Istota pokusy nadużycia według J.K. Solarza [2008] związana jest ze zmianą zachowania podmiotu, który świadomy swojej przewagi informacyjnej nad innymi podejmuje działa-nia obarczone znacznym ryzykiem, którego to ryzyka inne podmioty nie zaakceptowały-by, nie posiadając potencjalnej i faktycznej ochrony odpowiednich jednostek.
Prof. L. Pawłowicz zwraca uwagę na wieloaspektowy charakter zjawiska tzw. hazar-du moralnego, który od strony etyki traktowany jest jako zachowanie niemoralne, a od strony ekonomii jako proces zakłócający efektywne działanie rynku oraz ograniczający strach w biznesie, stymulowany przez chciwość. Twierdzi, że im większy moral hazard, tym większe ryzyko systemowe i że jest on działaniem na własną korzyść, ale na ryzyko innych, a to już nie tylko pokusa nadużycia [Pawłowicz 2010].
33 Przytoczone tu zjawisko nierozerwalnie wiąże się z funkcjonowaniem pośrednictwa finansowego, którego istnienie nie miałoby sensu przy posiadaniu doskonałej informa-cji. Mając ją, gospodarstwa domowe same w odpowiedni sposób mogłyby korzystać z produktów i usług finansowych bez pośrednictwa. Poniżej (tab.1) przedstawiono przy-czyny i skutki zjawiska hazardu moralnego w działalności pośredników finansowych. Tabela 1. Przyczyny i skutki moral hazard w działalności pośredników finansowych
Przyczyny Skutki
Asymetria informacji
Relacja agencji negatywna selekcja (adverse selection)pokusa nadużycia (moral hazard) obniżenie przejrzystości rynku
odrzucanie potencjalnie dobrych klientów
zawieranie kontraktu, charakteryzującego się nadmiernie wyso-kimi kosztami transakcji
ograniczone możliwości podjęcia negocjacji ze względu na niedoinformowanie i konieczność akceptowania narzuconych warunków umownych
Regulacje prawne i nadzór brak bezpośredniego nadzoru nad działalnością doradców finansowych
nieszczelne wewnętrzne regula-cje ostrożnościowe banków brak rejestru pośredników finansowych
unikanie odpowiedzialności za nieetyczne zachowania, poczucie bezkarności pośrednika
ochrona pośredników finansowych przed konsekwencjami ich błędów wzmaga zjawisko moral hazard
liberalne i proklientowskie zasady udzielania kredytów i ubez-pieczania
brak możliwości zabezpieczenia interesów klienta ze względu na słabsze położenie ekonomiczne względem pośrednika finan-sowego
zmuszanie konsumenta do zawierania transakcji wiązanych System wynagradzania
– prowizyjny (akordowy) sprzedaż pod presją wynikuutrata części klientów w wyniku agresywnej sprzedaży zainteresowanie sprzedażą, a nie relacjami z klientami premiowanie ilościowego, a nie jakościowego aspektu sprzeda-ży
powierzchowna analiza sytuacji finansowej klienta, wynikająca m.in. z chęci szybkiego zarobku
wzmacnia się pozycja konkurencyjna pośredników finansowych stosujących agresywną sprzedaż bardziej
konkurencja w sprzedaży wymusza zachowania nacechowane pokusą nadużycia
Źródło: Barembruch A. (2011), Hazard moralny w działalności pośredników finansowych, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, nr 4/5, ss. 293–302.
Niedopracowane wewnętrzne regulacje instytucji finansowych umożliwiające mani-pulację np. zdolnością kredytową klientów wzmacniają ryzyko nadużycia pośredników finansowych. Niestety nie istnieją regulacje prawne czy kodeksy etyki pozwalające na zabezpieczenie klientów przed nierzetelnymi pośrednikami, a im samym zabraniające migracji między instytucjami finansowymi. Ten brak nadzoru i monitoringu nasila zja-wisko hazardu moralnego w działalności pośredników. Niestety na wszystkich etapach procesu sprzedaży produktu finansowego rynek wymusza zachowania nacechowane pokusą nadużycia. Począwszy od instytucji finansowej, która dąży do najlepszych
wyni-34
ków sprzedaży, przez pośrednika dążącego do najwyższego wynagrodzenia, po klienta chcącego wysokiego ratingu kredytowego. To właśnie hazard moralny w pośrednictwie prowadzi do kryzysu zaufania na rynku usług finansowych, a dalej do destabilizacji sy-stemu finansowego.
