W Kościele Katolickim bardzo ważne miejsce zajmuje obok psalmisty, śpiewaka i organisty dyrygent chóru kościelnego. Wraz z chórem pomaga on upiększyć, ale przede wszystkim wzbogacić liturgię odpowiednio wybranymi i naćwiczonymi utworami. To właśnie osobowość dyrygenta w znacznym stopniu determunuje jakość dramaturgii, repertuaru i interpretacji utworów kościelnych. Spróbujemy określić muzyczną rolę, zadania i obowiązki dyrygenta w muzycznym, pedago-gicznym i duchowym prowadzeniu chóru.
Słowo dyrygent pochodzi od łacińskiego słowa dirigere – dyrygować, kierować.
Jest to artysta, który prowadzi śpiewaków podczas nauki i interpretacji muzycz-nych, w większości duchownych dzieł. Sama funkacja dyrygenta i związane z nią zadania nie są bardzo stare. Pojawia się aż pod koniec XVIII w.27 Gestami swoich rąk, ruchami ciała i mimiką twarzy podaje dyrygent śpiewakom i solistom chóru wyraz, charakter, tempo, dynamikę i frazowanie danego utworu.
Pierwszorzędnym zadaniem śpiewu churalnego jest wychowanie głosowe człon-ków grupy i zwyższenie ich poziomu muzyczno – interpretacyjnego. Przede wszystkim to właśnie od dyrygenta wymaga się dotrzymywania zasad włściwej hi-gieny głosu. Dyrygent musi doprowadzić osoby powierzone jego opiece do przy-jęcia właściwej metody twórczej, czystości, zrozumiałej artykulacji tonu i techniki oddechu.
Tych podstawowych elementów śpiewacy nie nauczą się w krótkim czasie, ale mó-wimy tu wyniku wieloletniej precyzyjnej pracy. Oprócz fundamentów któreśmy naszkicowali, dyrygent uczy śpiewaków właściwie reagować na jego bogaty regi-ster gestów, ale również na bodźce związane z interpretacyjnym dotwarzaniem ostatecznego kształtu artystycznego utworu. W praktyce spotykamy się z kilkoma błędami dyregenckimi objawiającymi się na przykład w niedocenianiu rozgrzew-ki głosu i ćwiczń właściwej technirozgrzew-ki oddechu. Podczas próby chóru od razu, tak mówiąc in media res, idzie się od razu na śpiewanie, ewentualnie na powtórzenie nauczonej pieśni, co dyrygent uważa za rozćwiczkę. Wiele razy nie posiada ani opracowanej właściwej kategoryzacji ani typologii głosowej śpiewaków, ale swoje
„pedagogiczne i psychologiczne wiadomości” wykorzystuje głównie do mento-rowania o niezdyscyplinowaniu i niskim poziomie swoich podopiecznych, choć
27 Dostupné na: http://sk.wikipedia.org/wiki/Dirigent. Vyhľadané 17. 3. 2011
często chodzi o samych dobrowolników, miłośników śpiewu, którzy wymagają od dyrygenta pedagogickiego taktu, cierpliwości i systematycznej fachowej pracy.
Praca dyrygenta jest wyjątkowo trudna i wymaga bardzo wiele energii. Dzrygent powinien być dobrym znawcą w dziedzinie pedagogiki głosu, fachowcem jeśli chodzi o metodykę pracy z chórem, oraz utwory chóralne.28
Funkcja dyrygenta bardzo ściśle wiąże się z rolą nauczyciela w tym prawym słowa zmyśle. Dyrygent powinien zrozumiale wyjaśnić i poglądowo ukazać śpiewakom, co od nich wymaga, ale przede wszystkim wyznaczyć styl pracy, dzięki któremu mogą spełnić jego oczekiwania, wymagania i kryteria.
Dyrygent musi najpierw z właściwą intonacją i dobrze technicznie przedśpiewać pieśń i zwrócić uwagę na największe pułapki we właściwej interpretacji utworu.
W tej analizie uzupełnionej o własne poglądowe przykłady nie może zbyt jedno-stronnie podkreślać błędów i zawachań chórzystów. Wręcz przeciwnie, powinien ich podnosić na duchu w stylu: „Panie i panowie, widzicie że te części dają się zaśpiewać...” Jeśli wymagania te nie zostaną spełnione to możemy przyjąć, że ani chór, ani dyrygent nie osiągną należytego poziomu artystycznego.
Przygotowanie i próby chórzystów zostaną zredukowane głównie do nacwicze-nia kilku utworów, które następnie chórzyści zaśpiewają w kościele podczas mszy św. i tak mają nadzieję, że swoje zadania jako śpiewacy opanowali przynajmniej na poziomie elementsrnym, jednak bez większych ambicji muzycznych. V takim przypadku pierwsze skrzypce nie należą do jakości, ale do dobrego samopoczucia z wystąpienia publicznego.
