Najpoważniejszą konsekwencją jest to, że osoba podejmuje próby samobójcze, które dotykają w skali globalnej coraz to większej ilości osób. Trudne do interpre-towania i zrozumienia jest to, że dotyka to dzieci, które dopiero powinny się roz-wijać, kształcić i realizować podstawowe zadania rozwojowe, a nie umierać. Spo-łeczeństwo nie może przechodzić obojętnie obok wciąż narastającego problemu, dlatego tak ważna jest wieloaspektowa działalność specjalistów w tym aspekcie.
Co ważne, są to kwestie drażliwie, które negatywnie wpływają zarówno na oso-bę po próbie samobójczej, a w przypadku samobójstwa dokonanego na całą jed-nostkę rodzinną. Realnie samobójstwa związane są z ubytkiem jakiegoś procentu populacji na skutek śmierci lub obniżenia potencjału sił społecznych na skutek za-chowań suicydalnych (Martin, 1979: 279-281). Samobójstwa dzieci i młodzieży są wyjątkowo traumatyczne dla specjalistów wielu dziedzin – związane jest to z tym,
że zawodzi cały system i dotychczasowa wiedza mająca na celu obronę ludzkiego życia. W wyszukiwarce na pierwszych stronach można wyodrębnić informacje typu: „Samobójstwa dzieciaków. Okrucieństwo naszych czasów” z dnia 17 paź-dziernika 2013, w artykule opisana jest tragiczna sytuacja wielu dzieci w szkołach – to jak rówieśnicy zachowują się w stosunku do siebie, jakie przezwiska są naj-częściej wykorzystywane oraz jak bardzo działa w naszym społeczeństwie agresja werbalna i cyberprzemoc (www.natemat.pl). Kolejnym doniesieniem jest „Dramat w szkole. 15-latek popełnił samobójstwo” o tym jak w gorzowskiej szkole podsta-wowej numer 20 powiesił się 15-letni uczeń, którego mimo reanimacji nie udało się uratować” (www.gazetalubuska.pl). „14-latek powiesił się, bo był szykanowany w szkole” 24 września 2017 roku wspominana jest sprawa 14-letniego Dominika, który popełnił samobójstwo dwa lata temu. Zaznaczono, że na jego decyzję mieli mieć wpływ koledzy ze szkoły i nauczycielka. (www.wprost.pl). W Internecie jest dostępnych wiele informacji dotyczących tego tematu.
Okres dorastania jest znaczącym aspektem w rozwoju dzieci i młodzieży. Warto poddać analizie cechy osobowości ucznia, które w okresie adolescencji występują z zaburzeniami psychicznymi. Można wymienić czynniki, które są związane z za-chowaniami autodestrukcyjnymi:
• zmienny nastrój,
• demonstrowanie złości,
• zachowania autodestrukcyjne,
• wyładowanie się przez zachowania gwałtowne (typu acting-out),
• silna impulsywność,
• drażliwość,
• sztywność myślenia i strategii radzenia sobie ze stresem i sytuacjami kryzy-sowymi,
• mała zdolność rozwiązywania problemów, wówczas gdy pojawiają się trud-ności,
• niezdolność dostrzegania rzeczywistości,
• tendencje do życia w świecie złudzeń,
• fantazje wielkościowe na przemian z poczuciem własnej bezwartościowości,
• skłonność do doznawania rozczarowań,
• lęk, szczególnie jako reakcja na niewielkie dolegliwości somatyczne,
• rozczarowania,
• przekonanie, że jest się lepszym od innych osób,
• poczucie niższości,
• poczucie braku pewności siebie
• prowokacyjne zachowania wobec kolegów szkolnych oraz osób dorosłych, w tym rodzicom,
• niepewność co do własnej tożsamości lub orientacji seksualnej,
• ambiwalentne relacje z rodzicami, innymi dorosłymi oraz przyjaciółmi [WHO, PTS, 2003: 19].
Dzieci i młodzież o skłonnościach samobójczych wykazują w znacznym stopniu podatność na stres. Trudności i negatywne zdarzenia życiowe często wyzwalają zachowania autodestrukcyjne. Do takich ryzykownych sytuacji i zdarzeń należą między innymi sytuacje, które można subiektywnie uznać za krzywdzące. Wrażli-we dzieci i nastolatki mogą postrzegać obiektywnie banalne sytuacje za tragiczne i rzutujące na ich dalsze życie. Często decydują na zachowania ryzykowne, reagu-ją na zdarzenie lękiem i chaosem. Nie są w stanie racjonalnie zareagować, gdyż uważają, że większość trudności wpływa na ich negatywne spostrzeganie przez społeczeństwo. Sytuacjami kryzysowymi dla przedstawicieli młodszej grupy wie-kowej są problemy rodzinne, rozstanie się z przyjaciółmi, sympatią, kolegami z klasy czy zerwanie związku miłosnego, które często w tym wieku prowadzi do trudności psychicznych. Trudne do zniesienia jest także śmierć kogoś kochanego lub innej znaczącej osoby. Ważnymi kwestiami są te związane z utratą zdrowia za-równo psychicznego jak i fizycznego np., poważna choroba somatyczna, zakażenie wirusem HIV lub inną chorobą przekazywaną drogą płciową, niechciana ciąża, aborcja. Trudności w szkole decydują o pojawieniu się wielu trudności w szczegól-ności nacisk ze strony grupy rówieśniczej lub autodestrukcyjna akceptacja przez rówieśników, tyranizowanie, represjonowanie, wysoki poziom wymagań w szkole w okresie egzaminów czy rozczarowanie wynikami w nauce oraz niepowodzenia w szkole. Do czynników ryzyka można zaliczyć także złą sytuację finansową, brak pracy własnej bądź rodziców (WHO, PTS, 2003: 22-27).
