E-learning – aspekty terminologiczne

W terminologii anglojęzycznej występuje wiele określeń dla edukacji zdalnej, takich jak: distance learning328, distance education, e – learning. W języku polskim do niemal

synonimicznych pojęć wobec edukacji zdalnej zalicza się takie terminy jak: e-edukacja,

kształcenie na odległość, edukacja online, e-kształcenie, e-nauczanie etc. Wspomniane

terminy, choć uważane są za polskojęzyczne mają swoje zapożyczenia głównie w języku angielskim³²⁹.

E-learning³³⁰ może być nieco odmiennie rozumiany w zależności od tego: 1) jaki jest cel nauczania (nabycie nowej wiedzy, poszerzenie wiedzy już posiadanej), 2) kto będzie

328 Distance learning (kształcenie na odległość)- forma procesu edukacyjnego umożliwiająca kierowanie treści dydaktycznych do rozproszonych grup studentów. Pierwsze modele kształcenia na odległość powstały w Australii, USA i Kanadzie będące konsekwencją utrudnionych kontaktów uczniów z nauczycielami spowodowanych koniecznością pokonania znacznych odległościami w celu odbycia spotkania. M. Pluta – Olearnik, Rozwój usług edukacyjnych w erze społeczeństwa informacyjnego, Polskie Wydawnictwa Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 97. 329 Zdaniem autorki pracy za najbardziej adekwatny należy uznać jednak termin pierwotny, tj. e-learning, stąd będzie on wykorzystywany w dalszej części pracy. Należy jednocześnie podkreślić, że w niniejszej pracy e-learning będzie głównie odnosił się do nauczania i uczenia się akademickiego.

330 E-learning w sposób nierozerwalny związany jest zarówno z nauczaniem jak i uczeniem się. Oba przytoczone pojęcia uznawane są za podstawowe terminy dydaktyki. W. Okoń przez nauczanie rozumie „planowaną i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami, polegającą na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości – pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej” . Natomiast pojęcie uczenia się identyfikuje jako „proces, w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte” . Dla dokonania prawidłowej interpretacji terminu e-learning kluczowe jest zrozumienie samej idei nauczania, jak i uczenia się, wiążą się one bowiem nierozerwalnie z przekazywaniem, przetwarzaniem, a także nabywaniem wiedzy. Wśród pojęć dydaktycznych przydatnych do zrozumienia istoty e-learningu warto wyjaśnić także termin: proces kształcenia, który definiowany jest jako „uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów

121 odbiorcą (dziecko, student, osoba dorosła), 3) z jaką instytucją będzie utożsamiany (szkoła, uczelnia, firma, organizacja). W odwołaniu do tego ostatniego możliwe jest wprowadzenie rozróżnienia na m.in.: e-learning akademicki, e- learning korporacyjny czy e-learning szkolny³³¹.

E-learning jest pojęciem nie poddającym się jednoznacznej i precyzyjnej definicji. Mimo bardzo wielu wyjaśnień tego pojęcia nadal zauważalne są różnice w rozumieniu tego terminu. Dla zrozumienia złożoności tego pojęcia warto przytoczyć wybrane definicje. Pierwsza grupa definicji wyjaśnia termin e-learning poprzez pryzmat postępu technicznego i możliwości wykorzystania najnowszych technologii – „E-learning wiąże się z wykorzystaniem technologii internetowych w dostarczaniu bogatej gamy rozwiązań, które poszerzają wiedzę i zwiększają efektywność kształcenia”³³². B. Holmes i J. Gardner

zaprezentowali niezwykle syntetyczną definicję e-learningu (znacznie upraszczając) tłumacząc e-learning jako „dostęp online do zasobów edukacyjnych – wszędzie i zawsze”³³³. Druga grupa definicji odwołuje się do rozumienia e-learningu jako nowoczesnej formy kształcenia: „e-learning to nowoczesna forma edukacji obejmująca szeroki zakres różnych technik i metod uczenia się. Łączy ona samodzielne zdobywanie wiedzy za pomocą dostępnych elektronicznych środków technicznych z metodami tradycyjnymi, w których uczeń pozyskuje wiadomości od nauczyciela” (A. Clarce)³³⁴. Definicja ta jednak budzi pewne kontrowersje.

