4.1 Istota e-learningu
4.2.2 Prawne uwarunkowania e-learningu w Polsce 401
W Polsce ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dn. 27 lipca 2005 (Dz. U. 2005 Nr 164 poz. 1365, z późn. zm.). reguluje kwestie dotyczące e-learningu akademickiego. We wspomnianej ustawie w art. 164, ust. 3 znalazł się zapis następującej treści: „Zajęcia dydaktyczne na studiach mogą być prowadzone także z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość”402. Treść przywołanego artykułu jednoznacznie wskazuje, iż prawnie dopuszcza się wykorzystanie dostępnych technik teleinformatycznych w procesie kształcenia na wszystkich typach studiów. W tym samym artykule (art. 164, ust. 4) sformułowane zostało także upoważnienie ustawowe do wydania rozporządzenia precyzującego formę prowadzenia kształcenia na odległość. W 2007 roku weszło w życie rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą
być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem
398 J. Auleytner, Uniwersytet XXI wieku – Kuźnia nowego kapitału intelektualnego, „Biuletyn PTE”, Nr 2 (52)/2011 wydanie spacjalne, s.20, Za: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.74-75.
399 Ibidem, s.20-21. 400 Ibidem, s. 21.
401 W podrozdziale zostały omówione ustawy i rozporządzenia obowiązujące na dzień 6.12.2013. Fragmenty tego podrozdziału zostały opublikowane w: A. Pleśniarska, E-learning a współczesny …, op.cit., s.77-78.
402 Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dn. 27 lipca 2005 (Dz. U. 2005 Nr 164 poz. 1365, z późn. zm.), art. 164, ust.3.
146
metod i technik kształcenia na odległość403
. Rozporządzenie to było nowelizowane na mocy aktu
zmieniającego z dn. 2.11.2011 roku404.
Na podstawie przywołanych rozporządzeń i ustawy możliwe jest w Polsce prowadzenie kształcenia na odległość na wszystkich kierunkach (uwzględniając ich specyfikę), na wszystkich poziomach kształcenia zarówno w przypadku studiów stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Istnieją jednak pewne ograniczenia. Uczelnia musi spełnić łącznie wymienione w rozporządzeniu warunki, takie jak405:
1. posiadać kadrę nauczycieli akademickich przygotowanych do prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość;
2. zapewnić dostęp do infrastruktury informatycznej i oprogramowania, które umożliwiają synchroniczną i asynchroniczną interakcję między studentami i nauczycielami akademickimi;
3. zapewnić materiały dydaktyczne opracowane w formie elektronicznej;
4. zapewnić każdemu studentowi możliwość osobistych konsultacji z prowadzącym zajęcia dydaktyczne w siedzibie uczelni;
5. zapewnić bieżącą kontrolę postępów w nauce studentów, weryfikację wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych, w tym również poprzez przeprowadzenie zaliczeń i egzaminów kończących zajęcia dydaktyczne z określonego przedmiotu w siedzibie uczelni,
6. zapewnić bieżącą kontrolę aktywności prowadzących zajęcia.
W odwołaniu do przytoczonych zapisów rozporządzenia należy zauważyć, że możliwe jest prowadzenie zajęć online, jeśli uczelnia będzie posiadała infrastrukturę teleinformatyczną, kurs będzie zawarty w planie danych studiów, a także będzie skorelowany z Krajowymi Ramami Kwalifikacji. Nie bez znaczenia są także kompetencje i umiejętności kadry akademickiej do prowadzenia kształcenia zdalnego. Kolejnym wymogiem jest także
403 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 25 września 2007r. w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.
404 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 2 listopada 2011r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.
405 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 25 września 2007r. w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość z późń. zm., § 2.
147 stworzenie możliwości studentom do odbycia szkoleń przygotowujących do podjęcia kształcenia zdalnego406.
Na uwagę zasługuje jednak zwrócenie szczególnej uwagi na precyzyjnie określony przez normodawcę procent zajęć, jaki może być realizowany zdalnie. Od końca 2011 roku kształcenie na odległość nie może stanowić więcej niż 60% ogólnej liczby godzin zajęć dydaktycznych określonych w programach kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów oraz poziomów kształcenia407. Istotne jest także to, że zajęcia praktyczne (np. laboratoria, zajęcia terenowe, warsztaty) powinny odbywać się w warunkach rzeczywistych, natomiast kursy online mogą mieć tylko charakter wspierający dla tych zajęć.
Wobec takich regulacji prawnych nie ma możliwości, aby w warunkach polskich istniały studia w całości realizowane zdalnie. Przeciwnicy takiego rozwiązania wskazują, że konieczność przyjazdu studentów do siedziby uczelni, w celu odbycia zaliczenia czy egzaminu, może być czynnikiem zniechęcającym i jednocześnie sprzecznym z ideą e-learningu. Wydaje się jednak, że zaproponowane przez ministerstwo rozwiązanie należy ocenić pozytywnie. Z jednej strony daje ono możliwość prowadzenia kształcenia na odległość, z drugiej zabezpiecza przed nadużyciami. Aby e-learning mógł być realizowany zgodnie ze swymi założeniami konieczne jest odpowiednie przygotowanie kadry akademickiej, zwiększenie motywacji studentów do studiowania, a także społeczne przekonanie o słuszności takiego rozwiązania. Wprowadzenie możliwości kształcenia zdalnego jest rozwiązaniem, które z jednej strony otwiera się na nowe możliwości zastosowania metod i technik dydaktycznych, natomiast poprzez wprowadzenie ograniczenia (do 60% zajęć) jest swoistym „okresem przejściowym” (zarówno dla władz uczelni, kadry akademickiej czy studentów), który pozwala na zaznajomienie się i dostosowanie do nowych zmian.
