List pożegnalny samobójcy jest jednym z najbardziej osobistych tekstów wypo-wiedzi człowieka z jakimi możemy się spotkać. List taki może pełnić funkcję te-stamentu, być dla bliskich samobójcy przesłaniem, czy zawierać oskarżycielskie wyrzuty1. Listy takie zawierają słowa pożegnania, przekazują ostatnią wolę, a także często zdradzają przyczyny tego drastycznego kroku, jakim jest samobójstwo. Naj-częściej są sformułowane bardzo prosto, zawierają ogólne słowa pożegnania, proś-bę o wybaczenie czy rozporządzenie, co do majątku. Rzadko kiedy zawierają dłuż-sze wyjaśnienia co do motywów, czy przyczyn, które skłoniły do samobójstwa2. Z punktu widzenia kryminalistyki list pożegnalny stanowi materiał dowodowy sprawy, dlatego też bardzo ważne jest zweryfikowanie jego autentyczności. Co więcej list taki, może nie tylko okazać się przydatny w jednej konkretnej sprawie, ale także może wzbogacić wiedzę z zakresu badań nad patologiami społecznymi.
Badając listy i starając się je klasyfikować, możemy dać wskazówki dla projekto-wanych działań profilaktycznych. List pożegnalny jest komunikatem, wypowie-dzią, która pozwala nam dokonać rekonstrukcji zmian zachodzących w psychice samobójcy, może także pozwolić poznać przyczyny targnięcia się na własne życie3. OSTATNIE LISTY MĘCZENNIKÓW
Mówiąc o listach pożegnalnych samobójców, warto byłoby poświęcić uwagę także ostatnim listom męczenników. Samobójstwa męczenników niekiedy wchodziły w zakres pojęcia samobójstwa altruistycznego, które obejmowało oprócz świętych także terrorystów4.
Jednostka popełniając samobójstwo altruistyczne traktuje je jako obowiązek, a siebie jako ofiarę, którą musi ponieść dla społeczeństwa. Niewypełnienie jej obo-wiązku spowoduje okrycie jej niesławą, karami religijnymi, a także będzie wiązać się z utratą szacunku publicznego. Jednostka, czuje w tej sytuacji nacisk ze strony społeczeństwa5. Różnica między samobójcami zwykłymi, a altruistycznymi jest taka, iż Ci ostatni nie są dostępni. Nie można poddać ich badaniom, testom i wy-wiadom. Obecnie w wyniku badań uzyskano zbyt mało danych. W 2004 roku ba-dania B. Parka prowadzone metodą opisową dostarczyły dokumentów i zapisków męczenników, które można było porównać do listów samobójców. Jednak obecnie wciąż wiemy za mało, by dostrzec różnicę między altruistycznymi a zwykłymi sa-mobójcami. Problem stanowi brak danych. Listy i osobiste zapiski męczenników pochodzą z gazet, ulotek czy wtórnych publikacji. Pierwsze międzykulturowe
ba-1 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 11
2 Hołyst B. (1983), Samobójstwo przypadek czy konieczność, Warszawa s. 173
3 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 12
4 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 752
5 Durkheim E. (2011), Samobójstwo: studium z socjologii, Warszawa s. 280-281
danie listów samobójców przeprowadził A. Leenaars poddając analizie 56 listów z Kanady i USA. Samobójcy zostali wtedy poddani analizie, co do wieku i płci.
Badania te nie wykazały różnić w zakresie interpersonalnym, w przeciwieństwie do badań przeprowadzonych w Europie i Australii. W Rosji i notatkach samobój-ców pochodzących z niej, odrzucenie i agresja występowały częściej w listach niż u obywateli innych krajów. Może to wiązać się z tym, iż kultura oddziałuje silniej na człowieka niż sam ból6. Jednostka nie czuje, wtedy że ma prawo popełnić sa-mobójstwo, ale swój los utożsamia z losem innych. Sama czuje się bezwartościowa i też w społeczeństwie odgrywa bardzo małą rolę. Jednostka taka, nie ma szans na własną niezależność, jest pod ciągłym nadzorem zbiorowości, w której ludzie żyją jednym wspólnym życiem i poglądami7.
