Nie wszystkie wybory konsumentów na rynku są rezultatem posiadania i zrozumienia pełnej informacji – to jedno z założeń polityki konsumenckiej, wynikające z teorii niedo-skonałej informacji [Lisowska 2010, s. 59]. Jest to wynikiem asymetrii informacji, a także niskiego poziomu edukacji, stąd dużego znaczenia nabiera tu edukacja finansowa w za-kresie ochrony konsumentów finansowych, zwłaszcza gospodarstw domowych. Wyniki badań na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat nie pozostawiają złudzeń, że nawet jeśli konsument ma pełną informację, często nie może podejmować prawidłowych decyzji [Emmons 2004]. Niestety badania przeprowadzane w krajach zachodnich wykazały, że zwykle te rachunki, które są przeprowadzane z pomocą doradców, często osiągają niższe
38
wyniki. Potwierdza to konieczność odpowiednich regulacji prawnych w zakresie ochrony klienta usług finansowych, ale może jednak należy podjąć także próby edukacji finanso-wej dla wzmocnienia efektu ochrony.
Zdecydowana większość konsumentów nie posiada dostatecznej wiedzy niezbęd-nej do podejmowania decyzji dotyczących inwestycji czy kredytowania, stąd musi pole-gać na pośrednictwie czy doradztwie finansowym (wykres 2).
Wykres 2. Subiektywna ocena wiedzy ekonomicznej, finansowej i gospodarczej Polaków
Źródło: Narodowy Bank Polski, Stan wiedzy i świadomości ekonomicznej Polaków 2015 [online], http: // www.nbportal.pl/_Diagnoza-stanu-wiedzy-i-swiadomosci-ekonomicznej-Polakow-2015, s. 6.
Niezbędna jest tu jednak edukacja finansowa, bo tylko ona jest bardziej skuteczną formą ochrony konsumenta, ale nie oznacza, że tylko jedyną [Rutledge 2010]. Równo-legle z nią powinny iść regulacje prawne, bo poziom edukacji społeczeństw w zakresie produktów finansowych jest niski [zob. Xu i Zia 2012; Lusardi i Mitchell 2007; Bumcort, Lin i Lusardi 2011]. Coraz częściej podkreśla się więc znaczenie edukacji finansowej, a w jej strategiach kładzie nacisk na ochronę konsumentów finansowych [International... 2013]. Edukacja finansowa powinna zwiększyć umiejętności oraz zdolności klientów do
ze-39 brania, odczytania i interpretacji informacji przekazywanych przez instytucje finansowe, dotyczące ich produktów i usług. Edukacja ta powinna podnieść poziom umiejętności zarządzania finansami osobistymi. Oprócz obowiązków konsument powinien także znać swoje prawa i to właśnie efektywna edukacja poprawia umiejętność postrzegania zagrożeń i problemów w związku z korzystaniem z produktów finansowych. Skąd aktu-alnie konsumenci czerpią wiedzę finansową? Wynik badań przedstawia wykres 3.
Wykres 3. Najczęściej wykorzystywane źródła wiedzy ekonomicznej
Źródło: Narodowy Bank Polski, Stan wiedzy i świadomości ekonomicznej Polaków 2015 [online], http: // www.nbportal.pl/_Diagnoza-stanu-wiedzy-i-swiadomosci-ekonomicznej-Polakow-2015, s. 46.
Budowanie odpowiedzialnej postawy moralnej wobec zaciąganych zobowiązań to także nieodzowny element procesu edukacji konsumenta.
