4.1 Istota e-learningu
4.1.2 Rozwój edukacji na odległość
M. Tanaś zauważył, że „kształcenie zdalne realizowane było od wieków (…) błędnie przyjmuje się, że początków kształcenia zdalnego szukać należy w pierwszych materiałach dystrybuowanych za pomocą prasy. Otóż człowiek dzielił się wiedzą i przekonaniami dużo wcześniej nim pojawiła się prasa. Owo zdalne przekazywanie myśli, idei i doświadczeń odbywało się – historycznie rzecz ujmując – zawsze za pomocą dostępnych narzędzi cywilizacji (…)”347. W wielu opracowaniach wskazuje się jednak, że historia edukacji na odległość jest znacznie krótsza i liczy około 300 lat, mimo iż wynalezienie pisma datuje się na około 5 tysięcy lat temu. Za umowną datę początków edukacji na odległość przyjmuje się rok 1700, kiedy to po raz pierwszy zostało uruchomione nauczanie korespondencyjne348 w Stanach
346A. Stecyk, ABC Learningu …, op.cit., s.23-24. 347 J.J. Czarkowski, E-learning …, op.cit., s.59.
348 Wspominany kurs korespondencyjny polegał na przesyłaniu pocztą do studentów materiałów dydaktycznych, ćwiczeń etc., a następnie rozwiązania zadań trafiały drogą powrotną do kontroli i oceny. Swoisty fenomen kursu korespondencyjnego został z czasem rozpowszechniony na wszystkich kontynentach. Uległ on także modyfikacją poprzez ubogacenie materiałów dydaktycznych przekazywanych w formie innej niż papierowa np. na kasetach audio i video czy później płytach CD. A. Barczak, J. Florek, S. Jakubowski, T. Sydoruk, Zdalna edukacja, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008, s.34.
126 Zjednoczonych349. I. Pitman w 1840 roku (niektóre źródła podają 1837 rok) nadał edukacji zdalnej zinstytucjonalizowany charakter poprzez uruchomienie korespondencyjnego kursu stenografii w Bath (Anglia). Kilka lat później (1852 rok) system podobnych kursów w Stanach Zjednoczonych został stworzony przez brata Pitmana – Bena Pitmana. Kursy te cieszyły się ogromną popularnością – zostały przełożone na kilka języków. Popularność edukacji na odległość została dostrzeżona przez ośrodki akademickie – University of Chicago (działalność W. Harpera). Do końca wieku XIX wiele amerykańskich uniwersytetów zaadoptowało sprawdzone rozwiązania do swojej ofert dydaktycznej350. Godne odnotowania jest także wynalezienie filmu, w USA pierwszy katalog filmów instruktażowych pojawił się w 1910 roku. Na uatrakcyjnienie przekazu wiedzy wpływ miały także media – rozwój kolejno telefonii, radia i telewizji. W 1948 roku aż pięć instytucji edukacyjnych w USA nauczało na odległość wykorzystując ekran telewizora do kontaktu nauczyciele ze studentami351.
Początki edukacji na odległość należy wiązać głównie z przekazem wiedzy za pomocą druku słowa i obrazu. Istotną zmianą w edukacji zdalnej było wynalezienie w pierwszej połowie XX wieku radia, a w ślad za tym także radia edukacyjnego (20 –lata XX wieku). W latach 30-tych XX wieku z powodzeniem wykorzystywane na obszarach słabo zaludnionych w Australii. Ponowne odrodzenia radia jako środka przekazu wiedzy obserwowane było w latach 70-tych w kształceniu osób z terenów wiejskich352. Pojawienie się w II połowie XX wieku telewizji pozwoliło wykorzystać w edukacji zdalnej więcej zmysłów (zarówno obraz jak i dźwięk). W 1945 roku przez Uniwersytet Stanu Iowa została stworzona telewizja edukacyjna353, później rozwiązanie to było wykorzystywane także przez inne ośrodki akademickie.
349 Kraj ten uznawany jest nie tylko za miejsce, w którym rozpoczęła się edukacja na odległość, ale także niemal wszystkie kolejne zmiany i nowe odsłony edukacji na odległość zostały w nim zapoczątkowane. Aczkolwiek J. Z. Górnikiewicz zauważa, początki edukacji na odległość należy łączyć głównie z krajami politycznie i kulturowo powiązanymi z Imperium Brytyjskim i Skandynawią. Według Górnikiewicza szczególnie długą historię edukacji zdalnej mają takie państwa jak: Niemcy, Szwecja, Anglia, Australia, Kanada, USA. Zob. szerzej: J. Z. Górnikiewicz, Studia na odległość w USA i w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, wyd. Trans Humana, Białystok 2004.