Odwołując się do aspektów prawnych funkcjonowania e-learningu, należy omówić także aspekt praw autorskich. Przy wykorzystywaniu poszczególnych komponentów kursu e-learningowego (grafiki, filmów, animacji etc.) należy pamiętać, że ich zamieszczanie podlega stosownym regulacjom prawnym. To co zostało zamieszczone w sieci jest również chronione prawem autorskim. Prawa autorskie przysługują twórcy kursu e-learningowego, podobnie jak ma to miejsce w przypadku tradycyjnego nauczania (np. autorskie wykłady).
406 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 25 września 2007r. w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość z późń. zm., § 3.
407 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 2 listopada 2011r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość, § 5, ust.1.
148 Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dn. 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83 ze zm.) jednoznacznie precyzuje, że przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)408. Ustawa wskazuje także jednoznacznie, że przedmiotem prawa autorskiego są utwory409:
1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2. plastyczne; 3. fotograficzne; 4. lutnicze;
5. wzornictwa przemysłowego;
6. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne; 7. muzyczne i słowno-muzyczne;
8. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne; 9. audiowizualne (w tym filmowe).
Wobec powyższego przedmiotami prawa autorskiego nie są: akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe410. Przy tworzeniu materiałów dydaktycznych w tym także na potrzeby e-kursu możliwe jest korzystanie z prawa cytatu, tzw. licencji ustawowej. W nawiązaniu do art. 29 ustawy o prawie autorskim możliwe jest przytaczanie utworów lub drobnych utworów w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Dopuszczalne jest także zamieszczanie rozpowszechnionych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w podręcznikach i wypisach jednak tylko w celach dydaktycznych i naukowych. Korzystanie z prawa cytatu nie zwalnia jednak od podawania źródła pochodzenia cytowanego fragmentu, wraz z podaniem autora. Należy także pamiętać, że cytując nie zmienia się dosłownego brzmienia.
408 Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dn. 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83 ze zm.), art.1, ust.1.
409 Ibidem. 410 Ibidem, art.4.
149 Przy publikacji materiałów dydaktycznych w wersji online coraz częściej stosowane są rozwiązania w ramach Licencji Creative Commons (CC)411. Jest to zestaw licencji, które oferują różnorodne warunki tak swobód jak i ograniczeń w ramach obowiązującego prawa. Działają one w odwołaniu do zasady: „pewne prawa zastrzeżone”. Autor zamieszczając informację o wybranej licencji przy swoim utworze samodzielnie określa zasady, na których udostępnia swoje dzieło. Istotne jest, że licencje te charakteryzują się prostymi zasadami i jednocześnie dostosowane są do potrzeb wykorzystywania utworów w interencie. Są one zgodne także z misją instytucji publicznych w obszarze dzielenia się wiedzą z innymi w zakresie wskazanym przez ustawodawstwo. W tabeli 4.11 zostały zaprezentowane dostępne licencje w ramach CC.
411 Creative Commons jest amerykańską organizacją pozarządową, która powstała w 2001 r. Jej twórcami byli naukowcy (głownie prawnicy) i intelektualiści zaangażowani w pracę na rzecz ochrony i promocji wspólnych dóbr kultury. Organizacja ta działa w Polsce od 2005 roku.
150 Tabela 4.11 Wykaz licencji dostępnych w ramach Creative Commons z objaśnieniami
Nazwa Symbol Dozwolone Konieczność zachowania utworu w oryginalnej postaci (nie tworzenie utworów zależnych) Utwory zależne będą udostępniane na tej samej licencji Konieczność oznaczenia autorstwa kopiowanie zmienianie i remiksowanie rozpowszechnianie przedstawianie i wykonywanie w celach komercyjnych w celach niekomercyjnych Uznanie autorstwa BY + + + + + + Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach BY-SA + + + + + + + Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne BY-NC + + + + + Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych BY-ND + + + + + + Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach BY-NC-SA + + + + + + Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych BY-NC-ND + + + + +
151 Licencja „Uznanie autorstwa” gwarantuje najszersze swobody dla licencjonobiorcy, natomiast „Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych” uznawana jest za najbardziej restrykcyjną w ramach dostępnych możliwości CC. Korzystanie z tych licencji polega na dokonaniu wyboru przez autora jednej spośród dostępnych i zamieszczeniu informacji o dokonanym wyborze w swoim utworze, możliwe jest także zamieszczenie odpowiedniego symbolu lub znaku graficznego.