E. Tarkowska w analizach biedy i wykluczenia społecznego zaleca zwrócenie się ku relacyjno-symbolicznym aspektom tych zjawisk i sku-pienie się na dyskursach biedy i wykluczenia społecznego, czyli sposobach konstruowania i przedstawiania biedy i ludzi biednych (oraz wykluczenia i ludzi wykluczonych) w debacie publicznej (Tarkowska 2013a: 9). Zda-niem autorki współczesna socjologia i szerzej nauki społeczne powinny
nisko wynagradzanym albo niewynagradzanym zatrudnieniem na część etatu lub w formie stażu, czasowym zatrudnieniem albo samozatrudnieniem lub bra-kiem pracy/zatrudnienia (Ibidem). Powstanie prekariatu jest związane z umacnia-niem się neoliberalnej gospodarki globalnej, jednakże zdaumacnia-niem R. Szarfenberga, w Polsce „cała transformacja opierała się początkowo na dużym generowaniu
ogólnie prekaryjnych warunków, ponieważ ludzie tracili pracę w państwowych przedsiębiorstwach, które były prywatyzowane i jakoś musieli sobie poradzić” (Pęczniejący prekariat, wywiad z R. Szarfenbergiem, „Sprawy nauki”, http://www. sprawynauki.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2305:pre-karyzacja-w-ofensywie&catid=301&Itemid=30, dostęp: 4.03.2014). Prekariat, tak samo jak wykluczenie społeczne, ma być zjawiskiem rozprzestrzeniającym się w poprzek tradycyjnie pojmowanej społecznej stratyfikacji (Karpińska 2013: 89).
zajmować się nie tylko biedą materialną i jej skrajnymi postaciami, ta-kimi jak głód i bezdomność, ale uwzględniać wagę subiektywnego, re-lacyjnego i symbolicznego wymiaru tego kompleksu zjawisk, jakimi są ubóstwo i wykluczenie społeczne. Konstruktywistyczne nurty współ-czesnej socjologii badają procesy „subiektywizacji zjawisk społecznych”, koncentrując się na interpretacjach, przekonaniach i wyobrażeniach, na sferze znaczeń i symboli (Tarkowska 2013: 19, za: Frysztacki 2009: 57– 65). Zdaniem Jerzego Rossy wykluczenie społeczne dokonuje się przede wszystkim w sferze symbolicznej, w sferze dyskursu. Jego konsekwencje stanowią materialne praktyki konkretnych instytucji, które pewnych lu-dzi pozbawiają konkretnych statusów (Rossa 2005: 350).
W socjologii polskiej transformacji E. Tarkowska wyróżnia dwa typy interpretowania biedy i bezrobocia: (1) Dyskurs nierówności społecz-nych – makrospołeczny, strukturalny, koncentrujący się wokół proble-matyki nierówności społecznych oraz pogłębiania się lub pojawiania no-wych zróżnicowań i podziałów społecznych. W tym dyskursie biedny jest anonimowy, odległy, uprzedmiotowiony, jest człowiekiem przegranym, zagubionym w nowej rzeczywistości, zdezorientowanym, wyczekującym, pasywnym; (2) Dyskurs społecznych kosztów transformacji – mikrospo-łeczny, jednostkowy, subiektywny, kulturowy, uwzględniający czenia jednostek i ich reakcje emocjonalne. W tym dyskursie doświad-czający biedy nie są pozbawieni aktywności, sprawstwa, podmiotowości21 21 Autorka przywołuje również typologie dyskursów biedy i wykluczenia pochodzące
z literatury zagranicznej. Michal Krumer-Nevo i Orly Benjamin wyróżniają tradycyj-ny akademicki dyskurs zawierający kulturowe, behawioralne ujęcie ubóstwa, które stygmatyzuje biednych, oraz trzy kontrnarracje: (1) dyskurs struktury i kontekstu, traktujący ubóstwo jako skutek ograniczonych możliwości jednostek, wynikającej z niepewnej i niskopłatnej pracy, złych warunków domowych, marnej edukacji, braku siły politycznej; biedni pod względem uznawanych wartości nie różnią się od przedstawicieli klasy średniej, jednak są przedstawiani jako pasywne ofiary oddziaływania zewnętrznych czynników, (2) dyskurs podmiotowości i sprzeciwu – eksponujący zaradność, codzienny wysiłek, akty sprzeciwu i oporu doświadczają-cych ubóstwa; działania biednych przedstawiane są jako funkcjonalne, nie patolo-giczne (3) dyskurs „głosu” – biedni są ekspertami w zakresie ubóstwa, własnego ży-cia, codzienności; są pełnoprawnymi obywatelami, ich głos i opinie są traktowane poważnie, są partnerami w badaniach (Krumer-Nevo, Benjamin 2010, za: Tarkow-ska 2013b: 76–77). Lee Rainwater dostrzega cztery sposoby interpretacji ubóstwa, uwikłane w odrębne systemy wartości: (1) perspektywę moralizującą – ubóstwo jest rezultatem moralnego zepsucia, łamania przyjętych norm, (2) perspektywę medykalizującą – ubóstwo to patologia psychiczna jednostek i efekt wspływu pato-logicznego środowiska, (3) perspektywę apoteozującą – ubóstwo to cnota, oznacza prostotę, życie w zgodzie z naturą, heroizm (4) perspektywę normalizującą – biedni to zwykłe osoby prowadzące normalne życie w nienormalnych warunkach, zacho-wujący się adekwatnie do tychże (Rainwater 1970, za: Tarkowska 2013: 17).
