Badania prowadzone w ramach projektu WZLOT opierały się na następu-jących założeniach:
1) zubożałe sąsiedztwo (enklawa biedy) stanowi istotny czynnik w procesie wewnątrz- i międzygeneracyjnej transmisji biedy i wy-kluczenia społecznego;
2) newralgiczne znaczenie w procesie transmisji ubóstwa i ekskluzji społecznej ma jakość życia w dzieciństwie i adolescencji oraz ofe-rowana w tym okresie interwencja społeczna.
Schemat tworzenia się enklaw biedy (Warzywoda-Kruszyńska, Gol-czyńska-Grondas 2010: 31, z uwzględnieniem koncepcji Williama Juliusa Wilsona) wskazuje, że powstają one na danym obszarze na skutek uciecz-ki lepiej sytuowanych jednostek i grup przy jednoczesnym napływie lud-ności pauperyzującej się. W miarę jak postępuje degradacja środowiska społecznego i zmniejsza się kontrola społeczna, dany teren opuszczają ci, dla których respektowanie dotychczas obowiązujących norm
społecz-Nastoletnie rodzicielstwo jako problem społeczny. Rezultaty badań łódzkich na tle Wielkiej Brytanii i USA, [w:] P. Szukalski (red.), Społeczno-demograficzne wyzwania stojące przed Łodzią i województwem łódzkim. „Acta Universitatis Lodziensis: Folia Sociologica 35”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 55–78; P. Bunio--Mroczek (2010), Nastoletnie macierzyństwo, transmisja biedy, wykluczenie społecz-ne, „Praca Socjalna”, numer specjalny lipiec–sierpień 2010, Wyd. Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s. 105–117; P. Bunio-Mroczek (2012), Wcześnie wykluczeni. Dzieci w rodzinach klientów pomocy społecznej, [w:] W. Warzywoda-Kruszyńska (red.), Bie-da dzieci, zaniedbanie, wykluczenie, Łódź: WyBie-dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; P. Bunio-Mroczek (2014), Nastoletnie macierzyństwo – zagrożenie wykluczeniem społecznym czy szansa na integrację społeczną? Kontrowersje teoretyczne i podejścia praktyczne, [w:] A. Golczyńska-Grondas, M. Nóżka (red.), Wykluczenie i marginaliza-cja dzieci i młodzieży – wyzwanie czy klęska społeczeństwa obywatelskiego, „Acta Universitatis Lodziensis: Folia Sociologica 49”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 97–111; P. Bunio-Mroczek (2014), Mieszkania klientów pomocy społecz-nej w świetle koncepcji domu i niedomu (na przykładzie nastoletnich rodziców z łódz-kich enklaw biedy), [w:] M. Łukasiuk, M. Jewdokimow (red.), Socjologia zamieszki-wania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sup Lupa, s. 324–359; P. Bunio-Mroczek (2014), Badania biograficzne z udziałem klientów instytucji pomocowych. Doświad-czenia z badań terenowych z nastoletnimi rodzicami z łódzkich „enklaw biedy”, „Prze-gląd Socjologii Jakościowej”, t. X, nr 1 (2014), s. 24–40. P. Bunio-Mroczek (2014), Być nastoletnim ojcem w łódzkiej enklawie biedy. Rodzicielstwo młodych mężczyzn o niskim statusie społeczno-ekonomicznym w świetle koncepcji „nowego ojcostwa”, „Wychowanie w Rodzinie”, t. X (2/2014), s. 351–373; P. Bunio-Mroczek (2015), Be-coming a Teenage Father. Having a Baby as a Turning Point in Biographies of Young Men of Low Socioeconomic Status Inhabiting Poverty Enclaves, „Przegląd Socjolo-gii Jakościowej, t. XI, nr 3, s. 68–89; P. Bunio-Mroczek (2016), Wczesne rodzicielstwo a formy życia małżeńsko-rodzinnego i role rodzinne, [w:] I. Przybył, A. Żurek (red.), Role rodzinne. Między przystosowaniem a kreacją, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM, s. 191–202.
