Szkolnictwo wyższe w Unii Europejskiej
Dokonując charakterystyki szkolnictwa wyższego w Unii Europejskiej296 warto odwołać się do głównych wskaźników strategii Europa 2020297, tj. wydatków na B+R jako procent PKB oraz poziomu wykształcenia. Według danych EUROSTAT największe wydatki na B+R są w Finlandii i Szwecji, natomiast najniższe nakłady są na Cyprze, w Rumunii i Bułgarii (tabela 3.4). Unia Europejska zakłada, że do 2020 roku poziom wydatków na tę dziedzinę ma być bliski 3% PKB, jednak należy zauważyć, że każde z państw członkowskich w swoim Krajowym Programie Reform określiło wartość, którą zamierza osiągnąć w 2020 roku (przedstawione w tabeli, jako „cel (2020)”). W większości państw cele krajowe były określane z poszanowaniem celów unijnych, jednak przy uwzględnieniu uwarunkowań krajowych. W odwołaniu do przytoczonych danych należy zauważyć, że istnieją: 1) bardzo duże dysproporcje między państwami w ponoszonych wydatkach na B+R, 2) bardzo istotne rozbieżności w przyjętych celach krajowych, zarówno wśród państw członkowskich, jak
294Osoby, które mają zbyt dużo informacji w pewnym momencie nie są w stanie ich przefiltrować, nadmiar informacji przekazywany jest dalej, np. do współpracowników. Przeładowanie informacji wiąże się także z tzw. „info-stresem” . który zazwyczaj spowodowany jest nadmiarem informacji utrzymującym się przez dłuższy czas i spowodowana tym frustracja pracownika, który nie może poradzić sobie z przetworzeniem docierających do niego informacji. J. Fazlagić, Zjawisko „nadmiaru informacji” a współczesna edukacja, „E-mentor”, Nr 4 (36)/2010.
295 J. Fazlagić, Zjawisko „nadmiaru informacji” …, op.cit., s.41.
296 Odwołując się do koncepcji GOW i roli współczesnych uniwersytetów zdecydowano się na analizę wielu wskaźników, które obrazują stan szkolnictwa wyższego zarówno w Unii Europejskiej, jak i w Polsce. Przy wyborze wskaźników starano się zwrócić uwagę głównie na te, które pozwalają dokonać diagnozy stanu szkolnictwa wyższego w odwołaniu do tych obszarów, które w kontekście gospodarki opartej na wiedzy wydają się szczególnie istotne.
105 również w odniesieniu do celu unijnego, 3) Polska na tle państw UE zajmuje raczej słabą pozycję, wydatki na wspomnianą dziedzinę w 2012 roku nie przekroczyły 1% PKB.
Tabela 3.4 Wydatki na B+R (GERD) w państwa Unii Europejskiej 2012 rok (% PKB)
bd- Wielka Brytania w Narodowym Programie Reform nie zawarła wartości dla tego celu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat, (dostęp do danych w dn. 3.09.2014).
Tabela 3.5 Osoby z wyższym wykształceniem w wieku 30-34 lata w państwach Unii Europejskiej w 2013 roku (%)
bd- Wielka Brytania w Narodowym Programie Reform nie zawarła wartości dla tego celu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat, (dostęp do danych w dn. 3.09.2014).
W tabeli 3.5 zostały zaprezentowane dane dla drugiego z wymienionych wskaźników – wykształcenia. Na uwagę zasługuje fakt, że w takich krajach jak: Irlandia, Luksemburg czy Litwa ponad 50% osób w wieku 30-34 lata posiada wykształcenie wyższe. Natomiast we Włoszech czy Rumunii liczba ta nie przekroczyła 23%. Zauważalna jest duża rozbieżności wśród państw członkowskich dotycząca liczby osób młodych z wykształceniem wyższym.