Z przeprowadzonego porównania notatek męczenników z listami pożegnalnymi osób dorosłych wynika, iż osoby chcące popełnić samobójstwo mają podobne ce-chy psychologiczne. Jednak psychika męczenników różni się, w ich umyśle do-minuje stan ekstremalnego bólu, ograniczenia mentalnego, depresji. Patrząc na taką osobę musimy pamiętać o socjolingwistycznym kontekście, w którym żyje.
Na przykład w krajach, gdzie ma miejsce polityczna przemoc, listy samobójców odzwierciedlają ją, opisują. Samobójcy altruistyczni postrzegają samobójstwo jako protest, poświęcają się dla społeczeństwa by wyrazić swoją niezgodę na otaczającą ich rzeczywistość8. Pogrążają się w czymś innym, w innej wartości dla której żyją, sami dla siebie nie mają własnego istnienia. Listy męczenników są znakiem ich męczeństwa, potrzebują oni także publiczności. Publicznością tą jest społeczeń-stwo, które nie uznaje ich czynu za samobójspołeczeń-stwo, a za akt miłości, poświęcenia się.
Co więcej, na przykład w Korei Południowej w listach samobójców da się zauwa-żyć oddziaływanie kontekstu politycznego na ich czyn9. Struktura społeczeństwa narzuca silną zależność jednostki, wywiera nacisk, mówi do niej językiem nakazu, zobowiązuję do dzielenia losu z losem innych10. Listy tych osób są więc podob-ne, w każdym z nich występuje skupienie na jednym problemie mianowicie USA i chorobliwe ograniczenie umysłowe wobec tylko tego problemu. Zaś Samo sa-mobójstwo jest traktowane przez Koreańczyków jako najlepsze rozwiązanie, jako obowiązek indywidualny każdej jednostki, jak i wobec narodu11.
Ryszard Siwiec (1909 – 1968) to żołnierz AK i filozof, który odebrał sobie życie w wieku 59 lat poprzez samospalenie. Był wielkim patriotą. W okresie PRL - u sam tworzył i rozrzucał ulotki propagujące wolną Polskę podpisując się jako Jan Polak.
Umierał płonąc, krzycząc: „Niech żyje wolna Polska!” i „To jest krzyk umierającego wolnego człowieka.” Odebrał sobie życie na stadionie pełnym widzów, w tym sze-fów partii w trakcie obchodów dożynek12. O to list pożegnalny, który napisał do żony, na krótko przed odebraniem sobie życia: „Kochana Marysiu, nie płacz.
Szko-6 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 752-756
7 Durkheim E. (2011), Samobójstwo: studium z socjologii, Warszawa s. 282 8 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 757
9 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 757
10 Durkheim E. (2011), Samobójstwo: studium z socjologii, Warszawa s. 281
11 Czabański A. (2009), Samobójstwa altruistyczne: formy manifestacji, mechanizmy i spo-łeczne reperkusje zjawiska, Kraków, s. 263
12 http://www.fronda.pl/a/co-powiedzial-ryszard-siwiec-przed-swoja-smiercia,22081.html (dostęp 13.01.2018)
da sił, a będą ci potrzebne. Jestem pewny, że to dla tej chwili żyłem 60 lat. Wybacz, nie można było inaczej. Po to, żeby nie zginęła prawda, człowieczeństwo, wolność ginę, a to mniejsze zło niż śmierć milionów. Nie przyjeżdżaj do Warszawy. Mnie już nikt nic nie pomoże. Dojeżdżamy do Warszawy, pisze w pociągu, dlatego krzywo.