Samobójstwo jest aspektem wielowymiarowym, jednak interpretując je w sytuacji szkolnej, nie można zapomnieć o kwestii związanej z rodziną. Próba wyjaśnienia młodzieżowych zamachów samobójczych jest wyzwaniem dla wielu specjalistów, a w dalszym ciągu trudno o jednoznaczne stwierdzenia. Przykładami, które są najczęściej powtarzalne to np. zawód sprawiony najbliższym osobom z otoczenia, utrata kontaktu z biskimi osobami, poczucie niezrozumienia przez bliskie osoby.
Kolejną ważną kwestią jest poczucie odrzucenia przez najbliższych czy konflikt z członkami rodziny. Trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych wpły-wają na obraz siebie zarówno dziecka jak i osób w starszym wieku (Susułowska, Sztompka, 1978: 34-43).
PROFILAKTYKA
Rodzina stanowi jedną z największych wartości w życiu człowieka, a wszystko to, co wiąże się z jej funkcjonowaniem, dezintegracją, pozostaje nieobojętne dla rodziny jako całości. W wielu badaniach rodzina traktowana jest jako zespół różnorodnych zmiennych, jest ona niezwykle istotna w kwestii uwarunkowań aktów autode-strukcyjnych, w tym zachowań samobójczych (Orden, 2010: 575-600) Zachodzące we współczesnym świecie przemiany zarówno polityczne, technologiczne, gospo-darcze, kulturowe czy światopoglądowe są ujmowane jako przejawy zachodzących w szerokiej perspektywie zmian. Zmierzają one coraz do większej współzależności jednostek, a także wielowymiarowej integracji (Hołyst, 2011: 93). Rozwój i wy-korzystanie technologii informacyjnych przyczynia się w znacznym stopniu do
szybszych i skuteczniejszych przedsięwzięć w społeczeństwie. Nowoczesność jest dla wielu jednostek i organizacji poważnym wyzwaniem zarówno z racji procesu globalizacji, jak również można zaobserwować pogłębiający się problem ekskluzji społecznej (Pływaczewski, Guzik-Makaruk, Dajnowicz, 2016: 15-33). Osoby pró-bujące tego rodzaju szantażu zwykle nie spełniają gróźb (Dymek-Balcerek, 1999).
Skłania do rozważania aspektów związanych z samobójstwem z wielu perspektyw, w tym: filozoficznej, psychologicznej, pedagogicznej, społecznej, politycznej czy prawnej (Ringel, 1987). Ponadto samobójstwo jest zjawiskiem społecznym, które towarzyszy człowiekowi od najdawniejszych czasów, jednakże percepcja jego do-niosłości nieodłącznie związana jest ze zmianami cywilizacyjnymi. W nawiązaniu do przykładu z praktyki psychologicznej stwierdzono, że motywy podejmowania nieudanych prób samobójczych mają charakter problemów egzystencjalnych, fi-nansowych i rodzinnych. Poszukiwanie uwarunkowań i tendencji do zachowań samobójczych jest zagadnieniem o wielkim potencjalnym znaczeniu. Dysponując odpowiednią specjalistyczną wiedzą można precyzyjnie określić profile osobowo-ści, które reagują samobójstwem np. w warunkach zwiększonego stresu.
Bardzo ważną kwestią są czynniki chroniące młodzież przed zachowaniami sa-mobójczymi, w literaturze socjologicznej można wyróżnić kilka grup elementów:
1. Wzorce rodzinne:
• dobre relacje z członkami rodziny,
• wsparcie ze strony rodziny;
2. Styl poznawczy i osobowość:
• dobrze rozwinięte umiejętności społeczne,
• wiara w siebie,
• dobre mniemanie o swojej sytuacji życiowej i osiągnięciach,
• poszukiwanie pomocy, kiedy zaczynają się trudności, np. w nauce szkol-nej,
• poszukiwanie porady innych, gdy trzeba dokonać jakiegoś ważnego wy-boru,
• otwartość na doświadczeniach innych ludzi,
• korzystanie ze sposobów rozwiązywania problemów innych ludzi,
• otwartość na nową wiedzę;
3. Czynniki kulturowe i socjodemograficzne:
• integracja społeczna, np. poprzez uczestniczenie w zajęciach sportowych, spotkaniach organizacji kościelnych, klubów i w innych formach działal-ności,
• dobre relacje z kolegami w szkole,
• dobre relacje z nauczycielami i innymi dorosłymi,
• wsparcie ze strony odpowiednich osób [WHO, PTS, 2003: 15-16].
Pogorszający się stan emocjonalny ucznia zasługuje na szczególną wieloaspektową uwagę. Może się on przejawiać na przykład poprzez zmniejszenie wysiłku
wkła-danego w realizację podstawowych czynności, nadmiernego palenia papierosów, picia alkoholu, używania narkotyków z marihuaną i haszyszem włącznie.
Tabela 1. Wykaz przykładów pogarszającego się stanu emocjonalnego uczniów.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły (2003)., tłum. B. Mrozik, przedm. Cz. Cekiera, Światowa Organizacja Zdrowie, Polskie Towarzystwa Suicydologiczne, Genewa-Warszawa s. 23-25.