Państwo 2012 Cel(2020) Austria 2,84 3,76 Belgia 2,24 3 Bułgaria 0,64 1,5 Chorwacja 0,75 1,4 Cypr 0,46 0,5 Czechy 1,88 1 Dania 2,98 3 Estonia 2,18 3 Finlandia 3,55 4 Francja 2,29 3 Grecja 0,69 1,21 Hiszpania 1,3 2 Holandia 2,16 2,5 Irlandia 1,72 2 Litwa 0,9 1,9 Luksemburg 1,46 2,3 Łotwa 0,66 1,5 Malta 0,84 2 Niemcy 2,98 3 Polska 0,9 1,7 Portugalia 1,5 2,7 Rumunia 0,49 2 Słowacja 0,82 1,2 Słowenia 2,8 3 Szwecja 3,41 4 UE - 27 2,08 3 UE - 28 2,07 3 Węgry 1,3 1,8 Wielka Brytania 1,79 bd Włochy 1,27 1,53 Państwo 2013 Cel (2020) Austria 27,3 38 Belgia 42,7 47 Bułgaria 29,4 36 Chorwacja 25,9 35 Cypr 47,8 46 Czechy 26,7 32 Dania 43,4 40 Estonia 43,7 40 Finlandia 45,1 42 Francja 44 50 Grecja 34,6 32 Hiszpania 42,3 44 Holandia 43,1 40 Irlandia 52,6 60 Litwa 51,3 48,7 Luksemburg 52,5 66 Łotwa 40,7 34 Malta 26 33 Niemcy 33,1 42 Polska 40,5 45 Portugalia 29,2 40 Rumunia 22,8 26,7 Słowacja 26,9 40 Słowenia 40,1 40 Szwecja 48,3 40 UE - 27 37 40 UE - 28 36,9 40 Węgry 31,9 30,3 Wielka Brytania 47,6 bd Włochy 22,4 26
106 Natomiast pozycja Polski jest bardzo dobra, bowiem już w roku 2013 przekroczyła wartość 40% (cel unijny), a zaś cel krajowy298 do roku 2020 został określony na poziomie 45%. Tabela 3.6 Roczne nakłady na szkolnictwo wyższe
w przeliczeniu na 1 studenta w wybranych państwach OECD w 2010 roku (PPP)
Podane wartości nie uwzględniają wydatków na B+R.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance 2013: OECD Indicators, s. 174.
Tabela 3.7 Wydatki na szkolnictwo wyższe
w wybranych państwach OECD
z uwzględnieniem podziału na środki publiczne i prywatne w 2010 roku ( % PKB)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance 2013: OECD Indicators, s. 193.
Odwołując się do danych dotyczących wydatków na szkolnictwo wyższe (tabela 3.6 i 3.7) nasuwają się dwa kluczowe wnioski. Po pierwsze, żadne z państw europejskich nie osiąga poziomu wydatków w przeliczeniu na 1 studenta w takim zakresie, jak ma to miejsce w USA. W Europie państwa, które można uznać za liderów wydają na 1 studenta ok. 40-50% tego, co przekazywane jest w Stanach Zjednoczonych. Po drugie, państwa takie jak: USA, Japonia czy Australia zdecydowanie wyróżniają się na tle państw Europy pod względem przewagi środków prywatnych nad publicznymi w finansowaniu szkolnictwa wyższego.
Warto zauważyć, że nakłady na naukę w Japonii (niemal trzy razy mniej ludności) są porównywalne z wydatkami ponoszonymi przez wszystkie kraje UE-15. Natomiast USA wydają na naukę niemal 2 razy tyle co tzw. „stara Unia”. Z jednej strony Japonia ma o prawie
298 Cele krajowe poszczególnych państw zostały w tabeli oznaczone jako „cel (2020)”.
Państwo Wydatki (USD)
Australia 9 379 Austria 10 488 Belgia 9 645 Czechy 6 244 Estonia 3 909 Finlandia 9 802 Francja 10 309 Hiszpania 9 494 Holandia 10 818 Irlandia 11 512 Norwegia 10 933 Polska 7 281 Portugalia 5 843 Słowacja 5 831 Słowenia 7 719 Szwecja 9 143 USA 22 744 Węgry 6 824 Wielka Brytania 10 546 Włochy 6 266
Państwo Publiczne Prywatne Razem
Australia 0,76 0,86 1,6 Austria 1,45 0,07 1,5 Belgia 1,36 0,08 1,4 Czechy 0,98 0,25 1,2 Dania 1,79 0,09 1,9 Estonia 1,27 0,35 1,6 Finlandia 1,85 0,07 1,9 Francja 1,28 0,23 1,5 Hiszpania 1,08 0,27 1,3 Holandia 1,26 0,47 1,7 Irlandia 1,28 0,29 1,6 Japonia 0,52 1,00 1,5 Norwegia 1,63 0,07 1,7 Polska 1,03 0,43 1,5 Portugalia 1,03 0,43 1,5 Słowacja 0,68 0,25 0,9 Słowenia 1,08 0,19 1,3 Szwecja 1,60 0,16 1,8 USA 1,01 1,78 2,8 Wielka Brytania 0,74 0,63 1,4 Włochy 0,76 0,23 1,0
107 1/3 mniej naukowców niż UE-15, ale jednocześnie w przeliczeniu na każdy 1000 pracowników jest ich dwa razy więcej w tym azjatyckim kraju, niż w Europie299.