Jest mi tak dobrze, czuję spokój wewnętrzny jak nigdy w życiu.”13 Siwiec pozostawił po sobie także testament (Rys. 2.1.) oraz antykomunistyczne wystąpienie nagra-ne na taśmę magnagra-netofonową. O to cytat z niego: „Ludzie, w których może jesz-cze tkwi iskierka ludzkości, uczuć ludzkich, opamiętajcie się! Usłyszcie mój krzyk, krzyk szarego, zwyczajnego człowieka, syna narodu, który własną i cudzą wolność ukochał ponad wszystko, ponad własne życie, opamiętajcie się! Jeszcze nie jest za późno!”14 Główną przyczyną samobójstwa Siwca był udział polskich wojsk w in-wazji na Czechosłowację (tzw. stłumienie praskiej wiosny). Jego manifest został przemilczany przez wszystkie media i tłumaczony przez ówczesne władze chorobą psychiczną. Na jego pogrzebie zjawiły się tłumy, na znak protestu przeciwko ów-czesnym władzom15.
Testament ten, zawiera rozporządzenia majątkowe, a także przesłanie dla dzieci:
„Ja, Ryszard Siwiec, zdrów na ciele i umyśle, po długiej walce i rozwadze postanowi-łem zaprotestować przeciwko totalnej tyranii zła, nienawiści i kłamstwa opanowu-jącej świat. Ponieważ nie mam szans, że wyjdę z tego cało rozporządzam niniejszym jak następuje (...) Wam moje drogie dzieci zalecam i nakazuję:
1. Nie dajcie nigdy odebrać sobie wiary w Boga, wiary w człowieka, w jego dążenia do wolności i prawdy.
2. Bądźcie zawsze dobrymi Polakami. Pamiętajcie, że Ojczyzna, to nie tylko wy, ale i ten zbałamucony polski milicjant, który bije Cię pałką i kopie za domaganie się wolności.
3. Zawsze pamiętajcie, że drugi człowiek jest takim samym człowiekiem jak wy, a często lepszym od was.”16
Samobójcze ataki to rodzaj agresji, który jest bardzo trudny to zwalczenia, ponie-waż rozwija się na gruncie motywacji, która przypisuje mu wartość pozytywną, męczeństwo.85 Problem stanowi tutaj także rozstrzygnięcie jak rozpoznać mę-czennika, a jak terrorystę, który wpierw zabija innych a potem siebie. Wiele au-torów, akceptuję altruistyczne samobójstwa we własnej kulturze, zaś inne nazywa aktami terroryzmu. Analizując postępowanie samobójcy, musimy mieć na uwadze płaszczyznę społeczną, jednak musimy także pamiętać o różnicach jakie zachodzą w umysłach przyszłych altruistycznych i nie tylko samobójców17.
13 Ibidem
14 http://www.knowacz.pl/biogramy/bober/bober_0101.htm (dostęp13.01.2018) 15 ibidem
16 www.fronda.pl/a/co-powiedzial-ryszard-siwiec-przed-swoja-smiercia,22081.html (dostęp 13.01.2018)
17 Czabański A. (2009), Samobójstwa altruistyczne: formy manifestacji, mechanizmy i spo-łeczne reperkusje zjawiska, Kraków, s. 263
WYBRANE BADANIA NAD LISTAMI POŻEGNALNYMI
List pożegnalny stanowi więc swoiste studium umysłu ludzkiego. Opinie bada-czy, co do sposobów analizy i interpretacji listów zmieniały się wraz z czasem18. Uczeni tacy jak E. Durkheim pokazują nam ramy socjologiczne czynu. Badają oni społeczeństwo, na jego postawie budują hipotezy i na nim je weryfikują. Na pod-stawie statystyk wiedzą z jaką liczbą zamachów samobójczych mogą liczyć się co roku. Jest ono faktem społecznym. Dlatego też, socjolog nie bada poszczególnych samobójców, a samobójstwo stanowi dla niego pewną tendencję społeczeństwa19. Poszczególnymi indywiduami zajmują się analitycy listów samobójców20. To oni pozwalają nam zrozumieć motywy, osobiste emocje i przeprowadzić rekonstruk-cję życia samobójcy. Na przykład E. Shneidman przez ostanie pięćdziesiąt lat do-konywał analizy listów samobójczych. Jego pierwszą tezą było stwierdzenie, iż list to najlepszy środek badawczy, by poznać umysł samobójczy21. Wtedy to, bo w latach pięćdziesiątych list był traktowany przez niego stricte