Instytuty Polskie

Promocja Polski poza granicami kraju od dłuższego czasu stanowi jeden z ważniejszych celów polskiej polityki zagranicznej. Przystą-pienie Polski do NATO, Unii Europejskiej i aktywne uczestnictwo na rzecz organizacji zrzeszających różne państwa i narody, wymagało od polskiej służby zagranicznej działań w zakresie szerzenia na świe-cie dobrego wizerunku Polski i jej obywateli. Tym samym wszelkie działania podejmowane przez polski rząd na rzecz promocji kraju sprowadzono do dyplomacji publicznej, tj. dwustronnej, dialogowej formy komunikowania międzynarodowego, skierowanej do publicz-ności poza granicami państwa, realizowanej dzięki pośrednictwu środków przekazu i poprzez kanały bezpośrednie204.

Instytuty Polskie powstały, aby kształtować i promować pozy-tywny wizerunek Polski za granicą, a także przekazywać rzetelne informacje na temat kraju, kultury, nauki, historii, turystyki i gospo-darki polskiej205. Formalnie Instytuty podlegają Ministerstwu Spraw Zagranicznych, w wielu miejscach pełniąc rolę wydziałów ds. kul-tury i nauki ambasad RP.

Historia polskich placówek funkcjonujących jako Instytuty Polskie sięga dwudziestolecia międzywojennego. W 1939 r. powo-łano Instytut Kultury Polskiej w  Budapeszcie oraz placówkę w Londynie. Przez okres powojenny nowo tworzone placówki ze względu na obowiązujący wówczas ustrój pełniły poza funkcjami na rzecz kultury również funkcje polityczne206. Po 1989 r. przy-wrócono ich rolę propagatorów polskiej kultury za granicą207. Niektóre z  Instytutów, głównie w  państwach bloku wschod-niego, poza misją upowszechniania polskiej kultury i  języka prowadziły również działalność handlową (m.in. placówki

w Buda-204 B. Ociepka, Dyplomacja publiczna…, op. cit., s. 11–12.

205 Misja i  zadania Instytutów Polskich, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/polityka_zagraniczna/dyplomacja_publiczna/ instytuty _polskie/misja_instytuty_polskie/, dostęp: 2.09.2015 r.

206 D. Logemann, Wyspa polskości w Lipsku? Ośrodek Informacji i Kultury Polskiej

w Lipsku (1969–1989), [w:] Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty społeczeństw państw socjalistycznych 1956–1989, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2010, s. 219.

207 A. Umińska-Woroniecka, Dwudziestolecie Instytutu Polskiego w  Rzymie, Wydawnictwo Instytutu Zachodniego w  Poznaniu, „Przegląd Zachodni” 2011, nr 3(340), s. 295.

peszcie, Lipsku czy Pradze oferowały do sprzedaży płyty, książki i filmy polskie)208.

Lata dziewięćdziesiąte XX w. przyniosły zmiany w funkcjonowa-niu i sposobie organizacji Instytutów Polskich. Wiązało się to m.in. z rozpoczętą pod koniec tej dekady reformą dyplomacji kulturalnej. Zgodnie z przyjętym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych zało-żeniem Instytuty Polskie i attachaty kulturalne miały funkcjonować zgodnie z jednolitym modelem działalności ukierunkowanym na promocję Polski za granicą poprzez kulturę209. Odpowiedzialnym za reformę uczyniono Departament Dyplomacji Publicznej i Kultural-nej. W jego gestii spoczęło przeprowadzenie wielu zmian w różnych obszarach promowania Polski poza jej granicami. W zakresie dyplo-macji kulturalnej podjęto się reorganizacji sieci dyplodyplo-macji kultural-nej. Zgodnie z założeniem miała ona na celu m.in. wyprowadzenie Instytutów poza ich siedziby i przyjęcie zmian w formule działalno-ści, prowadzących do ich przekształcenia z tzw. „domów kultury dla Polonii” w nowoczesne, kilkuosobowe biura impresaryjne210. Cho-ciaż doszło do zamknięcia kilkunastu placówek, nie znaczyło to wcale, że zapomniano o Polonii. Wręcz przeciwnie, dawne instytuty kultury, które miały budować na Zachodzie przyjazne kręgi wśród niechętnej komunistycznemu rządowi Polonii, stały się nowoczes-nymi, wychodzącymi naprzeciw nowym wyzwaniom miejscami spotkań obywateli polskich oraz miejscowej publiczności211. Stało się tak m.in. dlatego, że działalność Instytutów wyszła poza lokale jednostek. Część dawnych ośrodków utraciła posiadane dotychczas lokale, część zmieniła ich miejsce. Przeprofilowano Instytuty,

likwi-208 W 1990 r. działało jedenaście placówek zagranicznych RP podległych Mini-strowi Spraw Zagranicznych w Berlinie, Bratysławie, Budapeszcie, Lipsku, Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Sofii, Sztokholmie i Wiedniu. W kolejnych latach otwierano nowe placówki: w 1992 r. – w Rzymie, w 1993 r. – w Düsseldorfie, 1994 r. – w Mińsku oraz w 1996 r. – w Wilnie. Więcej na temat zob. A. Umińska-Woroniecka, Instytuty

Pol-skie. Zmiany modelowe w funkcjonowaniu polskiej dyplomacji kulturalnej w latach 1998– 2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2013.