Wykres 3.3 Liczba doktorantów na kierunkach technicznych (science and technology fields) w państwach Unii Europejskiej w wybranych latach (% populacji w wieku 20-29).
*Brak danych dla wszystkich lat zamieszczonych w wykresie. Na wykresie zaprezentowano wartości liczbowe dla 2011 roku.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat (dostęp do danych w dn. 5.09.2014).
Istotnym dla szkolnictwa wyższego wyznacznikiem ukazującym kierunek zmian jest liczba doktorantów. W Unii Europejskiej zdecydowanym liderem jest Finlandia, gdzie ponad 1% wśród populacji ludzi młodych kontynuuje swoją edukację na poziomie studiów
299 P. Kaczmarek – Kurczak, Społeczeństwo wiedzy. Rys historyczny. [w:] D. Jemielniak, A. K. Koźmiński (red.), Zarządzanie wiedzą, wyd. Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 62-63.
0,04 0,15 0,18 0,21 0,21 0,23 0,24 0,26 0,28 0,28 0,31 0,31 0,41 0,42 0,43 0,46 0,52 0,53 0,55 0,57 0,58 0,58 0,62 0,7 0,7 0,87 0,99 1,3 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 Malta Bułgaria Węgry Cypr* Polska Holandia Włochy Luksemburg* Chorwacja* Łotwa Litwa Rumunia* Belgia Wielka Brytania Francja* Hiszpania Dania Portugalia Słowacja Irlandia Grecja* Słowenia* Estonia Austria Szwecja Czechy Niemcy* Finlandia % 2011 2005 2000
108 doktoranckich na kierunkach technicznych (wykres 3.3). Polska ma jeden z najgorszych europejskich wskaźników, tj.: 0,2 %.
Oczekuje się, że blisko 2,7% ludzi obecnie młodych w państwach OECD podejmie edukację na poziomie studiów doktoranckich w ciągu swojego życia, dla 21 państw członkowskich UE jest to ponad 3% (tabela 3.8). Rozbieżność między państwami jest bardzo duża, od 5% w Niemczech czy Słowenii do niespełna 1% w Hiszpanii. W 2011 roku wśród osób, które w krajach OECD podjęły studia doktoranckie 56% osób było poniżej 30 roku
życia300. Jednocześnie szacuje się, że ok. 1,6 % ludzi młodych będzie posiadała wykształcenie
na poziomie studiów trzeciego stopnia w państwach OECD, według szacunków w 2011 roku (w 2000 roku było to ok. 1%). Odwołując się do badań OECD warto zauważyć, że w takich państwach Unii Europejskiej, jak: Irlandia, Dania, Słowacja czy Wielka Brytania w ciągu ponad 10 lat (od 2000 do 2011 roku) wskaźnik ten wzrósł o co najmniej 1%301. W większości krajów OECD częściej mężczyźni (1,7%) niż kobiety (1,5%) kończą edukację trzeciego stopnia. Odmienna zależność jest w takich państwach jak m.in.: Estonia, Finlandia, Włochy czy Portugalia, gdzie stopa ukończenia jest wyższa w przypadku kobiet niż mężczyzn (tabela 3.8). Niektóre z państw kładą bardzo duży nacisk na zachęcanie doktorantów z innych państw do podjęcia studiów w ich kraju. Nie pozostaje to bez wypływu na stopę ukończenia edukacji trzeciego stopnia wśród osób młodych. Dla przykładu można wskazać Finlandię, gdzie zagraniczni doktoranci podwyższają stopę ukończenia o ok. 0,3 pkt. proc.302. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że w krajach OECD tytuł doktora osiągany jest przez osoby zazwyczaj będące w wieku 35 lat. Według szacunków OECD należy spodziewać się, że w przyszłości 1 na 20 studentów w Niemczech, Słowenii i Szwajcarii podejmie studia doktoranckie, natomiast tylko 1 na 100 studentów m.in. w Hiszpanii, Chile, Argentynie czy Turcji303. Analiza wskaźników dotyczących doktorantów jest o tyle istotna, że badania doktorskie odgrywają istotną rolę w napędzaniu innowacji i wzroście ekonomicznym. Kompetencje i kwalifikacje na poziomie studiów trzeciego stopnia są również pożądane dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy.