nych jest istotne. Pozostali doświadczają izolacji nie tylko przestrzennej, ale i społecznej (Warzywoda-Kruszyńska 2001a, Warzywoda-Kruszyń-ska 2001b, Warzywoda-KruszyńWarzywoda-Kruszyń-ska 2010b, Warzywoda-KruszyńWarzywoda-Kruszyń-ska, Golczyńska-Grondas 2010: 31). Zdaniem W.J. Wilsona, charakterystycz-na dla sąsiedztw biedy (neighborhoods of poverty, getto neighborhoods) społeczna izolacja jest następstwem oddziaływania „efektu koncentracji”, oznaczającego, że w enklawie biedy istotnie zmniejsza się możliwość kon-taktu lub stałej interakcji z jednostkami i instytucjami reprezentującymi „społeczeństwo głównego nurtu” (mainstream society) (Wilson 1987: 60). Mieszkańcy getta tracą „społeczny bufor bezpieczeństwa” (social buffer), jaki dla osób o niskim statusie społeczno-ekonomicznym z rodzin z wie-loma problemami stanowi obecność i możliwość obserwacji zachowań i stylu życia rodzin pełnych, których członkowie chodzą do szkół, mają stałe zatrudnienie, nie są klientami pomocy społecznej i nie angażują się w działalność o charakterze przestępczym (Ibidem: 56–57).
Schemat utrwalania się biedy w cyklu życia i przekazie międzypoko-leniowym (Warzywoda-Kruszyńska 2010b: 59) wskazuje na brak po-siadania przez rodziców kapitałów, których transfer do dziecka mógłby przeciwdziałać jego biedzie w okresie dorosłości, a tym samym prze-rwać transmisję biedy do następnego (trzeciego) pokolenia. Nie ozna-cza to jednak, że wszystkie dzieci wychowane w rodzinach ubogich są skazane na życie w biedzie, gdy dorosną. Ich wyjście z biedy jest możliwe przede wszystkim na skutek działania różnego rodzaju służb społecz-nych, np. szkoły, służby zdrowia, pomocy społecznej, jednakże skutecz-ność interwencji zewnętrznej pozostaje w związku z fazą życia dziecka: im dziecko młodsze, tym interwencja (jeśli dokonywana przez profesjo-nalistów) jest skuteczniejsza. W procesie dziedziczenia biedy znaczącym czynnikiem jest nierozpoznany do końca mechanizm nazywany odpor-nością (resilience) na niesprzyjające warunki rozwoju, który sprawia, że dzieci dorastające w podobnym otoczeniu społecznym kontynuują biedę lub nie. Schemat pokazuje również, że dziecko wychowujące się w rodzinie niedoświadczającej niedostatku może popaść w okresie doro-słości w biedę na skutek wydarzenia kryzysowego, które przerywa moż-liwość transferu niezbędnych kapitałów (Warzywoda-Kruszyńska 2010b, Warzywoda-Kruszyńska, Golczyńska-Grondas 2010: 46–47).
W projekcie WZLOT założono, że okolicznością zwiększającą praw-dopodobieństwo międzypokoleniowej transmisji biedy i wyklucze-nia społecznego może być nastoletnie rodzicielstwo2. Dlatego badania
2 Stało się tak dlatego, że w wcześniejszych badaniach prowadzonych w łódzkich en-klawach biedy wśród ludności biednej zaobserwowano wiele kobiet, które rodziły jako nastolatki.
przeprowadzone zostały w zbiorowości osób, które zostały rodzicami przed ukończeniem 20. roku życia, żyjąc i wychowując swoje dzieci w en-klawie biedy.
Badanie na temat wczesnego rodzicielstwa miało charakter jakościowy i było realizowane w kilku etapach:
1. Pierwsza faza, obejmująca desk research, polegała na identyfikowa-niu uwarunkowań prawnych oraz poszukiwana identyfikowa-niu opisów działań z zakresu polityki społecznej, mogących wpływać na sytuację na-stoletnich rodziców w Polsce, regionie łódzkim i mieście Łodzi; 2. Druga faza badań realizowana była w terenie z udziałem młodych
dorosłych mieszkańców łódzkich enklaw biedy, którzy jako adole-scenci zostali rodzicami;
3. Trzecia faza obejmowała badania terenowe z udziałem realizatorów polityki społecznej (nazywanych dalej ekspertami), czyli reprezen-tantów instytucji i zawodów, którzy w ramach swojej pracy mają kontakt z ciężarnymi nastolatkami oraz nastoletnimi rodzicami. W obydwu fazach badań terenowych uzyskano obszerny materiał: 100 wywiadów pogłębionych o charakterze biograficznym z osobami, które zostały rodzicami jako nastolatkowie (73 z kobietami, 27 z mężczyznami) oraz 22 pogłębione wywiady swobodne z ekspertami. Wraz ze szczegó-łowymi notatkami z wywiadów sporządzanymi przez osoby realizujące wywiady w terenie3, stanowią one empiryczną podstawę książki. Charak-terystyka respondentów (zestawienie w tabelach) znajduje się w Anek-sach nr 1–3.