jako dokument, który odtwarzał sytuacje samobójcy z chwili popełnienia czynu22. Dwadzieścia lat później, bo w latach siedemdziesiątych doszedł do antytezy. Stwierdził bowiem, iż nie można uogólniać, że na podstawie jednego listu nie jesteśmy w stanie dojść, do tego czemu ogólnie ludzie popełniają samobójstwa23. List był wtedy traktowany, jako dokument bardzo osobisty i odnoszący się do konkretnej sytuacji, a wyciąga-nie z a wyciąga-niego ogólnych wniosków było zabiegiem a wyciąga-niebezpiecznym24. Jego najnowsze stanowisko jest nazwaną przez niego „syntezą”, mianowicie doszedł do wniosku, że analiza listów w szerszym kontekście życia samobójcy może pomóc zrozumieć samobójczą rozpacz.93 Z kolei Amerykański psychiatra A. Beck był zdania, iż sa-mobójcy różnią się od siebie, aczkolwiek myślą podobnie na trzech obszarach:
o sobie, o przyszłości i o otoczeniu. Dokonując rekonstrukcji A. Beck stworzył właśnie te trzy poziomy tematyczne zawarte w treści listu, tzw. „triadę poznaw-czą”, która jest potrzebna by dokonać odtworzenia życia samobójcy. Na pierwszym poziomie myślenia o samym sobie samobójca widzi siebie jako istotę bezwarto-ściową o samych negatywnych cechach. Myśląc o przyszłości samobójca widzi ją jako pasmo bólu i nieszczęścia. Traktuje swój ból jako nieuchronny i niemożliwy do zwalczenia, co zniekształca wizje jego przyszłego życia. Społeczeństwo, czyli otoczenie widzi jako przyczynę swoich negatywnych emocji. Wydaję mu się, że stawia przed nim zbyt wysokie wymagania, a sam jest zbyt słaby by im sprostać przez co zaczyna obwiniać siebie.94 Jednostka nie widzi uzasadnienia dla wyima-ginowanych przez nią wymagań społeczeństwa, ale mimo to nie potrafi się od nich odciąć25.
18 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 760
19 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 130
20 Hillman J. (1996), Samobójstwo a przemiana psychiczna, Warszawa s. 23 21 O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 100
22 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 131
23 O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 100
24 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 131
25 O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 100
TEMATYCZNY PODRĘCZNIK DO PROGNOZOWANIA ZACHOWAŃ SAMO-BÓJCZYCH
Ponadto, istnieją trzy typy analiz tych listów, mianowicie; metoda opisowa, którą posługiwał się Leenaars. Polega ona na opisie stanu emocjonalnego, sytuacyjnego i demograficznego samobójcy. Druga metoda skupiająca się na różnicach jakie zachodzą między autentycznymi listami a tymi, które napisały osoby, które tylko odnosiły się z zamiarem popełnienia sobie życia. Trzecia metoda polegająca zaś na posługiwaniu się „Tematycznym podręcznikiem do prognozowania zachowań sa-mobójczych”26. Podręcznik ten został stworzony przez Antoona Leenaarsa, który w tym celu zapoznał się z poglądami i postulatami dotyczącymi samobójstwa. Ze-brał on dziesięciu specjalistów, którzy byli wiodącymi postaciami w dziedzinie ba-dań nad listami, zdania i stworzył listę stu reprezentatywnych zba-dań. Dwadzieścia trzy zdania zostały przez niego znalezione w 2/3 autentycznych listów. A osiemna-ście zdań było używanych częA osiemna-ściej w listach autentycznych niż symulowanych. Te dwadzieścia trzy zdania zostały uznane przez Leenaarsa jako cechy wspólne psy-chiki samobójców. Podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza część dotyczy grup intrapsychicznych, a druga zaś grup interpersonalnych27. O to tabela (Tabela 1.) prezentująca osiem grup ”Tematycznego podręcznika do prognozowania za-chowań samobójczych”.