300 Education at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing. OECD (2013), s. 293. 301 Ibidem, s. 58.
302 Ibidem, s. 59. 303 Ibidem, s. 291.
109 Tabela 3.8 Szacunkowa stopa rozpoczęcia i ukończenia edukacji na poziomie doktoratu wśród osób młodych w wybranych państwach OECD w 2011 roku (%) oraz średni wiek rozpoczęcia i zakończenia edukacji na poziomie doktoratu304
bd – brak danych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing. OECD (2013), s. 61, 299.
Odwołując się do koncepcji GOW, jak również przemian w funkcjonowaniu współczesnego uniwersytetu na uwagę zasługuje ranking opracowany przez WEF dotyczący współpracy uniwersytetów z biznesem (szczególnie w ramach B+R)305. Pięć państw Unii Europejskiej znalazło się wśród 10 krajów, które mają najbardziej zintensyfikowaną współpracę z biznesem spośród 142 uwzględnionych w globalnym rankingu WEF. Dla porównania dwóch światowych konkurentów UE tj. USA i Japonia zajęły odpowiednio 2 i 16 miejsce w rankingu (tabela 3.9). Natomiast 7 krajów (w tym Polska) osiągnęła wartość poniżej
304 Obliczenia szacunkowe przeprowadzone dla tzw. „Advanced research programmes”, które są odpowiednikiem międzynarodowego oznaczenia ISCED 6. Stopa rozpoczęcia nauki przedstawia szacunkowy procent populacji w wieku młodym, który w ciągu swojego życia podejmie kształcenie na danym poziomie edukacji. Natomiast stopa ukończenia nauki przedstawia szacunkowy procent populacji w wieku młodym (do 35 roku życia) ukończy kształcenie na danym poziomie edukacji. Na temat metodologii przeprowadzanych przez OECD badań zob. szerzej: Education at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing. OECD (2013), Annex 1 i 3.
305 Wskaźnik ten uwzględniany jest m.in. w obliczeniach Banku Światowego dotyczących gospodarki opartej na wiedzy (KAM). Natomiast w Globalnym Rankingu Konkurencyjności został uwzględniony w filarze dotyczącym innowacyjności. Zob. szerzej na temat wskaźnika współpracy uniwersytetów z biznesem: The Global Competitiveness Report 2011-2012, World Economic Forum (2011).
Razem Mężczyźni Kobiety Razem Mężczyźni Kobiety
Australia 3,4 3,4 3,4 33 1,9 1,9 1,9 37 Austria 4,4 4,5 4,3 30 2,1 2,5 1,8 33 Czechy 3,7 4,0 3,4 28 1,4 1,6 1,3 34 Dania 3,9 4,2 3,6 30 2,2 2,4 1,9 34 Estonia 2,9 2,5 3,3 31 1,3 1,2 1,4 36 Finlandia 2,5 2,4 2,6 33 2,5 2,4 2,7 39 Francja 2,5 2,7 2,3 30 1,6 1,8 1,3 bd Hiszpania 0,7 0,7 0,6 37 1,1 1,2 1,1 37 Holandia 1,3 1,4 1,3 27 1,8 2,0 1,6 32 Japonia 1,1 1,4 0,7 31 1,1 1,5 0,7 bd Niemcy 5,2 6,0 4,5 29 2,7 3,0 2,5 33 Nowregia 2,7 2,7 2,7 33 1,9 2,1 1,8 38 Portugalia 3,4 3,2 3,7 36 1,4 1,2 1,6 39 Słowacja 3,6 3,6 3,6 30 1,9 1,8 1,9 33 Słowenia 4,9 4,4 5,6 32 1,7 1,8 1,6 35 Szwecja 3,0 3,1 2,9 32 2,8 2,9 2,6 37 Węgry 1,6 1,6 1,6 29 0,8 0,8 0,8 36 Wielka Brytania 3,0 3,2 2,8 30 2,4 2,6 2,2 34 Włochy 2,1 2,0 2,2 bd 1,4 1,3 1,5 32 OECD (średnia) 2,7 2,8 2,7 32 1,6 1,7 1,5 35 EU-21 (średnia) 3,1 3,1 3,0 31 1,7 1,8 1,6 35 Państwo
Rozpoczęcie edukacji Średni Zakończenie edukacji
wiek
Średni
110
średniej wartości w rankingu wynoszącą 3,7. W państwach tych istnieje bardzo słaba
współpraca pomiędzy uczelniami a biznesem.
