Początki rozwoju edukacji na odległość należy wiązać z Ameryką Północną. Tam też obecnie kształcenie zdalne jest dobrze rozwinięte i społecznie akceptowalne. Dla potwierdzenia tego faktu warto wspomnieć, że w 2011 roku administracja prezydenta B. Obamy ogłosiła uruchomienie 2 mld dolarów dotacji do programów e-learningowych w celu zwiększenia odsetka absolwentów szkół wyższych z 39% w 2009 roku do 58-60% w 2020 (w wieku 25-34)412. Trzy lata wcześniej, tj. w 2008 roku The University of Massachusetts był pierwszym uniwersytetem zagranicznym obecnym w Chinach, który zaoferował możliwość podjęcia studiów i kursów na swojej uczelni online413. W Europie natomiast ciągle e-learning postrzegany jest jako zjawisko nowe. E- learning jest bardziej rozpowszechniony jako forma szkoleń w firmach. Na przełomie XX i XXI wieku w Polsce powstały takie firmy szkoleniowe jak: Internetowe Centrum Edukacji Zdalnej, Akademia Informatyczna LOGON S.A. z Bydgoszczy, Firma LOGON S.A. z Krakowa, Wirtualna Internetowa Akademia Biznesu, IBM Learning Solutions414. Wśród projektów uczelnianych powstałych pod koniec lat 90-tych XX wieku mających na celu kształcenie na odległość należy wymienić: Interaktywne Studia Internetowe, Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji, Internet College, Studia politechniczne przez Internet, czy Polski Uniwersytet Wirtualny415.
412 The Observatory on Borderless Higher Education, Why global universities should adopt e-learning, http://www.obhe.ac.uk/newsletters/borderless_report_november_2011/why_global_universities_should_adopt_e learning (dostęp w dn. 12.11.2014).
413 Ibidem.
414 J. Z. Górnikiewicz, Studia na odległość …, op.cit.
415Polski Uniwersytet Wirtualny (PUW) został stworzony w 2001 przez Wyższą Szkołę Humanistyczno-Ekonomiczną (AHE) z Łodzi i UMCS z Lublina, konsultowany z University of Washington oraz Jones International University. Studia online prowadzone przez AHE w Łodzi na platformie PUW są obecnie największym akademickim projektem e-learningowym w Polsce.
152 G. Penkowska416 zauważa, że rozwój e-edukacji na uczelniach jest ograniczony, wręcz spowolniony, przez takie czynniki jak: komercjalizacja wiedzy i brak dostępu do wartościowych źródeł wiedzy, konieczność posiadania dodatkowych środków finansowych na budowę infrastruktury kształcenia zdalnego (platforma edukacyjna, oprogramowanie, zatrudnienie osób do obsługi platformy etc.), niedostateczne przygotowanie kadr akademickiej czy też ich słaba motywacja i przekonanie do wykorzystywania metod kształcenia zdalnego w procesie dydaktycznym417.
Należy zauważyć, że nie każdy z przedmiotów możliwy jest do nauczania online. Niektóre przedmioty wymagają: bezwzględnej konieczności bezpośredniego kontaktu studentów z wykładowcą czy między sobą, obcowania z rzeczywistymi eksponatami, które nie mogą być zastąpione przez żadne dostępne programy, wizualizacje komputerowe lub przeprowadzenia eksperymentu w świecie realnym.
V. Wielbut z University of Michigan opisał rozwój edukacji online nawiązując do koncepcji kolejnych fal. W ramach tak zwanej „pierwszej fali” charakterystyczne było podejmowanie inicjatyw przez władze uczelni, które tworzyły infrastrukturę kształcenia na odległość, zachęcały także do wykorzystywania tych nowych możliwości w procesie dydaktycznym. Działania oddolne były charakterystyczne dla „drugiej fali”. Związane były one głównie z szybkim rozwoju technologii społecznościowych, które mogły zostać wykorzystane także w procesie kształcenia418. „Obecnie można zaobserwować „trzecią falę” w szkolnictwie wyższym (szczególnie amerykańskim), polegającą na udostępnianiu kursów uniwersyteckich online za darmo i dla każdego419. W 2008 roku S. Downes kursy te nazwał Massive Open Online Courses (MOOC)420, cechują się one głównie masowością i otwartością”421.
