Kościół Katolicki od najdawniejszych początków swojej historii należycie doce-niał miejsce muzyki nie tylko w religijnych, ale również w szerszych kontekstach społeczno – kulturalnych. Zrozumiałą rzeczą jest to, że priorytetem było włącze-nie sakralnych utworów instrumentalnych i pieśni do codziennej pracy duchowej i do działania pomiędzy wiernymi. To właśnie kościelna muzykalność wytworzyła bogate źródło inspiracji dla światowych muzycznych artefaktów, które dziś okre-ślamy mianem złotego dziedzictwa światowej lub słowackiej klasyki. Nie należ do przypadku to, że prawie wszyscy mistrzowie wzrastali artystycznie i udoskonalali swoją interpretację właśnie poprzez komponowanie oratoriów, utworów organo-wych lub chóroorgano-wych pieśni kościelnych w różnych doboorgano-wych aranżaciach.
Muzyka kościelna i spiew w liturgii prowdzą człowieka do bardziej wewnętrzne-go i wewnętrzne-gorętszewewnętrzne-go przeżycia swojej pobożności.Człowiek ma na podstawie muzyki i śpiewu przybliżać się do osławy Boga i poświęcenia wiernych.19 Dlatego Kościół muzykę duchową zawsze oczyszczał od nieproszonych wpływó świeckich. Cieka-we jest to, że Kościół zawsze znalazł drogę, na której adoptuje do sCieka-wego skarpca i to, co wcześniej nie korespondowało z przepisami katolickimi. Również organy
18 KONEČNÝ, A.: Hudobná stránka liturgie. In: Liturgia. Časopis pre liturgickú obnovu. Trnava, 1992, roč. 2, č. 6 – 7, s. 141 – 142.
19 Porov. SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990, s. 9.
były początkowo instrumentem pogańskim, którym pogardzała. Jednak z biegiem czasu stają się pogańskie organy charakterystycznym instrumentem muzycznym Kościoła.20
Podczas panowania reżimu komunistycznego doszło do stagnacji w sztuce sakral-nej w tym i w muzyce kościelsakral-nej. Autorzy muzyki sakralsakral-nej nie mieli przestrzeni do prezentowania swojej sztuki. Ówczesna krytyka niedostrzegała ich bezsprzecz-nego talentu i tworzyła sztuczne bariery pomiędzy muzyką saralną a jej odbiorca-mi. Pomimo tego, w okresie drugiej połowy XX wieku była Słowacja bogata jeśli chodzi o wyjątkowo utalentowanych twórców ze swery muzyki sakralnej. Możemy powiedzieć, że w bardziej przyjaznych warunkach i wolniejszych układach poli-tyczno – społecznych mogli oni wzbogacić nie tylko naszą narodową, ale również europejską muzyczną sztukę sakralną.21
Ponieważ nowe dzieła muzyki sakralnej przybywały przez prawie półwiecze pa-nowania ery socjalistycznej kultury w sposób minimalny, musiano interpretować dostępną muzykę, która bardzo szybko wyczerpała się tak jeśli chodzi o repertuar jak i o gatunki.
Stereotypowe powtarzanie wąskiego repertuaru duchownych utworów w sposób oczywisty prowadziło do pasywnej, wewnętrznie przez wiernych nieprzeżywanej percepcji, tych religijnych muzycznych opusów.
Bezduszne, często aż zautomatyzowane (nie)przeżywanie muzyki sakralnej odpo-wiadało politycznej mocy, która również w ten sposób pragnęła odciągnąć wier-nych od prawdziwego sensu i istoty liturgii.
Według poglądów pewnej grupy wiernych, jak również wykształconych muzyko-logów muzyka sakralna przed końcem 1989 roku stagnowała i to dosłowa stagno-wała. Nie wzbogacała się ani o nowe inspirujące natchnienia ani o nowe style lub przekomponowania dzieł już istniejących. Lud wiernych nie miał naprawdę wiele możliwości do wyboru.
Rok 1989, to punkt zwrotny w dziedzinie muzyki sakralnej, w którym zmienia się ona diametralnie. Poszczególne dziedziny sfery kulturalnej wyzwoliły się spod nacisków cenzury państwowej. Muzyka sakralna wpełni wykorzystała nową cza-soprzestrzeń, wolną i demokratyczną. Stopniowo zaczęto drukować nowe śpiew-niki. Na przykład: Śpiewnik Liturgiczny I zawierający stałe części mszy świętej;
Śpiewniki Liturgickie II, Iib,III, które zawierają znutowane psalmy responsoriowe na poszczególne okresy Roku Liturgicznego.