Tabela 1. Tematyczny podręcznik do prognozowania zachowań samobójczych
Intrapsychiczne Interpersonalne
Nieznośny ból psychiczny Relacja interpersonalne Ograniczenia poznawcze Odrzucenie – agresja Niezdolność bezpośredniego wyrażania uczuć Identyfikacja - ucieczka
Nieumiejętność przystosowania się Ego
Źródło: O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 107
Podręcznik ten stanowi zintegrowany wielowymiarowy model, a samobójstwo ma w nim wartość porządkującą i funkcjonalną, mianowicie ma ono na celu przynie-sienie sobie ulgi w bólu psychicznym28.
Nieznośny ból psychiczny, to coś co odczuwa samobójca. Ma on poczucie bezna-dziejności i bezsilności. Jedynym rozwiązaniem dla niego wydaje mu się samobój-stwo.
Na ten ból cierpiało przed śmiercią aż 90% samobójców, a swoje cierpienie opi-sywali listach. Oto wypowiedz mężczyzny, któremu nie układało się z żoną, który właśnie odczuł taki ból, kiedy żona poprosiła go o separację:
„Utraciłem szczęście utraciłem miłość
26 Bednarski L., Urbanek A. (2012), Śmierć samobójcza – perspektywa kryminalistyczna i pe-dagogiczna, Kraków s. 128-129
27 O`Connor R., Sheehy N. (2003), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 99 28 Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa s. 755
nie mogę już znieść bólu po utracie ciebie i dzieci...
przykro mi, że cię zraniłem, ale to, co powiedziałem nie było prawdą.”29
Ograniczenie poznawcze, jako kolejna cecha człowieka chcącego targnąć się na swoje życie. Osoba taka nie myśli logicznie, sama zatruwa się negatywnymi emo-cjami, a jej procesy myślowe są zniekształcone. Jest to tak zwane „myślenie tune-lowe”. O to jego przykład:
„W porządku, wygraliście wszyscy, Nieważne już, czym nie byłem ani jak chcę ułożyć własne życie.
Wystarczy dziura w ziemi... nie nakładajcie żałoby.”30
Niezdolność bezpośredniego wyrażania uczuć jest związana z ambiwalencją.
Człowiek taki czuje się roztargniony, targają nim jednocześnie negatywne, jak i pozytywne odczucia co do danego stanu rzeczy. Jednostka taka, nie wie sama co ma zrobić. O to wypowiedz, kobiety, którą targały sprzeczne emocje:
„[imię odbiorcy] w tej chwili potwornie cię nienawidzę, ale minutę temu mówiłam ci, że cie kocham,
Przepraszam, dlaczego ja?”31
Nieumiejętność przystosowania się ma miejsce, gdy człowiekowi wydaje się, że nie potrafi sprostać wymaganiom społeczeństwa. O to przykład listu człowieka, który nie widzi dalszego sensu życia:
„Jak mam zacząć.
Mogę jedynie powiedzieć, że przyszedł czas, by się pożegnać. Moje życie nie jest warte życia dalej, bo nie mam po co żyć.
Ciągle tylko się martwię i czuję przygnębienie.
Nie mam żadnego powodu, by robić to dalej...”32
Ostatnią grupę elementów stanowi ego. Jest ono związane z brakiem motywacji, brakiem konstruktywności. Osoby o skłonnościach samobójczych mogą także traktować samobójstwo jako karę, za jakieś negatywne zdarzenie, które je spotkało
29 O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 107 30 Ibidem, s.107-108
31 Ibidem, s. 108 32 ibidem
w przeszłości. Zdania dotyczące ego zostały odnalezione w 36% danego przepro-wadzonego badania.10333
Jeżeli chodzi o interpersonalne elementy „Tematycznego podręcznika do progno-zowania zachowań samobójczych”, to jako pierwsze zostały wymienione relacje interpersonalne, które u przyszłych samobójców są złe. Jednostka nie myśli pozy-tywnie, a możliwe dobre rozwiązanie sytuacji wydaje jej się niemożliwe. Problem ten występował w 75% listów. Efekt tego może stanowić kolejny element miano-wicie odrzucenie – agresja, kiedy jednostka kieruje agresję wobec samej siebie jako efekt frustracji. Ostatnim elementem jest identyfikacja – ucieczka, która ma miejsce wtedy, gdy jednostka traktuje samobójstwo jako rozwiązanie. O to frag-ment list człowieka, który kieruje agresje wobec siebie, a tak na prawdę nienawidzi innych:
„Przez tylu ludzi moje życie legło w gruzach...