Łódzkieenklawybiedyjakoterenbadań
nadnastoletnimrodzicielstwem
Badania nad łódzkimi enklawami biedy prowadzone są od pierwszej połowy lat 90. XX wieku przez socjologów z Instytutu Socjologii Uni-wersytetu Łódzkiego. Zespół łódzkiej szkoły badań nad biedą i pomocą społeczną pod kierownictwem prof. Wielisławy Warzywody-Kruszyń-skiej zrealizował szereg zespołowych projektów badawczych, finanso-wanych najpierw ze środków Komitetu Badań Naukowych, a następnie
3 Wywiady realizowało w sumie 5 osób (kobiet). Autorka książki przeprowadziła po-nad pięćdziesiąt z nich.
Unii Europejskiej4. Na przestrzeni dziesięciu lat dwukrotnie dokonano analizy przestrzeni Łodzi pod kątem poszukiwań obszarów o najwyż-szych współczynnikach biedy i tworząc „mapy biedy”. Za pierwszym razem (w 1998 r.) na podstawie numerycznej bazy adresowej obliczono wskaźniki pauperyzacji (udział biednych mieszkańców wśród mieszkań-ców ogółem) dla konkretnych jednostek przestrzennych – kwartałów ulic. Zastosowano przy tym oficjalną, ustawową definicję biedy, uznając za osoby biedne członków gospodarstw domowych otrzymujących zasił-ki z pomocy społecznej. Mianem „enklawy biedy” określono przestrzeń wyznaczoną przez co najmniej dwa sąsiadujące ze sobą mocno (wskaź-nik biedy na poziomie powyżej 30%) lub bardzo mocno spauperyzowane (wskaźnik biedy powyżej 40%) kwartały ulic5. Na tej podstawie wyzna-czono 17 enklaw biedy w obrębie Łodzi, z których 12 rozmieszczonych było w ścisłym centrum miasta, po obydwu stronach ulicy Piotrkowskiej. Dekadę później (w 2008 r.) zastosowano inną metodę: dla każdej szko-ły podstawowej w mieście obliczono współczynnik dożywiania uczniów jako procentowy udział uczniów otrzymujących bezpłatne posiłki w ra-mach programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” w danej szkole wśród ogółu uczniów tej szkoły. Rejony szkół o najwyższych wartościach współczynnika dożywiania uczniów wyznaczyły enklawy dziecięcej bie-dy, czyli obszary miasta zamieszkiwane przez rodziny dzieci w wieku szkolnym wymagające wparcia przez pomoc społeczną w większym za-kresie, niż w innych fragmentach miasta6. Nakładając mapę enklaw dzie-cięcej biedy z 2008 roku na mapę enklaw biedy z roku 1998, stwierdzono, że jeśli chodzi o szeroko rozumiana strefę śródmiejską, obszary wyraź-nej koncentracji biedy pozostały w tych samych miejscach, co oznacza, że na przestrzeni minionych 10 lat bieda w łódzkich enklawach biedy utrwaliła się i zastygła (Warzywoda-Kruszyńska 2010: 51–60).