Podsumowanie
Środowisko współczesnego konsumenta usług finansowych staje się coraz bardziej zło-żone i rozbudowane, a przy tym ciągle ulega zmianom takim jak: zmiana kanałów dys-trybucji, nowe innowacyjne i przy tym złożone produkty finansowe, wzrost znaczenia shadow banking, łatwy dostęp do kredytów itp. Niski poziom edukacji, który cechuje
40
konsumentów, powoduje brak zrozumienia mechanizmów rządzących współczesnym rynkiem finansowym, a to skutkuje błędnym oszacowaniem szans i zagrożeń. Niestety ten brak wiedzy i często lekkomyślność w doborze produktów finansowych może po-wodować wzrost zadłużenia gospodarstw domowych. Stronnicze doradztwo finansowe, praktykowane często przez instytucje finansowe celem pozyskania klienta i sprzedaży produktów, powoduje często wpadanie gospodarstw domowych w spiralę zadłużenia.
Zadowolenie konsumenta, jego ochrona, bezpieczeństwo z jednej strony, a z drugiej zgodność z przepisami działań pośrednictwa, efektywny nadzór, ograniczanie pokusy nadużycia wydaje się, że są nie do pogodzenia. Wydaje się również, że żadna ze stron nie ma szans na pełne zadowolenie. Najlepsze regulacje prawne, najefektywniejszy nad-zór, nowe obowiązki informacyjne nie są w stanie uchronić konsumenta (gospodarstw domowych) przed nietrafionymi, nieracjonalnymi decyzjami, a także przed chciwością pośredników finansowych.
Najnowsze regulacje wprowadzone nowelizacją ustawy o kredycie konsumenckim może nieco bardziej ochronią konsumentów na rynku usług finansowych, ale czy uchro-nią od przed skutkami niewiedzy i lekkomyślności? Nadmierne regulacje mogą spowo-dować destabilizację lub osłabienie rynku, stąd może więc dążyć do wzmocnienia siły konsumentów? Ważna jest tu eliminacja skutków ubocznych regulacji, a więc konieczna jest koordynacja działań i współpraca wszystkich jednostek zaangażowanych w proces maksymalizacji ochrony konsumentów usług pośrednictwa. Może należałoby obok tych regulacji promować i intensyfikować dodatkowe sposoby tej ochrony.
Konieczność efektywniejszej ochrony konsumenta usług finansowych jest niewąt-pliwa, ale nadal nie są wystarczające, jasne i proste regulacje ją zabezpieczające. Wypra-cowanie odpowiednich krajowych i międzynarodowych regulacji musi jeszcze potrwać, ale już dziś można poprzez edukację finansową ograniczyć możliwości nadużyć. Brak wiedzy finansowej skutkuje samowykluczeniem finansowym, popadaniem w spiralę zadłużenia. Brak wiedzy i świadomości podejmowanych decyzji, wskazuje, że należy uzupełnić ową wiedzę, zaczynając edukację od najmłodszych lat, wpajając młodemu pokoleniu odpowiedni sposób myślenia w zakresie jego finansów. Wprowadzanie już od najmłodszych lat nauki odporności na pokusy, wskazówek pozwalających na osiąg-nięcie małego sukcesu finansowego, mogą w przyszłości ochronić przed nierozważnymi decyzjami finansowymi. Konieczne jest podjęcie działań edukacyjnych, poprawiających poziom wiedzy finansowej, rozpoczynających się na najniższych poziomach edukacji: odpowiednie programy instytucji finansowych, szkoły, telewizji, organizacji non-profit, a przede wszystkim odpowiednia rola rodziców w przygotowaniu młodych ludzi do wej-ścia w skomplikowany i pełen pokus świat kart kredytowych, inwestycji, pożyczek. To jednak powinno stać się przedmiotem szerszych badań. W jaki sposób wpoić młodym
41 ludziom ostrożność i rozsądne myślenie o dostatniej, spokojnej przyszłości?
Nacisk organizacji zrzeszających zawody pośrednictwa finansowego powinien skupiać się na wypracowaniu skutecznych działań zapobiegających nadużyciom po-średników. Istnieją już kodeksy, kanony dobrych praktyk [szerzej Klamut 2016] owych organizacji, lecz nadal nie są one skuteczne. Pytanie: jak połączyć etykę z zarabianiem pieniędzy, chyba nadal pozostanie bez jednoznacznej odpowiedzi.