416 G. Penkowska, Kształcenie wirtualne w uniwersytecie, [w:] M. Kozielska(red.), Edukacja dla społeczeństwa wiedzy, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007, s.157.
417 G. Penkowska, Kształcenie wirtualne …, op.cit., s.157.
418 V. Wielbut, Second Wave – Jak i dlaczego zmienia się szkolnictwo wyższe w Stanach Zjednoczonych, wystąpienie na konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, http://www.e-edukacja.net/czwarta/_referaty/sesja_I/02_e-edukacja.pdf, (dostęp w dn. 9.12.2013), Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.78.
419 Trzecia fala czyli masowe otwarte kursy online na uniwersytetach, http://www.e-mentor.edu.pl/blog/wpis/id/30, (dostęp w dn.9.12.2013), Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.78.
420 W założeniu uczestnikami MOOC są zazwyczaj profesjonaliści, który pragną wymienić się wiedzą z innymi osobami z całego świata, które również interesują się podobną tematyką.
421Trzecia fala czyli masowe otwarte kursy online na uniwersytetach, http://www.e-mentor.edu.pl/blog/wpis/id/30, (dostęp w dn.9.12.2013), Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.74.
153 J. I. Aguaded-Gómez jako cechy odróżniające MOOC od dotychczasowego modelu e-learningu poza wspomnianą już masowością, wskazuję także bezpłatny (wolny) dostęp422. W 2011 roku S. Thrun i P. Norvig z Uniwersytetu Stanforda uruchomili pierwszy kurs uniwersytecki realizowany jako MOOC, w którym uczestniczyło blisko 160 tys. osób z 190 krajów. 423. Według raportu Meyera (2012 rok) aż 80-95% uczestników kursów oferowanych przez Stanford, MIT i UC Berkley przerywała kurs nie kończąc go. Tylko 7% studentów ukończyło (z 50 tyś. uczestniczących) kurs z inżynierii oprogramowania (Coursera-UC Berkeley). W przypadku innego kursu nt. Analizy sieci społecznych (Coursera’s Social Network Analysis) tylko 2% otrzymało certyfikaty ukończenia (wersja podstawowa), a 0,17% certyfikaty z wyróżnieniem”424. Jednocześnie według analiz Global Industry Analysts (2010) rynek e-learningu w 2015 roku będzie wart ponad 107 mld USD425. Wobec tego powstaje pytanie nie tylko o znaczenie darmowych masowych kursów w przyszłości. Kontrowersje budzi również istnienie spójności między jakością kursów masowych (nierzadko powstających przy udziale międzynarodowej kadry akademickiej), a tak niskim stopniem pełnej partycypacji (ukończenie kursu). W kontekście MOOC wiele wątpliwości budzi także efektywność procesu dydaktycznego. Wobec sytuacji, w której nauczyciel akademicki uczy dużą grupę studentów (liczoną nawet w tysiącach), o bardzo dużym stopniu międzynarodowości. Prowadzone rozważania pozwalają na sformułowanie następujących wniosków. Po pierwsze, MOOC to stosunkowo nowe zjawisko, stąd niezwykle trudno ocenić faktyczną jakość i wkład w rozwój szkolnictwa wyższego. Po drugie, istnieje realna obawa przed znacznym umasowieniem, które wpłynie na obniżenie jakości nauki jako takiej. Po trzecie, istnienie MOOC może stać się przełomem w pokonywaniu barier transferu wiedzy, dzielenia się wiedzą, udostępniania wiedzy w wolnym dostępie.