209 A. Umińska-Woroniecka, Od promocji stosunków kulturalnych i naukowych

do dyplomacji kulturalnej w działaniach polskiej służby zagranicznej, „Polski Przegląd

Dyplomatyczny” 2010, nr 5–6, s. 64.

210 J. Derkaczew, Instytuty Polskie idą w obce miasta, „Gazeta Wyborcza”, dział Kul-tura, 6.06.2008.

dując prowadzone przez nie kursy języka polskiego, a gromadzone w nich zbiory biblioteczne przekazano miejscowym placówkom. Dzięki współpracy z lokalnym środowiskiem różnego typu eventy, wystawy, koncerty stały się bardziej dostępne i zyskały zainteresowa-nie wśród miejscowej publiczności. W ich organizację wielokrotzainteresowa-nie angażują się przedstawiciele z Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, Instytutu Książki, Instytutu Teatralnego czy Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina212. Organizację imprez wspierają także Minister-stwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego z podległym mu Instytutem Adama Mickiewicza, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Gospodarki oraz Ministerstwo Edukacji213. Coraz częś-ciej za sprawą Instytutów dochodzi do nawiązywania współpracy między środowiskami naukowymi i kulturalnymi państwa przyj-mującego oraz Polski.

Przeobrażenia, do jakich doszło na przestrzeni lat w zakresie kie-runków i realizacji promocji Polski za granicą, zdają się przynosić zamierzone rezultaty. Wprowadzane od 2008 r. zmiany wizerun-kowe, polegające m.in. na przyjęciu nowego logotypu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a  ponadto wykorzystanie do informowa-nia o rozmaitych wydarzeinformowa-niach powszechnie dostępnych serwi-sów społecznościowych: Facebooka i Twittera, sprawiły, że Polska wyszła z cienia. Dzięki polskiej prezydencji w Unii Europejskiej w 2011 r. wraz z towarzyszącymi jej imprezami kulturalnymi czy np. jubileuszowym obchodom rocznic Lutosławskiego, Gombro-wicza, Chopina oraz Dni Polskich wizerunek kraju zyskał bardziej pozytywny wizerunek.

Przedstawione przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP „Priorytety polskiej polityki zagranicznej na lata 2012–2016” stano-wią pierwszą wieloletnią strategię polityki zagranicznej Polski od 1989 r. Uznawane za kluczowy dokument w zakresie polskiej dyplo-macji, kreślą jej kierunki i służą jako podstawa przy koordynowaniu działań organów administracji rządowej w odniesieniu do

stosun-212 Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa, marzec 2012, s. 24, cyt. za A. Umińska-Woroniecka, Działania polskiej dyplomacji w sferze promocji Polski za

gra-nicą (na przykładzie Instytutów Polskich), [w:] B. Surmacz (red.), Nowe oblicza dyplomacji,

op. cit., s. 277–278.

ków zewnętrznych214. W dokumencie wskazuje się, że skuteczna promocja Polski jest jednym z najważniejszych zadań nowoczesnej polskiej dyplomacji. Jej celem jest wykreowanie za granicą zarówno marki ogólnonarodowej, jak i dobrych marek branżowych. Hasło „Polska” powinno kojarzyć się na świecie z krajem, „który warto odwiedzić, w którym warto inwestować, krajem z ciekawymi ludźmi, kulturą i tradycją”215.

W 2015 r. działalnością na rzecz pozytywnego wizerunku Polski na świecie zajmowało się 25 Instytutów Polskich. Większość z nich mieści się w miastach europejskich, choć nie stanowi to reguły, gdyż Instytuty Polskie swą aktywnością obejmują następujące państwa: Austrię, Białoruś, Belgię, Bułgarię, Chiny, Czechy, Francję, Hiszpanię, Indie, Izrael, Japonię, Litwę, Niemcy (Berlin, Düsseldorf, Lipsk), Rosję (Moskwa, Sankt Petersburg), Rumunię i Republikę Mołdawii (Buka-reszt), Słowację, Stany Zjednoczone, Szwecję, Ukrainę, Węgry, Wielką Brytanię, Włochy216.