(Tarkowska 2013a: 72–76). Natomiast J. Rossa wyróżnia następujące mo-dele narracji o biednych i wykluczonych: normatywny, terapeutyczny, zbawczy, pozytywno-pragmatyczny, utylitarny, pozytywnego kwestiono-wania (Rossa 2005: 351–354).
Autorką klasycznej już typologii dyskursów wykluczenia społeczne-go jest R. Levitas. Pierwszy z nich (dyskurs RED), jest redystrybutywny, egalitarny, posługuje się pojęciami takimi jak obywatelstwo, prawa spo-łeczne, sprawiedliwość społeczna. W ramach tej narracji dowodzi się, że biednym brakuje pieniędzy i władzy. Drugi dyskurs (MUD) jest mo-ralistyczny, stygmatyzujący, dyskryminujący, odwołuje się do określeń takich jak underclass i „kultura uzależnienia od pomocy społecznej”; w jego ramach wykazuje się, że osoby wykluczone bardzo się różnią od reszty społeczeństwa, mają pewne charakterystyczne cechy, które sprawiają, że znalazły się w trudnej sytuacji, a przede wszystkim brakuje im przymiotów moralnych. Trzecim wyróżnionym dyskursem wyklu-czenia społecznego jest SID – dyskurs integracji społecznej, dominujący zdaniem autorki w polityce Wielkiej Brytanii oraz Komisji Europejskiej. W tej narracji antidotum na wykluczenie społeczne stanowi zatrudnie-nie. Dominuje przekonanie, że biednym brakuje pracy (Lister 2007: 99).
Badanianadnastoletnimrodzicielstwem
włódzkichenklawachbiedyjakomoduł
wprojekcieWZLOT
Badania nad nastoletnim rodzicielstwem w łódzkich enklawach biedy, stanowiące empiryczną podstawę niniejszej pracy, wykonano w ramach szerszego przedsięwzięcia badawczego – projektu „WZLOT – Wzmocnić Szanse i Osłabić Transmisję Biedy wśród Mieszkańców Miast Województwa Łódzkiego”. Celem głównym projektu WZLOT było dostarczenie naukowo udokumentowanej wiedzy o grupach ludności zagrożonej biedą i ekskluzją społeczną oraz informacji o dobrych praktykach z zakresu udzielania im pomocy w miastach województwa łódzkiego. Metodologia badań nad na-stoletnim rodzicielstwem została w dużej mierze ukształtowana poprzez założenia i ramy metodologiczne badawczego komponentu tego projektu1.
1 Na podstawie badań realizowanych w ramach modułu „Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym” opublikowano raport z badań oraz artykuły w czasopismach naukowych i rozdziały w monografiach. W niniejszej publikacji wykorzystuje się częściowo dane, rezultaty analiz lub wnioski w nich przedstawione: W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Bunio-Mroczek (2010), Wczesne ro-dzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Łódź, Biblioteka; P. Bunio-Mroczek (2010), Wczesne rodzicielstwo jako mechanizm utrwalania biedy i wykluczenia społecznego w łódzkich „enklawach biedy”, [w:] A. Grzędzińska, K. Maj-dzińska, A. Sulowska (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Wymiar ekonomiczny, społeczny i polityczny, Warszawa: Bramasole, s. 392–400; P. Bunio-Mroczek (2010),