Odwołując się do spostrzeżeń L. Yuan i S. Powell zauważyć należy, że implikacje wynikające z rozwoju MOOC są zbieżne także ze współczesnymi wyzwaniami uczelni wyższych w ramach takich aspektów jak: „umiędzynarodowienie i globalizacja szkolnictwa wyższego, globalny wzrost popytu na edukację wyższą, zmiany demograficzne (struktura populacji studentów), zwiększony dostęp do technologii osobistych i mediów
422 J. I. Aguaded-Gómez, The MOOC Revolution: A new form of educational from the technological paradigm?, Comunicar, 4l, XXI, 2013, s. 7-8, Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.74.
423 L. Yuan, S. Powell, MOOCs and Open Education: Implications for Higher Education – A white paper, JISC CETIS, 2013, s. 6 – 15, Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.79.
424 A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.79. 425 Ibidem.
154 społecznościowych, a także konieczność zmian modeli ekonomicznych uczelni (koszty, dostępność)”426.
E-learning jest zależny od rozwoju technologii teleinformatycznych. Obecnie rośnie znaczenie także m-learningu (dostęp do wiedzy poprzez nowe urządzenia mobilne). Popularna staje się także „wiedza na żądanie”, a więc taka, do której dostęp można mieć w dowolnym czasie i poprzez coraz większą gamę dostępnych nowych urządzeń (nie tylko komputer, ale także iPody, konsole, smartfony). M. Plebańska zauważa, że model „wiedzy na żądanie” będzie rozwijał się dychotomicznie z postępem technologicznym. Natomiast e-learning jako stosunkowo nowa forma kształcenia w najbliższej przyszłości będzie charakteryzowała się dynamiczną ewolucją, „wynikającą z potrzeby ciągłego dostępu do wiedzy w określonym czasie oraz coraz większego rozwoju urządzeń mobilnych oraz wzrostu ich eksploatacji”427.
W jednym z raportów Ernst and Young dotyczącym uniwersytetów w przyszłości zostały wskazane tak zwane mega trendy rozwoju. Obok demokratyzacji wiedzy, podnoszenia konkurencyjności, zmiany finansowania, zwiększenia globalnej mobilności i współpracy z biznesem zostały jako szósty mega trend wymienione cyfrowe technologie, które mają zrewolucjonizować funkcjonowanie współczesnych uniwersytetów. Mimo iż, e-learning istnieje od lat 90-tych XX wieku to w ostatnich 2-3 latach bardzo szybko się rozwinął, stało się to przy pomocy rozwoju technologii cyfrowych. Nie oznacza to jednak, że w przyszłości doprowadzi on do zniknięcia kampusów uniwersyteckich. Będą one istnieć nadal jako miejsca uczenia się i nauczania, prowadzenia badań. Przewiduje się, że cyfrowe technologie wpłyną znacznie na sposób przekazywania wiedzy, dostarczania edukacji, jak np. dostęp poprzez coraz to nowsze aplikacje, studenci będą mogli otrzymywać szybko informacje zwrotne bez względu na odległość – dotyczyć to będzie tak krajów rozwiniętych jak i rozwijających się. Technologie te będą w przyszłości generować także nowe możliwości kanałów komunikacji z biznesem, kanałów współpracy uczelni z sektorem prywatnym. W przypadku MOOC technologie cyfrowe mogą także pomóc w tworzeniu nowych modeli stanowiących znaczną wartość ekonomiczną428.
Według badań przeprowadzonych przez CEGOS efektywne zajęcia e-learningowe powinny trwać od 30 minut do 1 godziny (tak wskazali respondenci z Niemiec, Wielkiej Brytani, Hiszpanii, natomiast Francuzi woleliby jeszcze krótsze od 15 minut do 1 godziny).
426 A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.79.
427 M. Plebańska, E-learning – Tajniki edukacji na odległość, Wyd. Beck, Warszawa 2011, s. 203-204.
428University of the future A thousand year old industry on the cusp of profound change, Ernst and Young, Australia 2012, s.4,9.