Powstały dalsze książki, śpiewniki, melodie i pieśni, które są wykożystywane rów-nież w obecnej odnowionej liturgii. Należy podkreślić te faktory, które przyczyniły się jedości wiernych, ponieważ w dokumentach o muzyce sakralnej oprócz innych
20 V texte používame Cirkev s veľkým začiatočným písmenom vo význame Katolícka, ale sak-rálnou hudbou sa intenzívne zaoberali aj nekatolícke denominácie. Preto občas píšeme cirkev s malým začiatočným písmenom a myslíme pritom aj na iné cirkvi (poznámka autora práce).
21 KOPNICKÝ, M.: Klasika a moderna v liturgickej hudbe. In: Konferencia na aktuálne spoločensko-teologické témy. Ružomberok: Vydavateľstvo Verbum Katolíckej univerzity, 2011, s. 360.
rzeczy mocno podkreśla się, że zgromadzeni wierni powinni aktywniej, czynniej i bardziej świadomie przeżyć liturgię.22
Niezastąpione miejsce podczas liturgii ma i funkcja organisty. Wraz ze śpiewa-kiem mają tworzyć jedność, dzieki której przyczyniają się do upiększenia litur-gii. Priorytetowym zadaniem organisty podczas służenia mszy świętej, obrzędów liturgicznych, czy udzielania sakramentów lub sakramentaliów, jest odpowied-nie towarzyszeodpowied-nie wspólnemu śpiewu z wiernymi. Swoim talentem muzycznym dźwiękiem organów ma psychicznie pobudzać lud wierny do śpiewu, ułatwiać mu współudział w śpiewie. Dalszym ważnym zadaniem organisty jest łączenie barwne-go mnóstwa głosów w jedną całość. Swoją wirtuozerją muzyczną ma w odpowied-ni sposób uzupełw odpowied-nić śpiew tak, aby uzyskał pewien poziom artystyczny.23 Oprócz właściwego towarzyszenia śpiewu ludu, organista swoją artystyczną wartość powi-nien wykazać również podczas uwadzania organowych uwertur a sqelów do pie-śni z Jednotneho katolickeho spevnika. Bardzo często ze strony organisty dochodzi do niezrozumienia istoty organowych uwertur a sqelów. Sens uwertury spoczywa w tym, że wiernym podamy tempo, metrum, charakter pieśni. Według tego ludzie powinni poznać o jaką pieśń idzie. Zadanie sqelu, to muzyczne i tematyczne za-mknięcie po odśpiewaniu danej pieśni. W praktyce spotykamy się i z tym, że orga-nista stara się siłą, mocą dostać na czoło, dzięki swej instrumentalnej wirtuozerii, a główny cel mu w tej chwili ucieka. Towarzysząc zgromadzonemu ludowi grą na organach organista powinien właściwie dobrać registrację. Zręczność ukazuje się przez to, że z dźwięku organów ludzie powinni wyczuć charakter pieśni danego okresu. Tak więc inne registry powinny być wykorzystywane w okresie adwentu a inne na Boże Narodzenie, okres zwykły, post czy Wielkanoc. Dalszym faktorem wpływającym na registrację jest ilość zgromadzonych wiernych. Nie jest dobrze, gdy organy swoją siłą i wielkością odgrywają pierwszoplanową rolę. Przecież mają jedynie towarzyszyć a nie zagłuszać i zastraszać wiernych.
Organista powinien posiadać pewien stopień wykształcenia muzycznego i muzy-kalności. Powinien posiadać wiadomości z dziedziny melodyki, harmonii, mieć przegląd starszej i wspólczesnej literatury muzycznej oraz techniczne umiejętno-ści właumiejętno-ściwego urzywania instrumentu. Niemniej ważne jest wykształcenie litur-giczne.
We współczesnej liturgii ważne miejsce zajmuje również muzyka instrumentalna, która może być improwizowana lub grać konkretne utwory instrumentalne. Ko-ściół w swoich dokumentach o muzyce sakralnej nie stawia konkretnych wyma-gań jeśli chodzi o jej wybór.zmaga jednak by organista lub inni muzycy nie tylko doskonale opanowali swój instrument, ale aby potrafili pomóc wiernym jak naj-głębiej wejść w istotę liturgii. Przy wyborze dzieł musimy pamiętać, że wybieramy z muzyki, która jest komponowana dla celów duchownych. Muzyka instrumen-talna w świątyni nie może wyborem utworów przypominać świeckich aranżacji, ponieważ odwracałaby uwagę wiernych od jej podstawowego psłania.
22 Porov. AKIMJAK, A.: Liturgika II. - Dejiny Liturgie. Spišské Podhradie: Kňazský seminár biskupa Jána Vojtaššáka, 1996, s. 68 – 71.