Tabela 3.9 Współpraca uniwersytetów z biznesem w państwach Unii Europejskiej oraz USA i Japonii (ranking WEF 2010-2011) Państwo Wartość wskaźnika Pozycja w rankingu Austria 5 19 Belgia 5,3 9 Bułgaria 3 116 Chorwacja 3,5 77 Cypr 3,9 47 Czechy 4,5 30 Dania 5,2 15 Estonia 4,3 34 Finlandia 5,6 4 Francja 4,2 36 Grecja 2,9 120 Hiszpania 4,1 42 Holandia 5,3 8 Irlandia 5 20 Japonia 5,1 16 Litwa 4,4 31 Luksemburg 5 18 Łotwa 3,8 57 Malta 3,8 54 Niemcy 5,2 13 Polska 3,6 65 Portugalia 4,6 27 Rumunia 3 115 Słowacja 3,2 104 Słowenia 4 46 Szwecja 5,5 5 USA 5,7 3 Węgry 4,4 33 Wielka Brytania 5,8 2 Włochy 3,5 79
Wartości tego rankingu zostały przedstawione na skali od 1 (brak współpracy) do 7 (intensywna współpraca). Źródło: Opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness Report 2011-2012, World Economic Forum (2011), s. 517.
Jednym ze wskaźników pozwalających porównywać szkolnictwo wyższe przez pryzmat jego efektywności jest analiza liczby patentów. Odwołując się do danych dotyczących patentów ogółem Niemcy, a dalej kolejno Francja, Wielka Brytania i Włochy były krajami, z których do Europejskiego Biura Patentowego (EPO) w 2010 roku zostało zgłoszone sumarycznie najwięcej patentów. Natomiast w przeliczeniu na 1 milion mieszkańców najwięcej patentów zostało zgłoszonych ze Szwecji, Niemiec i Danii. W skali świata najwięcej patentów
111 w 2010 roku powstało w USA, Japonii i Korei306. Eurostat rekomenduje podział ze względu na sektor/rodzaj instytucji (institutional sector) zgłaszającej patent do EPO. Wyróżnia zatem 5 kategorii wspomnianych instytucji: zgłoszenia indywidualne (individual applicant), sektor prywatny (firms or business enterprise), sektor publiczny i organizacje non-profit (government
(agencies) and (private or public) non-profit organizations), uniwersytety/szkolnictwo wyższe
(university/higher education), szpitale (hospitals)307. W Unii Europejskiej średnio ponad 80% patentów rejestrowanych przez EPO zgłaszanych jest przez sektor prywatny (tabela 3.10). Warto nadmienić, że podobnie w USA i Japonii sektor prywatny generuje najwięcej patentów (powyżej 90%)308. Natomiast udział szkolnictwa wyższego w tworzeniu patentów jest raczej marginalny (szczególnie w porównaniu do sektora prywatnego), w żadnym z państw członkowskich sektor ten nie jest dominujący. Powody do optymizmu budzi fakt, że w większości państw Unii Europejskiej (także średnia dla całej UE-27) zauważalny jest trend wzrostowy dotyczący stopniowego zwiększania udziału zaangażowania uniwersytetów w tworzeniu patentów. Największy przyrost punktów procentowych pomiędzy 2000 a 2009 rokiem nastąpił w Irlandii (ponad 13 pkt. proc.) i na Łotwie (blisko 8 pkt. proc.). Natomiast w Rumunii, na Słowacji, w Czechach i Grecji udział szkolnictwa wyższego sukcesywnie się zmniejsza. Nawiązując do rankingu dotyczącego współpracy uniwersytetów z sektorem prywatnym (opisany powyżej) wydaje się, że podjęcie współpracy pomiędzy wspomnianymi podmiotami może sprzyjać również wymianie doświadczeń, dobrych praktyk w obszarze tworzenia patentów.
306 Science, technology and innovation in Europe 2013, Eurostat (2013), s.88.
307 Zob. szerzej na temat pięciu kategorii sektorów/instytucji: Patent Statistics at Eurostat:Methods for Regionalisation, Sector Allocation and Name Harmonisation, Eurostat 2011.
308 Eurostat (Patent applications to the EPO by priority year at the national level by institutional sector), (dostęp do danych w dn.5.09.2014).
112 Tabela 3.10 Patenty w państwach członkowskich UE według kategorii instytucji zgłaszającej do EPO w kolejnych latach (% ogółu).