155 Ponad 50 % szkoleń przeprowadzanych w firmach w Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Niemczech realizowana jest jako e-learning. Wśród narzędzi wykorzystywanych w tej formie kształcenia najbardziej popularne są wideokonferencje, dalej strony Wiki, blogi czy fora internetowe. Pracownicy, którzy już uczestniczyli w różnych formach szkoleń wskazują, e-learning jako czwartą w kolejności najchętniej wybieraną formę kształcenia429. Przywołane dane są potwierdzeniem wzrastającego zainteresowania e-learningiem. Według światowych korporacji e-learning jest drugą najważniejszą metodą szkoleniową, którą obecnie stosują. Co więcej, wykorzystanie e-learningu pozwala obniżyć do 50% koszty szkolenia i jednocześnie skrócić jego czas nawet do 60%430. Natomiast w badaniu przeprowadzonym przez Bersin & Associates, stwierdzono, że aż 72% firm (które uczestniczyły w badaniu) uważa, że e-learning pozwala im na bieżąco nadążać za zmianami w ich branży, co wpływa na ich konkurencyjność431. Równie interesujące i zaskakujące wnioski płyną z raportu opublikowanego przez firmę IBM. Według tych badań firmy, które wykorzystują narzędzia e-learningowe mają potencjał, aby zwiększyć wydajność nawet o 50%. Na każdy wydany 1 dolar, szacuje się, że firma może otrzymać 30 dolarów wartości wydajności432.
Komisja Europejska prognozuje, że do 2018 roku kraje takie jak: Chiny, Brazylia, Rosja i Indie będą miały 40% udziału w światowym wzroście gospodarczym. W konsekwencji możliwe jest zatem, że do 2030 roku Azja stanie się centrum rozwoju naukowego i technologicznego433. Hamburgisches WeltWirtschaftsinstitut prognozuje, że siła robacza w Europie zmaleje z 227 mln osób do 201 mln w 2025, a w roku 2050 stanowić będzie zaledwie 160 mln osób. Z tego faktu wynikają co najmniej dwa istotne wnioski dla polityki edukacyjnej. Po pierwsze, wydaje się, że w kształceniu należy zwrócić większą uwagę na kompetencje i umiejętności, które przyszłym absolwentom będą niezbędne w pracy. Po drugie, jeśli uczelnie (szczególnie polskie) chcą w przyszłości być atrakcyjne dla studentów zagranicznych powinny dążyć do stworzenia nowoczesnej i dostępnej z międzynarodowego punktu widzenia oferty
429Odwołując się do wspomnianego raportu należy zaznaczyć, że przed e-learningiem znalazły się takie metody jak: zdobywanie wiedzy bezpośrednio w pracy przez doświadczenie (on the job), wiedza zdobywana bezpośrednio (przekazywana face to face), coaching. Natomiast mniej popularne niż e-learning jest zdobywanie wiedzy poprzez korzystanie z blended learningu, informacji zamieszczanych na blogach, Wiki, forach, czy nauczanie mobilne (mobile learning). J. Blain, TRAINING TODAY, TRAINING TOMORROW’ An Analysis Of Learning Trends Across Europe And Global Comparisons, Cegos Gropu 2011/2012, s.18,36.
430 Ch. Pappas, Top 10 e-Learning Statistics for 2014 You Need To Know, http://elearningindustry.com/top-10-e-learning-statistics-for-2014-you-need-to-know (dostęp w dn. 12.11.2014).
431 Ibidem. 432 Ibidem.
433 A. Stecyk, Wartość systemów e-learningowych w podmiotach edukacyjnych, wyd. Difin, Warszawa 2013, s. 190.
156 dydaktycznej434. Zdaniem A. Stecyk, stworzenie takiej oferty wiąże się nierozerwalnie „z inwestycjami w infrastrukturę e –learningową, rozbudową wielojęzycznej bazy wiedzy i kursów elektronicznych, a przede wszystkim z rozwojem kadry naukowej i ich ścisłą współpracą z praktyką gospodarczą”435.