350 A. Barczak, J. Florek, S. Jakubowski, T. Sydoruk, Zdalna edukacja, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008, s.34.
351 A. Stecyk, ABC Learningu …, op.cit., s.15. 352 J.J. Czarkowski, E-learning …, op.cit., s.63-64.
353W 1939 roku w „New York Times” znalazła się interesująca nota prasowa: „Problemem telewizji jest to, że ludzie muszą siedzieć przed odbiornikiem z oczami wlepionymi w ekran. Przeciętna amerykańska rodzina nie ma na to czasu. Dlatego telewizja nigdy nie będzie poważną konkurencją dla radia” . Przywołany cytat współcześnie wydaje się absolutnie nie sprawdzoną przepowiednią, jednakże powracając do słów M. Tanasia warto ponownie zauważyć, że pojawienie się nowych rozwiązań technologicznych w pierwszej fazie wywołuje zaskoczenie, czasem niechęć, brak zaufania i zazwyczaj krytykę, w fazie drugiej z powodzeniem jest zazwyczaj wykorzystywane do różnych dziedzinach życia, w tym w edukacji. Następnie następuje faza trzecia, która zazwyczaj prowadzi do zastąpienia lub zmniejszenia znaczenia danego nośnika wiedzy przez inny nowszy. Wydaje się, iż fazy te możliwe są do zaobserwowania zarówno w przypadku radia, jak i telewizji. Warto zauważyć,
127 Na początku XX wieku zaczęły powstawać „otwarte uniwersytety”, które prowadząc kursy korespondencyjne umożliwiały uzyskanie stopienia naukowego. Powstanie tego rodzaju uniwersytetów nie było pozbawione głosów krytyki, które kwestionowały jakość nabytej przez studentów wiedzy. British Open University (1969 rok) wprowadził nauczenie na odległość w szkolnictwie wyższym i tym samym przyczynił się do przełamania fali krytyki354.
W latach 70-tych i 80-tych na popularności zyskały tele i videokonferencje. Uniwersytet Alaska, w Stanach Zjednoczonych był pierwszym, który za pośrednictwem łącza satelitarnego udostępnił swoje kursy innym szkołom wyższym. W 1965 roku amerykańska agencja rządowa ARPA zaczęła sponsorować badania nad sieciami komputerowymi. Po koniec lat 60-tych zaczęły się regularne badania na Internetem, a pod koniec lat 80-tych zaczęły go wykorzystywać uniwersytety i instytucje naukowe, a także osoby prywatne i instytucje komercyjne355. Z czasem zaczęły funkcjonować platformy edukacyjne.
W Polsce zdalna edukacja ma nieco krótszą historię, ok. 200 –letnią. Pierwsze próby nauczania korespondencyjnego zostały podjęte w 1776 roku przez Uniwersytet Jagielloński. Kursy te skierowane były głównie do rzemieślników. Trzy lata później w Warszawie podobne kursy zostały uruchomione z fizyki. Z czasem (przełom XIX i XX wieku) edukacja na odległość zyskała na popularności i została zaadoptowana przez takie instytucje jak: Towarzystwo Kursów Akademickich dla Kobiet, Powszechne Wykłady Uniwersyteckie. W 1886 roku powstał Uniwersytet Latający w Warszawie356 Na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku funkcjonowała w Polsce Politechnika Telewizyjna wykorzystująca elementy nauczania na odległość357.
Wraz z rozwojem cywilizacji i pojawianiem się kolejnych nośników wiedzy zmianom ulegała także edukacja na odległość. W tabeli 4.3 zaprezentowano cechy charakterystyczne kolejnych nośników wiedzy. W odwołaniu do zaprezentowanych informacji nasuwa się kilka spostrzeżeń. Po pierwsze, każdy z nośników jest w użytku nieprzerwanie od momentu swojego powstania. Po drugie, niemal wszystkie nośniki wiedzy mogą zostać wykorzystane w komunikacji z masowym odbiorcą. Po trzecie, wszyscy odbiorcy mogą w sposób jednoczesny odbierać informacje przekazywane za pomocą nośników wiedzy (z wyjątkiem książki). Pojawienie się internetu stworzyło możliwość dokonania wyboru pomiędzy
że współcześnie bardzo istotną rolę nośnika wiedzy odgrywa internet. „New York Times” 1939 Za: W. Godzic, Telewizja i jej gatunki – po wielkim bracie, Uniwersitas, Kraków 2004, s.9.