Państwo/Rok
Sektor prywatny Sektor publiczny i organizacje
non-profit Uniwersytety/szkolnictwo wyższe Zgłoszenia indywidualne
2000 2004 2009 2000 2004 2009 2000 2004 2009 2000 2004 2009 Austria 81,75 84,71 79,33 0,39 0,38 0,54 0,10 0,87 2,95 17,67 13,72 16,44 Belgia 85,24 83,22 80,41 1,59 1,91 1,46 7,59 8,35 11,22 5,41 6,31 6,05 Bułgaria 30,06 52,78 67,99 10,47 1,27 12,72 bd 0,94 bd 46,00 45,00 11,40 Chorwacja 43,13 63,10 55,67 3,22 8,83 10,43 bd bd bd 53,65 28,07 33,90 Cypr 62,90 83,33 48,23 bd bd bd bd bd 14,98 37,10 16,67 28,61 Czechy 72,21 75,99 65,88 1,88 2,18 6,90 6,38 1,50 6,22 19,53 18,94 17,43 Dania 89,89 90,31 91,05 1,83 1,15 0,93 0,87 1,75 2,99 7,02 5,72 4,01 Estonia 61,94 51,98 64,61 2,24 bd bd bd 22,60 6,62 26,87 11,30 11,00 Finlandia 93,88 95,85 92,15 1,11 1,34 2,56 0,30 0,07 0,37 4,57 2,66 4,35 Francja 84,86 85,08 76,89 6,46 6,40 10,21 0,73 1,58 2,41 5,94 5,14 4,97 Grecja 32,57 60,47 53,85 5,62 0,82 1,62 6,16 3,32 2,64 55,06 34,63 40,17 Hiszpania 76,23 74,44 72,00 2,61 5,03 6,10 3,07 3,78 5,50 17,97 16,63 14,78 Holandia 90,82 89,30 86,47 2,90 4,74 6,46 2,00 1,69 3,04 4,14 3,87 3,61 Irlandia 76,73 75,41 68,88 0,44 0,09 1,28 5,70 9,98 19,28 17,14 14,52 10,55 Litwa 85,79 90,11 23,73 bd bd 61,01 bd 0,90 bd 14,21 8,99 15,25 Luksemburg 92,26 92,16 87,81 1,45 0,87 bd bd bd 1,58 6,29 5,66 9,72 Łotwa 77,63 59,25 59,31 bd bd bd 5,57 10,19 13,56 16,80 30,57 27,13 Malta 100,00 83,33 53,00 bd bd 2,48 bd bd bd bd 16,67 44,52 Niemcy 89,62 90,76 89,17 2,20 2,15 2,44 0,38 0,97 1,87 7,70 5,98 6,31 Polska 53,74 57,82 64,22 9,41 10,77 6,78 7,76 6,83 11,65 28,63 19,99 11,81 Portugalia 67,29 56,61 71,66 4,05 6,60 2,47 3,65 20,52 9,55 22,63 14,08 13,89 Rumunia 42,86 57,86 81,72 bd 2,54 bd 8,16 0,41 1,10 48,98 34,88 16,08 Słowacja 65,58 82,62 60,02 8,46 bd 0,27 5,94 bd 1,16 17,80 17,38 38,55 Słowenia 74,68 79,33 86,19 5,23 0,89 3,40 1,98 bd 2,74 16,13 18,46 6,86 Szwecja 91,61 93,94 95,20 0,33 0,28 0,19 0,13 0,15 0,23 7,77 5,46 4,10 UE - 27 87,75 88,28 85,39 2,50 2,66 3,55 1,29 1,80 2,83 8,04 6,75 6,94 Węgry 72,35 77,76 75,37 0,82 0,79 1,80 1,90 0,71 2,30 24,93 18,45 16,24 Wielka Brytania 86,63 87,67 87,67 1,25 0,95 0,99 4,17 4,26 5,48 7,84 6,87 5,64 Włochy 84,77 86,13 83,65 1,35 1,18 1,20 0,91 1,62 1,76 12,58 10,48 11,93 bd – brak danych
Obliczenia zostały dokonane na podstawie danych Eurostat - Patent applications to the EPO by priority year at the national level by institutional sector. Łączna liczba patentów została obliczona poprzez zsumowanie wartości dla każdej z 5 kategorii sektorów/instytucji oraz patentów nie zakwalifikowanych do żadnej z kategorii tzw. Unknown. W odniesieniu do zsumowanej wartości zostały obliczone wartości procentowe dla każdej z kategorii sektorów/instytucji. Z uwagi na bardzo małe (znikome lub brak) wartości procentowe w tabeli nie zostały uwzględnione wyniki dla kategorii: szpitale oraz inne (Unknown), stąd po zsumowaniu procentów powstała wartość może różnić się do 100. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych: Eurostat, (dostęp do danych w dn. 5.09.2014)
113 Podsumowując dotychczasowe rozważania warto szczególną uwagę zwrócić na sytuację nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce. Wydatki na B+R są jedne z najniższych w Europie (poniżej 1%). M. A. Weresa309 zauważa, że jedną z bardzo poważnych barier rozwoju edukacji w Polsce jest jej relatywne niedofinansowanie. Należy podkreślić, że mimo wysokiej dynamiki wzrostu wydatków na szkolnictwo wyższe (w latach 2000 – 2007 w Polsce 172%, średnia dla OECD 136%)310, nadal są one na zbyt niskim poziomie. Jednocześnie przy wysokim odsetku osób młodych z wyższym wykształceniem (ponad 40%) w Polsce jest bardzo mało osób kontynuujących naukę na studiach doktoranckich technicznych (ok.0,2%). Współpracę uniwersytetów z biznesem należy oceniać w kategoriach raczej słabych powiązań (uzyskany wynik 3,6 w rankingu jest niższy od średniej dla 147 krajów, które zostały uwzględnione przez WEF). Zaskakujące są jednak wyniki Polski dotyczące udziału szkolnictwa wyższego w tworzeniu patentów (w 2009 roku udział uniwersytetów był jednym z najwyższych w Unii Europejskiej – zdecydowanie powyżej 10%)311.