Bibliografia
Barembruch A. (2011), Hazard moralny w działalności pośredników finansowych, „Prace i Mate-riały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego 2011”, nr 4/5.
Bumcort C., Lin J., Lusardi A. (2011), The Geography of Financial Literacy: A Report, Financial
Literacy Center, November.
Emmons W.R. (2004), Consequences of the Consumer Lending Revolution, Federal Reserve Bank of St. Louis, Supervisory Policy Analysis, Working Paper.
Deloitte (2010), Informacja prasowa, Warszawa.
Drabik I., Smyczek S. (2007), Funkcjonowanie mikropodmiotów – przedsiębiorstw i gospodarstw
domowych – na jednolitym europejskim rynku, Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i
Ję-zyków Obcych w Katowicach, Katowice.
Gorzeń-Mitka I. (2008), Teoria zachowania konsumenta [w:] E. Sitka (red.), Mikroekonomia.
Ma-teriały dydaktyczne, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa. Good Practices for Financial Consumer Protection (2012), The World Bank, June.
Holzer J.Z. (2003), Demografia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Finansowy Barometr ING, Międzynarodowe badanie ING na temat postaw i zachowań
konsu-mentów wobec oszczędzania w Polsce i na świecie, [online], https://www.ingbank.pl/aktual-nosci? news_id=1100305-oszczedzajacy-polacy-naleza-do-najbardziej-swiadomych-klintow--bankow -w-europie.
International Gateway for Financial Education (2013) , OECD [online],
42
Iwanowicz-Drozdowska M. (2009), Edukacja finansowa i świadomość finansowa w Polsce.
Pró-ba oceny, Materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej: Edukacja fi-nansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży.
Klamut E. (2016), Zawodowe „dobre praktyki” w pośrednictwie finansowym [w:] E. Klamut (red.),
Zawody pośrednictwa finansowego, „Studia i Monografie”, SAN, Łódź.
Lissowska M. (2010), Polityka konsumencka – podstawy teoretyczne, cele i narzędzia, „Gospodar-ka Narodowa”, nr 10.
Lusardi A., Mitchell O.S. (2007), Financial Literacy and Retirement Planning: New Evidence from
the Rand American Life Panel, Pension Research Council Working Paper, No. 3.
Nadużycia w sektorze finansowym (2015), Raport z badania, EY, Konferencja Przedsiębiorstw
Fi-nansowych w Polsce.
Narodowy Bank Polski, Stan wiedzy i świadomości ekonomicznej Polaków 2015 [online], http: // www.nbportal.pl/_Diagnoza-stanu-wiedzy-i-swiadomosci-ekonomicznej-Polakow-2015. Ostalecka A. (2012), Ochrona konsumenta jako instrument wspierania stabilności systemu
finan-sowego, Annales Universitas Mariae Curie-Skłodowska Lublin, vol. XLVI, 4, Sectio H.
Pawłowicz L. (2010), Hazard moralny i ryzyko systemowe UE, wykład na temat moral hazard w bi-znesie i polityce gospodarczej, Sopot.
Polityka ochrony konkurencji i konsumentów (2014), UOKiK, Warszawa.
Rutledge S.L. (2010), Consumer Protection and Financial Literacy. Lessons from Nine Country
Stu-dies, Policy Research Working Paper, 5326, World Bank, Europe and Central Asia Region, Finance
and Private Sector Department, June.
Solarz J.K. (2008), Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, PWN, Warszawa.
Xu L., Zia B. (2012), Financial Literacy around the World, Policy Research Working Paper 6107, The World Bank Development Research Group.
Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. 2011, nr 126 poz. 715.
Waliszewski K. (2014), Zarządzanie finansami osobistymi w Polsce, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.
Marcin Kuna
| marcin.kuna9@gmail.comSpołeczna Akademia Nauk