Warto zauważyć, że coraz częściej metoda nauczania, która z jednej strony wykorzystuje tradycyjne narzędzia i sposoby nauczania, a z drugiej narzędzia i możliwości, które daje

środowisko sieciowe (Internet) nazywana jest blended learningiem. Inną definicją (w ramach

drugiej grupy definicji) jest traktowanie e-learningu „jako nauczania na odległość za pośrednictwem mediów elektronicznych, a także jako interaktywnej metody kształcenia,

i treści oraz takie warunki i środki, jakie służą wywoływaniu zmian w uczniach, stosownie do przyjętych celów kształcenia” . Materiał (treść) zdarzeń składających się na cały proces kształcenia obejmuje: nauczycieli, uczniów, treści kształcenia a także środki dydaktyczno-wychowawcze (warunki lokalowe, nowoczesność środków dydaktycznych, czas i sekwencja zajęć, organizacja etc.) . Równie istotne jest pojęcie metody kształcenia. Termin ten rozumiany jest jako „wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowany świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów” . W. Okoń podkreśla, że zastosowanie terminu metoda kształcenia w zamian za pojęcie metoda nauczania jest równoznaczne z uznaniem, iż ucznia należy postrzegać jako partnera nauczyciela, należy bowiem pamiętać, że zarówno uczenie się, jak i nauczanie mieści się w pojęciu kształcenia . Zdefiniowane powyżej pojęcia dydaktyczne są niezwykle przydatne w pełnym rozumieniu znaczenia e-learningu jako nowej formy kształcenia. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, wyd. Żak, Warszawa 1998, s.55 – 56, 133, 245-246.

331 G. Penkowska, Meandry e-learningu, wyd. Difin, Warszawa 2010, s.32. 332 J.J. Czarkowski, E-learning dla dorosłych, wyd. Difin, Warszawa 2012, s. 51.

333 H. Marjak, Koncepcje nauczania na odległość i e-learning w szkolnictwie wyższym, Folia Pomeranea Universitatis Technologiae Stetinensis 2011, Oeconomica 287(63), s.169.

122 w której zastosowanie znajdują najnowsze osiągnięcia technologii informatycznej (…)”335.

Trzecia grupa definicji charakteryzuje e-learning głównie poprzez pryzmat różnego rodzaju narzędzi, które mogą zostać wykorzystane w procesie edukacyjnym. Dla przykładu warto przytoczyć definicję A. Stecyk, e-learning to „metoda nauczania z wykorzystaniem multimedialnych możliwości komputerów umożliwiającą stosowanie w procesie szkolenia różnych technik – tekstu, obrazu, video i dźwięku”³³⁶. Warto zwrócić uwagą, i na te definicje (czwarta grupa definicji), które odwołują się głównie do możliwości transferu i aplikacji wiedzy –„E-learning to sposób przekazywania wiedzy wykorzystujący szeroki zestaw różnych technologii informatycznych i środków przekazu multimedialnego” (Leksykon e-nauczania)³³⁷ czy definicję e-learningu J.J. Czarkowskiego, jako: „sposobu przekazywania wiedzy (często, ale nie zawsze na odległość) opartego na technologii teleinformatycznej, w szczególności internetowej”³³⁸. Definicja, która niejako „łączy” różne rozumienia terminu e-learning, definiuje go jako „wykorzystywanie nowoczesnej technologii multimedialnej i internetu w celu poprawy jakości uczenia się poprzez ułatwienie dostępu do istniejących zasobów i usług, jak również poprzez ułatwienie wymiany i współpracy na odległość”³³⁹. Wobec przytoczonych

definicji, tego terminu, należy zauważyć, że jest ono pojmowane zarówno jako metoda nauczania, forma kształcenia, jak i narzędzie nauczania. W tabeli 4.1 poniżej zostały przedstawione różne aspekty rozumienia e-learningu.