23 Porov. SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990, s. 17.
Organista powinien współpracować z chórem, z muzykami do takiej miary, jak tego wymaga wybrany rodzaj utworów. Powinien przy tym unikać takiego żanera utworów (muzyka ludowa, jezzowa), które oddziaływałyby na słuchaczy w sposób rozpraszający lub gorszący. Wygodą organów jest to, że może być wykorzystywany w bardzo szerokim żanerowym rozpięciu.
Przedstawiciele nowoczesnej teorii rozwoju muzyki sakralnej twierdzą, że obecny potencjał i istniejący repertuar muzyki sakralnej musi się dynamicznie rozwijać.
Oprócz tego miałby wzbogacać się o nowe style i metody, aby muzyka sakralna potrafiła przyciągnąć jak największą liczbę wiernych.
Wysiłki unowocześniające mają jednak pewien kłopot; radykalne zmiany w kla-sycznej muzyce sakralnej mogą doprowadzić do niezrozumiałości nowoskompo-nowanych artefaktów przez wiernych. Grozi tu realne ryzyko, że lud w kościele bę-dzie z większym lb mniejszym zainteresowaniem słuchał utworów, ale nie potrafi się nastroić na aktywne partycypacyjne pasma. W tan sposób wierni mogą stać się kulturalną, milczącą pasywną większością, dla ktrej będą nowe i choć nie złe aranżacje sakralnych utworów zbyt oddalone a z biegiem czasu staną się aż obce.24 Kreatywność i inwencja muszą być integralnymi elementami każdego artystycz-nego procesu twórczego a muzyka sakralna taką autonomiczną dziedziną sztuki bezsprzecznie jest i na długo pozostanie. Nowe trendy w tej sferze twórczości mu-zycznej w żadnym przypadku nie powinny ignorować tradycji kościelnej i konty-nuacji nowocześniejszej muzyki sakralnej z jej historyczną poprzedniczką.
Fundamentem muzyki sakralnej w dalszym ciągu powiny pozostać jedność, śpiewność i prostota. Swoimi formami muzycznymi powinna być kształtowana według aktualnych kryterii artystycznych, przez co ma dźwigać myśl do Boga.25 Po 22 latach rozwoju i interpretowania muzyki kościelnej możemy skonstatować, że równiez w nowoczesnym świecie ma tanto rodzaj muzyki niezastąpione i wy-jątkowe miejsce w liturgii. Zapznawszy się z klasycznym dziedzictwem muzyki sakralnej możemy na ten muzykologiczny fundament nawiązywać z opracowany-mi z wyczuciem, estetycznie i artystycznie opusaz opracowany-mi współczesnej muzyki sakral-nej. Zpraktyki niektórych organistów ukazuje się, że niektóre przeżycia osobiste z błędnym wykorzystywaniem muzyki sakralnej i organów pozostawiają na długi czas niepokonalną muzykologiczną traumę. Dlatego jest bardzo ważne, aby mu-zyka sakralna była wykorzystywana, ale głównie aby się rozwijała w celach wzbo-gacania myśli i serca człowieka.26
W jaki sposób wierni przeżywają obecnie liturgię za pośrednictwem muzyki sa-kralnej? Pozostaje wierność ludowemu religijnemu przysłowiu: „Kto śpiewa, mo-dli się dwa razy...”. Tak samo można mówić o silnym przywiązaniu ludu do
trady-24 KOPNICKÝ, M.: Klasika a moderna v liturgickej hudbe. In: Konferencia na aktuálne spoločensko-teologické témy. Ružomberok: Vydavateľstvo Verbum Katolíckej univerzity, 2011, s. 362.
25 Porov. SLOVENSKÁ LITURGICKÁ KOMISIA. Liturgický spevník I. Bratislava: TYPIS POLY-GLOTIS VATICANIS, 1990, s. 9.
26 KOPNICKÝ, M.: Klasika a moderna v liturgickej hudbe. In: Konferencia na aktuálne spoločensko-teologické témy. Ružomberok: Vydavateľstvo Verbum Katolíckej univerzity, 2011, s. 362.
cji liturgicznej, a więc do muzyki, która brzmiała i do dzisiaj brzmi w kościołach przez całe dziesięciolecia.
Wierni przychodzą na msze święte i różne akcje duchowe również dlatego, aby sobie zaśpiewać, posłuchać gry na organach i w ten sposób duchownie wzmocnić całe przeżycie. Nie można mówić o jakimś odrzucaniu apriori czy awersji w sto-sunku do rozumnej miary unowocześniania tradycyjnego repertuaru muzyki sa-kralnej. Przede wszystkim zależy od organistów, czy potrafią delikatnie i systema-tycznie przygotować ludzi na zmiany i nowoczesne poprawki w muzyce sakralnej w jej poszczególnych żanerach.