Och, jak ja siebie nienawidzę, naprawdę zrujnowałem twoje życie...”10434
Podczas badania jakie przeprowadziło trzech psychologów na podstawie 45 listów pochodzących z 142 prób samobójstw, mających miejsce w kilku regionach Ir-landii, odnotowano następującą statystykę. Specjaliści, po przeprowadzonym ba-daniu dowiedli, iż autorzy listów pod względem wieku czy stanu cywilnego nie różnią się od tych, którzy nie napisali listu. W większości samobójstwo popełnia-li ludzie młodzi, a około 90% z nich było samotnych lub zamężnych/żonatych, posiadających zdolności manualne. Co zaskakujące profile psychologiczne stwo-rzone z ośmiu tematów reprezentatywnych były podobne dla wszystkich autorów bez względu na wiek. Co jest ciekawe, bowiem jak wiadomo ludzie młodzi i starsi przytaczają w swoich listach inne okoliczności jako powody samobójstwa. Leena-ars był zdania, iż ludzie młodsi częściej opisują skomplikowaną sytuacje interper-sonalna w jakiej się znaleźli a także częściej w ich listach odnajdywane są zdania z grupy ego. Częściej dotyka ich także problem identyfikacji – ucieczki. Według badań w Irlandii, ludzie młodsi częściej niż osoby w średnim wieku odczuwali ten problem, jednak statystycznie tak często jak osoby w wieku starszym. W listach młodszej części autorów występował także częściej problem dotyczący konstruk-tywności35.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA LISTÓW POŻEGNALNYCH WEDŁUG SHNEIDMANA
Shneidman, poprzez analizę listów, wyróżnił charakterystyczne dla nich cechy. Co prawda, nie ma dwóch takich samych samobójstw. Każde samobójstwo ma inny charakter, jednak istnieją cechy które upodabniają je do siebie. Cechy te mówią na o tym, co wydało się samobójcy na tyle istotne, że postanowił sobie z tego powodu odebrać życie. Cechy te zostały sklasyfikowane przez Shneidmana następująco:
33 Ibidem, s.109 34 ibidem
35 O`Connor R., Sheehy N. (2002), Zrozumieć samobójcę, Gdańsk s. 111
• Cechy sytuacyjne: samobójstwo jest spowodowane bólem psychicznym, z którym dana osoba nie potrafi sobie poradzić. Ból psychiczny stanowi tutaj bodziec do podjęcia decyzji.
• Cechy wolicjonalne: samobójstwo jest widziane tutaj jako rozwiązanie swoich problemów, ma ono na celu likwidację świadomości.
• Cechy afektywne: to cechy, które są związane z emocjami towarzyszącymi samobójcy, mianowicie odczuwa on beznadziejność sytuacji i czuje się bez-radny. Wobec samobójstwa przyszły samobójca przyjmuje postawę ambiwa-lentną.
• Cechy poznawcze: to cechy myślenia samobójcy. Przyszły samobójca myśli jednorodnie i zawężenie, nie potrafi sam sobie pomóc.
• Cechy relacyjne: to cechy związane, z tym iż samobójca ma prawo do odebra-nia sobie życia, ma autonomię, która pozwala mu decydować o swoim istnie-niu. Tutaj także znajduje się poinformowanie kogoś o tym (akt interpersonal-ny), dlaczego samobójstwo wydaje się być najlepszym rozwiązaniem.
• Cechy seryjne: samobójca akceptuje samobójstwo, jest ono dla niego logiczne i nie wydaje się odbiegać od strategii jakie stosował samobójca w celu zwalcze-nia swoich problemów w życiu36.