„Interesujące wnioski wypływają także z innego międzynarodowego raportu - Trends
in Global Distance Learning. Według badań Hanover Research w skali globalnej, tak zwane
mega uniwersytety mają od 100 tys. nawet do 500 tyś. studentów. Afryka i Indie będą w przyszłości najbardziej rozwijającymi się rynkami edukacji na odległość. Charakteryzują się one wysokim popytem na edukację wyższą przy jednocześnie niewystarczającej infrastrukturze naukowej. W Stanach Zjednoczonych najbardziej popularne wśród kształcenia zdalnego są studia licencjackiej, w przeciwieństwie np. do Wielkiej Brytanii, gdzie metody e-learningu wykorzystuje się głównie w kształceniu podyplomowym”436. W kontekście sytuacji globalnej niepokojący jest fakt, iż według badań The future of economic and business education
in Europe from the perspective of the year 2026 uznano, iż „poziom wykorzystania e-learningu
w Europie nie jest obecnie zbyt wysoki, a nowe technologie nie zmieniają znacząco tradycyjnych sposobów nauczania”437.
W odwołaniu do e - learningu na całym świecie prowadzone są różne badania, w tym także w kontekście jego oddziaływania (co może zaskakiwać) na środowisko naturalne. Ch. Pappas przywołuje najnowsze badania przeprowadzone przez Open University w Wielkiej Brytanii, które wykazały, że e-learning zużywa 90% mniej energii niż tradycyjne kursy, a ilość emisji CO2 (na ucznia) jest również zmniejszona nawet o 85%438.
Jednoznacznie należy stwierdzić, że wobec przytoczonych danych i faktów, a także w nawiązaniu do światowych trendów, rynek e-learningu w najbliższej przyszłości będzie dynamicznie się rozwijał. Obserwowalna jest także rosnąca popularność i społeczna akceptowalność dla zdobywania wiedzy i kwalifikacji poprzez kształcenie online. Uczelnie chcąc zapewnić sobie konkurencyjność i jednocześnie podnosząc swoją atrakcyjność nie mogą pozostać bierne wobec wdrożenia nowych rozwiązań w edukacji.
434 A. Stecyk, Wartość systemów e-learningowych w podmiotach… op.cit., s.190. 435 Ibidem, s. 190 – 191.
436 Trends in Global Distance Learning, Hanover Research, 2011,http://www.hanoverresearch.com/wp-content/uploads/2011/12/Trends-in-Global-Distance-Learning-Membership.pdf (dostęp w dn.24.04.2014), Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.79-80.
437 The future of economic and business education in Europe from the perspective of the year 2026 – A research report, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2011, s. 035.
438 Ch. Pappas, Top 10 e-Learning Statistics for 2014 You Need To Know, http://elearningindustry.com/top-10-e-learning-statistics-for-2014-you-need-to-know (dostęp w dn. 12.11.2014).
157 5. E-learning w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce – badania własne
Wstęp
Rozdział piąty składa się z trzech części. Głównym celem tego rozdziału jest prezentacja wyników przeprowadzonych badań własnych. W pierwszej części opisana została wykorzystana metoda badawcza ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyki narzędzia badawczego. W drugiej części przeprowadzona została analiza pozyskanych danych dotyczących uczelni, które posiadają platformy e-learningowe. W sposób szczegółowy przedstawiono diagnozę stanu faktycznego wykorzystania e-learningu w publicznych uczelniach wyższych w Polsce. Natomiast w trzeciej części przedstawione zostały wyniki badań własnych dotyczących postaw i preferencji odnoszących się do e-learningu wyrażonych przez wszystkich przedstawicieli uczelni publicznych w Polsce, które wzięły udział w badaniu. Osią podziału w tym podrozdziale było porównanie pozyskanych danych dla uczelni posiadających platformy e-learningowe oraz takich, gdzie platformy nie funkcjonują. Nie bez znaczenia było również dokonanie identyfikacji najważniejszych korzyści, wad, zagrożeń i barier wdrożenia e-learningu.