Tabela 4.1 Aspekty rozumienia e-learningu

ASPEKT ROZUMIENIE E-LEARNINGU

technologiczny ^{nauczanie z wykorzystaniem internetu, komputerów wraz z oprogramowaniem} edukacyjnym, platform edukacyjnych etc.

ekonomiczny ^{możliwość wielokrotnego wykorzystania materiałów dydaktycznych, możliwość} studiowania w dowolnym czasie i miejscu, nieograniczona liczba odbiorców indywidualizacja procesu

nauczania

uczenie i nauczanie dostosowane do potrzeb i tempa pracy, możliwość samooceny, szeroki i niemal stały dostęp do materiałów dydaktycznych, „oderwanie” procesu uczenia od miejsca

społeczny

możliwość korzystania z nowoczesnych form komunikacji, współpraca sieciowa, praca w środowisku wirtualnym (uznawane za niemal naturalne dla współczesnych czasów)

pedagogiczny utożsamianie e-learningu z metodą lub formą kształcenia Źródło: G. Penkowska, Meandry e-learningu, wyd. Difin, Warszawa 2010, s.30.

335 J.J. Czarkowski, E-learning …, op.cit., s. 51.

336 A. Stecyk, ABC Learningu – system LAMS, wyd. Difin, Warszawa 2008, s.17.

337 Leksykon e-nauczania, prac. zbior. pod red. R. Tadeusiewicza, R. S. Chorasia, R. Rudowskiego, wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2007, s.25.

338 J.J. Czarkowski, E-learning …, op.cit.,s.53.

339 A. Dąbrowska, M. Janoś – Kresło, A. Wódkowski, E-usługi a społeczeństwo informacyjne, wyd. Difin, Warszawa 2009, s.80.

123 W zdecydowanej większości definicji podkreślona została rola e-learningu jako formy kształcenia. Wydaje się, że e-learning nie powinien być postrzegany tylko i wyłącznie poprzez pryzmat nowych technologii. Możliwość korzystania z nowych form komunikacji zmienia sposób myślenia o nauczaniu. E-learning umożliwia nie tylko przekazywanie wiedzy w nowoczesny sposób, ale także jej nabywanie. Istotne jest również to, że transfer wiedzy (w tym przypadku) „oderwał” się od miejsc, granic i państw.

Wobec powyższego dla potrzeb niniejszej pracy zasadne wydaje się zdefiniowanie e-learningu jako formy kształcenia, która poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii teleinformatycznych sprzyja możliwości aplikacji i wymiany wiedzy na odległość, lub też jako metody przekazywania i nabywania wiedzy wykorzystującej do tego celu nowoczesne środki technologii teleinformatycznej, które umożliwiają jej aplikację i wymianę na odległość.

Przekazywanie wiedzy, bądź jej nabywanie nierozerwalnie wiąże się z procesem uczenia, stąd należy jednoznacznie podkreślić, że dodanie przedrostka „e” (np. e-nauczanie, e-kształcenie, e-learning) nie jest równoznaczne ze zmianą ilościową w nauczaniu (np. mniej zadań, ćwiczeń), a raczej zmianą jakościową, która oznacza możliwość przeniesienia działań edukacyjnych do środowiska sieciowego³⁴⁰. Tak więc dodanie przedrostka „e” jest informacją,

że w nauczaniu wykorzystuje się nowoczesne technologie. Jednocześnie warto zauważyć, że

przy zachowaniu odpowiedniej jakości całego procesu dydaktycznego, a także rzetelności przekazywanej wiedzy e-learning powinien realizować ten sam cel dydaktyczny i efekty kształcenia co i nauczanie tradycyjne, a przekazywanie i nabywanie wiedzy powinno być efektywne i skuteczne.

Termin kształcenie na odległość i e-learning rozumiane są synonimicznie. Krytyczny wobec takiego podejścia jest jednak H. Marjak, który wskazuje na istnienie różnic w rozumieniu przywołanych pojęć. Po pierwsze zauważa, że w e-learningu duże znaczenie ma komunikacja studentów z nauczycielem, podczas gdy w kształceniu na odległość nauczyciele uczą zazwyczaj znaczną grupę studentów czasem w ogóle nie komunikując się z nimi. Po drugie, samodzielna praca w domu jest podstawowym sposobem zdobywania wiedzy w kształceniu na odległość, studenci są fizycznie oddzieleni od nauczycieli. Natomiast e-learning może zostać wykorzystany zarówno na terenie kampusu uniwersyteckiego jak i poza nim³⁴¹. Istotne jest jednak podkreślenie za H. Marjakiem, że „e-learning stwarza nowe możliwości dla nauczających i uczących się poprzez wzbogacenie ich doświadczeń dzięki

