) oraz pracowników i personel służby urzędów konsular-nych kierowakonsular-nych przez konsulów honorowych. Warto zauważyć, że stałym dążeniem polskiej służby konsularnej jest rozszerzenie sieci urzędów konsularnych kierowanych przez konsulów honorowych199. Taki zabieg nie tylko wpływa na obniżenie kosztów utrzymania zawodowych urzędów konsularnych, ale też daje nowe możliwości promocji Polski i jej osiągnięć na świecie.

3.2.3. Stałe misje przy organizacjach międzynarodowych