W odwołaniu do roli i znaczenia uniwersytetów w gospodarce opartej na wiedzy warto zwrócić szczególną uwagę na transfer wiedzy. Istnieje wiele możliwych płaszczyzn przepływu wiedzy z udziałem uczelni. P. Kaczmarek – Kurczak zauważa, że system transferu wiedzy w Europie jest jednak wysoce nieefektywny. Wymienia kilka istotnych przyczyn tego zjawiska, tj.312:
• silna tradycja oddzielania odkryć naukowych (tzw. nauk podstawowych) od ich zastosowań praktycznych (tzw. nauk stosowanych),
• wolniejsza ścieżka kariery zawodowej (niż na uniwersytetach amerykańskich), traktowanie działalności naukowej jako elitarnej, w kategoriach powołania niż zawodu,
• w Europie nauka nadal finansowana jest w bardzo dużym stopniu przez państwo, sytuacja taka sprzyja bierności wśród europejskich uniwersytetów wobec poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania (nawiązania współpracy z biznesem), ograniczona dywersyfikacja źródeł finansowania obniża znacznie konkurencję między samymi ośrodkami naukowymi,
• głównym kierunkiem kariery zawodowej doktorantów jest praca naukowa, w niewielkim stopniu potencjał osób posiadających doktorat (lub które
309 M. A. Weresa (red.), Polska –raport o konkurencyjności 2012 – Edukacja jako czynnik konkurencyjności, wyd. SGH, Warszawa 2012, s. 381-382.
310 Ibidem.
311 Przywoływane dane nawiązują do wybranych tabel i wykresów w rozdz. 3.3.1. 312 P. Kaczmarek – Kurczak, Społeczeństwo wiedzy…, op.cit., s.63-67.
114 ukończyły studia trzeciego stopnia, ale nie napisały pracy), podejmuje pracę w przemyśle zgodną ze swoimi kwalifikacjami313,
• w porównaniu do USA, w Europie znacznie mniej MSP jest zainteresowanych zastosowaniem najnowszych odkryć w praktyce.
W Unii Europejskiej dostrzeżono potrzebę przeprowadzenia zmian w szkolnictwie wyższym i uruchomienia bodźców dla lepszego transferu wiedzy już w początkach lat 2000 wraz z wdrożeniem Strategii Lizbońskiej. Po części kontynuacją działań zmierzających do zmiany w kierunku zwiększenia roli europejskich uniwersytetów w gospodarce, a także ich konkurencyjności w świecie są zalecenia artykułowane w ramach Strategii Europa 2020. Trzy programy (inicjatywy flagowe) wspomnianej strategii nawiązują pośrednio lub bezpośrednio do zagadnień związanych ze zmianą funkcjonowania szkolnictwa wyższego w Europie. Do wspomnianych programów należy zaliczyć: Unię innowacji314, Europejską Agendę Cyfrową315 oraz Mobilną młodzież. Ostatni z wymienionych programów zwraca uwagę na cztery istotne aspekty316:
• uczenie się przez całe życie – inteligentny i sprzyjający włączeniu społecznemu wzrost uzależniony jest od możliwości rozwijania kluczowych kompetencji, a także osiąganie w procesie uczenia się efektów, które są kompatybilne do potrzeb zgłaszanych przez rynek pracy,
• modernizację szkolnictwa wyższego – zwiększenie atrakcyjności, otwartości i jakości szkolnictwa wyższego, a także propagowanie większej mobilności, • wsparcie mobilności edukacyjnej – propagowanie mobilności i promowanie
europejskich programów jej sprzyjających,
• zatrudnianie młodzieży – działania zmierzające głównie do zmniejszenia stopy bezrobocia wśród osób młodych.