340 G. Penkowska, Meandry…, op.cit., 31.

124 wirtualnemu środowisku, które stanowi wsparcie, dostarczając nie tylko wiedzę, ale także ją promując”342. James Taylor wyróżnił pięć generacji kształcenia na odległość (tabela 4.2). Tabela 4.2 Generacje kształcenia na odległość według J. Taylora

GENERACJA WYKORZYSTYWANE TECHNOLOGIE

I Kształcenie korespondencyjne - materiały drukowane (podręczniki, notatki, skrypty)

II Kształcenie multimedialne

- materiały drukowane,

- kasety audio i wideo (w tym także interaktywne), - programy edukacyjne,

- lekcje na dyskietkach komputerowych, III Model synchroniczny ^{- audio i wideokonferencje,}

- transmisje radiowe i telewizyjne, IV Model asynchroniczny

- interaktywne multimedia online, - źródła internetowe,

- komunikacja za pośrednictwem komputera, V Inteligentny model

asynchroniczny

- technologie wykorzystywane w modelu asynchronicznym, jednak z poszerzeniem o możliwość wykorzystywania automatycznych systemów odpowiedzi,

- wirtualne campusy z dostępem do zasobów. Źródło: Za: G. Penkowska, Meandry e-learningu, wyd. Difin, Warszawa 2010, s.44.

Wszystkie wymienione generacje według J. Taylora mogą występować na tzw. rynku edukacyjnym jednocześnie, równolegle, nie wykluczają się wzajemnie, a jedynie różnią się między sobą zaawansowaniem i rodzajem wykorzystania dostępnych technologii. E-learning należy wiązać z dwoma ostatnimi generacjami, tj. IV i V.

Od pojęcia e-learningu należy odróżnić termin blended learning (nauczanie mieszane, nauczanie komplementarne). Blended learning „polega na stosowaniu różnych metod i form dydaktycznych w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów”³⁴³. Zazwyczaj stosując nauczanie mieszane część zajęć (szkoleń) przeprowadzane jest przy wykorzystaniu tradycyjnych metod nauczania, towarzyszy temu komunikacja typu face to face, a część prowadzona jest jako e-learning. Interesującą definicję blended learningu zaprezentowali A.M. Bliuc, P. Goodyear i R.A. Ellis tłumacząc ten termin jako działanie, które uczenie się traktuje jako „(…)planowane połączenie interakcji bezpośrednich i oddziaływań za pomocą ICT pomiędzy studentami, nauczycielami i zasobami edukacyjnymi”³⁴⁴. Wobec powyższego ważne w blended learningu jest umiejętne połączenie nauczania tradycyjnego i nauczania online, zmiana struktury i miejsc komunikowania się w czasie rzeczywistym345.

342 H. Marjak, Koncepcje nauczania …, op.cit, s.169. 343 M. Hyla, Przewodnik… op. cit, s.334.

344 H. Marjak, Koncepcje nauczania …, op.cit., s.170. 345 Ibidem.

125 A. Stecyk zaprezentował interesujące kryteria podziału e-learnigu. Wskazał, że wśród typów e-learningu wyróżnić należy, m.in346:

• Całościowy (e-learning) lub częściowy (forma mieszana),

• Metodyczny lub przypadkowy (projektowanie kursów ma charakter bardziej lub mniej intuicyjny),

• Synchroniczny (komunikacja nadawca-odbiorca odbywa się w czasie rzeczywistym) lub asynchroniczny (komunikacja nadawca-odbiorca odbywa się z opóźnieniem czasowym),

• Indywidualny lub organizacyjny – w zależności od ilości uczestniczących w nim osób,

• Statyczny lub interaktywny – nauczanie może odbywać się statycznie lub na drodze interakcji,

• Nauczanie w oparciu o e-learningową platformę komercyjną lub darmową. Wymienione kryteria podziału e-learningu mogą być stosowane jednocześnie dla określenia tego samego kursu. Ponadto ten sam kurs może zawierać zarówno elementy komunikacji synchronicznej, jak i asynchronicznej.