354 J.J. Czarkowski, E-learning …, op.cit., s.65. 355 Ibidem, s.66-68.
356 Później przyjął nazwę Towarzystwa Kursów Naukowych. 357 A. Stecyk, ABC Learningu …, op.cit., s.15
128 jednoczesnym lub niejednoczesnym odbiorem komunikatu. Po czwarte, rozwój technologiczny w XX wieku przyczynił się do zwiększenia liczby nowych nośników wiedzy. Po piąte, najnowsze nośniki wiedzy charakteryzują się możliwością komunikacji pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu dydaktycznego. Na uwagę zasługuje wyróżniona w tabeli „cyfryzacja nośników wiedzy – mix”358, zastosowanie nowych rozwiązań technologicznych w poszerzaniu funkcjonalności nośników wiedzy. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest „łączenie” dotychczasowych możliwości przekazywania wiedzy przez poszczególne nośniki (cyfrowe książki, telewizja interaktywna)359. Transfer wiedzy może w niemal dowolny sposób zostać poszerzony o kolejnych uczestników, a także w dowolny sposób tworzyć nowe kanały komunikacji między nadawcami i odbiorcami.
Tabela 4.3 Przekaz wiedzy – nośniki wiedzy
Przekaz wiedzy – nośnik wiedzy
Okres czasowy – używanie nośnika wiedzy Masowy odbiorca Odbiór Możliwość komunikacji między odbiorcami Możliwość komunikacji zwrotnej (odbiorca do nadawcy) X V w ie k I p o ł. X X w . 5 0 – te l at a X X w . 8 0 -t e la ta X X w . K o n ie c X X w . P rz eł . X X /X X I w . Je d n o cz es n y N ie je d n o cz es n y KSIĄŻKA + + + + + + + + RADIO + + + + + + + brak lub ograniczona TELEWIZJA + + + + + + brak lub ograniczona SYSTEMY TELE-KONFERENCYJNE + + + + + + INTERNET + + + + + + + CYFRYZACJA NOŚNIKÓW WIEDZY - MIX + + + + + +
Źródło: Opracowanie własne.
Dopełniając i podsumowując rozważania na temat rozwoju edukacji na odległość warto przytoczyć interesującą analizę kolejnych faz rozwoju tej formy kształcenia. G. Kearsley i M. Moore wyodrębnili trzy kolejno następujące po sobie generacje edukacji na odległość. Pierwszą generacją były studia korespondencyjne i niezależne (Correspondence & Independent
Study). Generacja ta charakteryzowała się samotnością indywidualnie studiujących, głównie
identyfikowaną z indywidualnymi studiami korespondencyjnymi (Europa i Ameryka Północna
358 Umownie został nazwany ten przekaz wiedzy, a także wskazany okres czasowy. Celem autorki pracy było zwrócenie uwagi na zjawisko cyfryzacji nośników wiedzy.
359 Dotychczas odbiorca komunikatu (podobnie jak i nadawca) wybierał między nośnikami wiedzy(między książką, radiem czy telewizją). Współcześnie możliwy jest przekaz wiedzy za pomocą często jednego urządzenia z wykorzystaniem niemal wszystkich możliwości jakie dają poszczególne nośniki.
129 połowa XIX wieku). Generację tę należy wiązać z dokonaniami m.in: I. Pitman, Ch. Toussaint360, G. Langenscheidt361, A.E.Ticknor362. Druga generacja (od lat 50-tych do 70-tych XX wieku) to studia poprzez transmisję RTV (Open Universities & Broadcast/Teleconferencing). W czasie drugiej generacji pojawiły się pierwsze instytucje
„otwarte” mające zasięg macierzystego kraju i krajów sąsiednich. Trzecia generacja – studia z wykorzystaniem zaawansowanej technologii informacyjno-komunikacyjnej (Networks
& Multimedia). W tej generacji szczególne znaczenie mają edukacyjne konsorcja – rozległe
ogólnoświatowe sieci instytucji, m.in.: uczelniane, instytucje przemysłowo-usługowe, wydawnictwa, stacje radiowo-telewizyjne, których celem jest zapewnienie studentom z różnych krajów efektywnego studiowania363. Przykładami takich konsorcjów są364:
• The Deutsches Institute fur Rensdtudien – DIFF (Niemcy) – założone w 1967 roku przy University of Tubingen, centrum badawcze tworzące modele edukacji na odległość i materiały dydaktyczne, nieposiadające własnych studentów, ich dokonania wykorzystywane są przez uczelnie współpracujące,
• Federation Interuniversitaire de L’Enseignement a Distance – FIED (Francja), powstałe w 1987 roku, edukacja na odległość koordynowana jest przez 22 uniwersytety,
• The Irish National Distance Education Centre (Irlandia), powstałe w 1982 roku w Dublinie jako wydział narodowego instytutu do spraw studiów wyższych, współpraca z krajowymi uczelniami w zakresie wspierania rozwoju edukacji zdalnej.