Dyrygent powinien prowadzić chórzystów do:
a) intonacyjnie czystego i rytmicznego dokładnego śpiewu, z zachowaniem sprawnego oddechu,
b) śpiewu wolnie brzmiącym tonem, c) zrozumiałej wysłowności,
d) odpowiedniej deklamacji.29
Oprócz tego dyrygent odpowiada za odpowiednie rozdzielenie śpiewaków do odpopwiednich kategorii głosowych (sopran, alt, tenor i bas). Śpiewak powinien śpiewać w rozpięciu skali głosu odpowiadającej jego naturalnemu rozpięciu głosu.
Właśnie przy tym podziale dyrygent często dopuszcza się błędów, gdy nie dobiera śpiewaków według ich głosowych dyspozycji, ale według potrzebnej liczby śpie-waków w danym głosie.
Od dyrygenta wymaga się również oprócz muzykologicznej erudycji, również pedagogiczno-psychologiczne dyspozycje. Dyrygent powinien być dobrym peda-gogiem i psychologiem. Chór składa się prawie wyłącznie z ochotników, to ocho-ty do śpiewu, prób i wystąpień im nie brakuje. Ten spontaniczny elan wymaga
28 BARANOVÁ, E.: Hudobná edukácia v základnej škole. Zaujímavosti a zákonitosti hudobnej edukácie. Banská Bystrica: TRIAN, 2007, s. 50.
29 Dostupné na: http://sk.wikipedia.org/wiki/Dirigent. Vyhľadané 17. 3. 2011
jednak szczególnie delikatnego i taktownego ukierunkowania i systematycznej pracy z ansamblem. Dyrygent nie może bez powodu podnosić głosu, kłaść na chórzystów zbyt wysokie wymagania, stwarzać nerwowej atmosfery, oraz wywo-ławać interpersonalnych konfliktów. Pedagogiczne i psychologiczne mistrzostwo dyrygenta nie polega na umiejętności narzucania własnych metod i oczekiwań, ale na umiejętności perswazji, nienasilnego przekonywania i zdobywaniu chórzystów dla swoich twórczych przedstaw artystycznych, podejść i celów.
Konieczne są dla dyrygenta również podstawowe wiadomości z dziedziny harmo-nii. Przed rozpopczęciem nauki nowego utworu dyrygent powinien zdobyć mu-zyczne wyobrażenie i doskonałe poznanie utworu. Abecedą dyrygenta jest analiza słuchowa. Podczas ćwiczenia utworu jego zadaniem jest również odkrywanie błę-dów a może też wykonać konieczą harmonijną korektę.
Dyrygent troszczy się nie tylko o próby, ale również o właściwy dobór repertu-aru i śpiew chóru podczas liturgii, pełni więc funkcję muzycznego dramaturga i reżysera. Śpiew chóru w kościele nie może być jednokierunkowo płynącym koncertowym wystąpieniem, ponieważ taka produkcja spada do zupełnie innej programowej kategorii (koncerty muzyki sakralnej, oratoria, kompozycje słow-no-muzyczne). Zgromadzenie wiernych popdczas mszy św., lub innego obrzędu nie powinno być suitou pasywnych, niemych widzów. Chór kościelny jest orga-nicznym elementem wspólnoty wiernych, których ma zapraszać do wspólnej in-terpretacji znanych pieśni religijnych. Taka muzyczna współpraca nie przeszkadza w interpretacji trudnych partii śpiewanych, w których lud bierze udział w sposób duchowny, skoncentrowaną percepcją i medytacją brzmiących utworów.30
Chór w obecnej odnowionej liturgii:
a) śpiewa utwory, które przygotuje dla konkretnego liturgicznego okresu, b) śpiewa i technicznie trudniejsze utwory, przez co ubogaca liturgickie
zgroma-dzenie,
c) wraz z wiernymi uczestniczy we wspólnym śpiewie, d) wprowadza nowe śpiewy do liturgii.31
W praktyce spotykamy się i z tym, że dyrygent prowdzi i kieruje śpiewem całego zgromadzonego społeczeństwa wiernych, jeśli tego wymagają sposób i potrzeba śpiewu. Dla naszej liturgii i warunków jest to raczej coś niezwyczajnego.32
Dyrygent odpowiada i za rozstawienie chóru w przestrzeni. W naszych kościołach spotykamy się z problemem, gdzie umieścić chór śpiewający podczas mszy św.