4 „Biedota miejska. Nowa Warstwa w strukturze wielkiego miasta?” (KBN, 1993– 1996), „Formy ubóstwa i zagrożeń społecznych oraz ich przestrzenne rozmieszcze-nie na tererozmieszcze-nie Łodzi” (KBN, 1997–1999), „Samorządy lokalne wobec problemów biedy i pomocy społecznej” (KBN, 2000–2003), „Sieci wsparcia i lokalne partner-stwo w przezwyciężaniu wykluczenia społecznego i transmisji biedy (pod kierow-nictwem prof. Jolanty Grotowskiej-Leder, KBN), PROFIT – Policy Responses Overco-ming Factors in the Intergenerational Transmission of Inequalities (Szósty Program Ramowy Unii Europejskiej, 2004–2007), „Wzmocnić Szanse i Osłabić Transmisję Biedy Wśród Mieszkańców Miast Województwa Łódzkiego – WZLOT” (Europejski Fundusz Społeczny, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, 2008–2010) (Warzywoda--Kruszyńska: 2010a: 7–14).
5 Średni udział biednych w populacji całego miasta w 1998 r. wyniósł 16%.
6 Założono, że w przypadku szkół podstawowych dużą rolę odgrywa rejonizacja, a więc większość uczniów szkół podstawowych chodzi do szkół w pobliżu swojego miejsca zamieszkania.
Łódzkie badania nie ograniczały się do demarkacji obszarów kon-centracji ubóstwa. W enklawach, wśród jej mieszkańców i pracowników służb społecznych działających na ich terenach, prowadzono badania o charakterze ilościowym i jakościowym, mające na celu scharakteryzo-wanie enklaw pod względem demograficznym, przestrzennym i społecz-nym, diagnozowanie sytuacji grup zagrożonych biedą i wykluczeniem społecznym, odkrywanie mechanizmów utrwalania się biedy i wyklu-czenia społecznego, a także ocenę skuteczności działań podejmowanych przez podmioty polityki społecznej wobec mieszkańców enklaw i ujaw-niających się w ich środowisku problemów społecznych. W świetle wyni-ków tych dociekań łódzkie enklawy biedy prezentują się jako obszary nie-jednorodne. Jak pisze J. Grotowska-Leder (2001a, 2001b), poszczególne enklawy różnią się przede wszystkim typem zabudowy (choć dominuje substandardowa zabudowa w postaci czynszowych kamienic), stopniem dekapitalizacji i zdewastowania oraz składem demograficznym miesz-kańców. Co charakterystyczne, w ramach niektórych enklaw obserwu-je się dalszą koncentrację zamieszkujących w nich biednych, na przykład można zidentyfikować całe kamienice, w których wszyscy mieszkańcy korzystają z pomocy społecznej. Jako negatywne czynniki determinujące sytuację życiową doświadczających ubóstwa mieszkańców enklaw Mał-gorzata Potoczna (2001: 61) wymienia przede wszystkim: niski poziom dochodów bieżących, złą sytuację mieszkaniową, pogarszający się stan zdrowia, nadmiar wolnego czasu, niską aktywność zawodową. W. Warzy-woda-Kruszyńska (2010) za główne konsekwencje postępującej deprywa-cji potrzeb i bariery ograniczające możliwość dobrego funkcjonowania biednych mieszkańców łódzkich enklaw bied uważa: ich zły stan zdrowia, kończenie edukacji na wczesnych etapach kształcenia, brak kwalifikacji zawodowych i wykonywanie prac „na czarno”, brak kompetencji społecz-nych umożliwiających efektywne funkcjonowanie, brak zasobów i zaple-cza społecznego7.
7 O łódzkich enklawach biedy traktują następujące monografie: W. Warzywoda--Kruszyńska, J. Grotowska-Leder (1996); W. Warzywoda-Kruszyńska (red.) (2001a; 2001b); W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotowska-Leder, J. Krzyszkowski (2003); E. Tarkowska, W. Warzywoda-Kruszyńska, K. Wódz (2003); J. Krzyszkowski (2005); A. Golczyńska-Grondas (2006); J. Grotowska-Leder (red.) (2008); M. Potoczna, W. Warzywoda-Kruszyńska (2009); W. Warzywoda-Kruszyńska, A. Golczyńska-Gron-das (2010); W. Warzywoda-Kruszyńska, M. Petelewicz (2010); W. Warzywoda-Kru-szyńska, B. Jankowski (2010); W. Warzywoda-KruWarzywoda-Kru-szyńska, P. Bunio-Mroczek (2010); W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Dytrych (2010); W. Warzywoda-Kruszyńska, B. Jan-kowski (2013).