313 W USA ponad połowa doktorantów znajduje zatrudnienie w przemyśle, z czego ponad 67% to absolwenci kierunków ekonomicznych, technicznych, inżynierskich i informatycznych.
314 Projekt „Unia innowacji” ma głównie na celu wzmocnienie znaczenia innowacji, dążenie do wykorzystywania działalności badawczo - rozwojowej w celu rozwiązywania problemów dotyczących m.in.: zmian klimatu, poprawy efektywności energetycznej, a także zmian demograficznych oraz poprawę finansowania badań i innowacji. Badania i innowacje są istotne także dla europejskich uniwersytetów.
315 Projekt „Europejska Agenda Cyfrowa” ma na celu upowszechnienie szybkiego internetu, sprzyjanie włączeniu gospodarstw domowych i przedsiębiorstw do rynku cyfrowego, a także osiągnięcie trwałych korzyści płynących z jednolitego rynku cyfrowego. Europejska Agenda Cyfrowa nawiązuje m.in. także do poszerzania sowich kwalifikacji w ramach e- umiejętności.
316 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – „Mobilna młodzież”. Inicjatywa na rzecz uwolnienia potencjału młodzieży ku inteligentnemu, trwałemu i sprzyjającemu włączeniu społecznemu wzrostowi gospodarczemu w Unii Europejskiej, Bruksela, 15.09.2010, KOM (2010) 477 wersja ostateczna, Za: A. Dyba, Współczesne wyzwania europejskich …, op.cit., s. 305.
115 Komisja Europejska wielokrotnie podkreślała konieczność wprowadzenia zmian mających na celu propagowanie atrakcyjności szkolnictwa wyższego z korzyścią dla gospodarki opartej na wiedzy. W 2011 roku został przedstawiony przez KE plan modernizacji
europejskich systemów szkolnictwa wyższego. Jego najważniejsze założenia zostały
zaprezentowane w tabeli 3.11.
Tabela 3.11 Plan modernizacji europejskich systemów szkolnictwa wyższego – najważniejsze założenia KLUCZOWE OBSZARY WYMAGAJĄCE
ZMIAN
KLUCZOWE WYBRANE DZIAŁANIA PAŃSTW CZŁONKOWSKICH I INSTYTUCJI
SZKOLNICTWA WYŻSZEGO
Podwyższenie poziomu wykształcenia, aby liczba absolwentów i naukowców odpowiadała potrzebom UE
-Opracowanie krajowych ram kwalifikacji powiązanych z europejskimi ramami kwalifikacji, - Ograniczenie zjawiska przedwczesnego kończenia nauki
- Wspieranie programów skierowanych do grup społecznych niewystarczająco reprezentowanych - Zwiększenie dostępności do kształcenia uczniów i studentów ze środowisk o niższych dochodach, zapewnienie mechanizmów wsparcia finansowego
Poprawa jakości i przydatności wyższego wykształcenia
- Włączenie pracodawców i instytucji rynku pracy w opracowywanie i realizację programów
(dostosowanie programów nauczania do potrzeb rynku)
- Wykorzystanie transformacyjnych możliwości technologii informacyjno – komunikacyjnych - Powiązanie finansowania studiów doktoranckich z zasadami innowacyjnego kształcenia doktorantów - Wprowadzenie bodźców zachęcających instytucje szkolnictwa wyższego do inwestowania
w ustawiczny rozwój zawodowy kadry naukowej Podwyższanie jakości poprzez mobilność
i pogłębienie międzynarodowego wymiaru szkolnictwa wyższego
- Systematyczne włączanie mobilności edukacyjnej do programów nauczania
- Zagwarantowanie uznawalności zdobytych przez studentów punktów (ECTS)
- Rozwijanie nowych form współpracy
Powiązanie szkolnictwa wyższego, badań naukowych i biznesu („trójkąt wiedzy”)
- Tworzenie zachęt dla podejmowania współpracy nauki z biznesem
- Ulepszanie infrastruktury transferu wiedzy instytucji szkolnictwa wyższego,
- Zwiększanie zaangażowania uniwersytetów w przedsięwzięcia typu start-up i spin-off
Poprawienie zarządzania i finansowania
- Dostosowanie mechanizmów finansowania do potrzeb instytucji o różnych profilach
- Dywersyfikacja źródeł finansowania
- Zapewnienie autonomii instytucji szkolnictwa wyższego w określaniu strategicznych celów - Zachęcanie do reformy polityki zarządzania