Akustycynie najlepszym jest miejsce na empore z wypukłym stropem. Niestety miejsce to jest daleko od akcji liturgicznej przy ołtarzu i chór może odnieść wra-żenie że jest odsunięty. Teoretycznie chórzyści mogą stać sprzodu przu ołtarzu,
30 Porov. SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990, s. 18.
31 RÍMSKY MISÁL OBNOVENÝ PODĽA ROZHODNUTIA DRUHÉHO VATIKÁNSKEHO KONCILU.
UVEDENÝ DO PLATNOSTI PÁPEŽOM PAVLOM VI. Typis polygotis Vaticanis, 1981, čl. 274.
32 Porov. SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990, s. 19.
jednak to akustycznie dobre położenie stwarza problemy na linii kontaktu dyry-gent – organista.
BIBLIOGRAFIA:
ŹRÓDŁA:
• LEKCIONÁR I. NA NEDELE A SVIATKY. 2. vydanie. Bratislava: vydavateľstvo VE-SNA pre SSV v Trnave, 1990. 850 s. ISBN 80–85128–23–3.
• RÍMSKY MISÁL OBNOVENÝ PODĽA ROZHODNUTIA DRUHÉHO VATIKÁNSKEHO KONCILU. UVEDENÝ DO PLATNOSTI PÁPEŽOM PAVLOM VI. Typis polygotis Va-ticanis, 1981.
• SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990. ISBN 80-968115-5-X.
LITERATURA POMOCNICZA:
• AKIMJAK, A.: Lektor, žalmista a kantor v obnovenej liturgii. Vysokoškolské skriptá.
Ružomberok, 2000.
• AKIMJAK, A.: Liturgika II. Dejiny Liturgie. Spišské Podhradie: Kňazský seminár bi-skupa Jána Vojtaššáka, 1996.
• BAGIN, A.: Apoštoli Slovanov. Trnava: SSV, 1987.
• BARANOVÁ, E.: Hudobná edukácia v základnej škole. Zaujímavosti a zákonitosti hudobnej edukácie. Banská Bystrica: TRIAN, 2007. ISBN 978- 80-8083-403-6.
• Dostupné na: http://sk.wikipedia.org/wiki/Dirigent. Vyhľadané 17. 3. 2011
• GELINEAU, J.: Czy dazymy do uzyskania nowych form spie i muzyki liturgicznej.
In: Concilium. Wydawnictwo polskie, 1970, nr. 1 – 5.
• KONEČNÝ, A.: Hudobná stránka liturgie. In: Liturgia. Časopis pre liturgickú obnovu.
Trnava, 1992, roč. 2, č. 6 – 7.
• KOPNICKÝ, M.: Klasika a moderna v liturgickej hudbe. In: Konferencia na aktuálne spoločensko-teologické témy. Ružomberok: Vydavateľstvo Verbum Katolíckej uni-verzity, 2011. ISBN 978- 80-8084-683-1.
• LEXMANN, J.: Základné pojmy liturgického spevu a duchovnej hudby. Vysokoškol-ské skriptá. Bratislava: Cyrilometodská bohoslovecká fakulta Univerzity Komen-ského, 1984.
• MALOVEC, E.: Medzispevy vo svätej omši. Trnava: SSV, 1971.
• PAWLAK, I.: Schola, kantor i psalteryzsta w historii Kosciola. Katowice, 1983.
• PIAZECKI, Z.: Rola spiewow w liturgii w swietle Sacrosanctum Concilium. In: Atenum Kaplanskie. Wroclaw, 1960, roč. 72, zv. 427.
• PILCH, B.: Melodie spiewow miedzy czytaniami po Soborze Watykanskim II. w pol-skich spiewnikach katolickich. Rukopis magisterskej práce. Lublin, 1993.
• PROSNAK, J.: Z dziejow nauczania muzyki i spiewu w osrodkach klasztornych i die-cezjalnych w Polsce do wieku XIX. In: Stan badaň nad muzyka religijna w kulturze polskiej. Warszava. Red. J. Pikulika, 1973.
• RAK, R.: Služba oltarza. Katowice, 1982.
• SEHNAL, J.: Jak by měl vypadat duchovní spěvník dnešní doby. Praha: Opus musi-cum, 1991.
• SKOP, G.: Formacja liturgiczno – muszycna psalterzystow. In: Collectanea Theologia-ca. Warszawa, 1973, roč. 43, zv. 3.
Wydawca / Publisher:
Instytut Studiów Międzynarodowych i Edukacji HUMANUM www.humanum.org.pl
28 (1) 2018 ISSN: 1898-0171
Copyright © 2018 by Society and Education
All rights reserved
Anna Macejová
Katedra Etiky a Bioetiky, Filozofická fakulta Prešovskej university v Prešove, Prešov, Slovakia
E-mail: annamacejova1@mail.com