Skala zachowań nieetycznych pośredników finansowych jest trudna do zbadania i oszacowania, można jednak wnioskować o ich występowaniu z licznych artykułów prasowych, opisujących przykłady sprzedaży produktów nieodpowiednich do potrzeb klientów. Do przykładów takiego zachowania należy albo zatajenie niektórych informa-cji o produkcie, np. o jego zyskowności, lub podanie nieprawdziwych informainforma-cji np. wa-runki rozwiązania przedterminowego.
Po wejściu w życie dyrektywy MIFID jednostka doradczo-konsultingowa Deloitte przeprowadziła badania wśród klientów pośrednictwa, doradztwa bankowego. Z ba-dań tych wynika, że konsumenci nie mogli liczyć na rzetelne informacje w zakresie ry-zyka związanego z danym produktem, a w 80% pośrednik rekomendował produkty, nie przeprowadzając profilowania klienta i aż 76% pośredników prezentowało tylko swoje własne opinie na temat produktów [Deloitte 2010]. W 2011 roku badanie Homo Homi-ni stwierdziło podobHomi-nie, że ponad połowa klientów Homi-nie została przebadana pod kątem profilu, a 36% nie wiedziało, co to MIFID, co dziwi, bo przecież to przepisy prawne mające na celu ochronę konsumentów.
Niestety klient (gospodarstwo domowe) zostaje najczęściej przytłoczony ogromem informacji, gdyż instytucje finansowe, chcąc wypełnić wymogi regulacyjne, przekazują mu dodatkowe broszurowe informacje, zmuszają do wypełniania ankiet itp. Nie wszy-scy klienci są w stanie zrozumieć wszystkie informacje, a i tak to klient musi podpisać oświadczenie, że rozumie ryzyko wiążące się nabyciem określonego produktu czy usłu-gi finansowej i bierze odpowiedzialność na siebie. Wspomniana regulacja miała chronić konsumenta, a staje się jeszcze jednym „papierkiem” do wypełnienia i zwalnia z odpo-wiedzialności instytucję finansową.
Gdy problem decyzyjny jest bardziej złożony, przeciętny konsument musi zdać się na profesjonalistów (doradców). Często nie dopuszcza do siebie myśli o konflikcie inte-resów, gdyż uważa, że doradca działa na jego korzyść. Gospodarstwo domowe często, mając pilne potrzeby finansowe, nie zastanawia się nad problemem etyki doradcy. Na-iwnie ulega ono sugestii doradców, że działa on w jego interesie, a nie swoim własnym.
Kierunki regulacji oraz metody ograniczania ryzyka
35
nadużycia
Pojawianie się coraz to nowych bardziej złożonych produktów powoduje konieczność wnikliwszej analizy wiążącego się z nimi ryzyka, a co za tym idzie uzyskanie informacji staje się mniej dostępne i kosztowne. Niestety dla przeciętnego konsumenta produktów finansowych jest niemal niemożliwe uzyskanie odpowiednich informacji, zdany jest on więc na usługi pośredników. Instytucje mają możliwość transferu ryzyka i kosztów tych instrumentów na swoich klientów, w tym także gospodarstwa domowe, niezbędna jest więc ochrona konsumentów.
Podstawowym celem ochrony konsumentów produktów finansowych powinno być przeciwdziałanie nieprawidłowościom wymienionym wyżej poprzez odpowied-nie regulacje i przepisy prawa. Owa ochrona powinna także polegać na umożliwieniu klientom dokonywania świadomej decyzji po uwzględnieniu ryzyka oraz korzyści zwią-zanych z produktem finansowym. Świadomi klienci z odpowiednim poziomem umiejęt-ności i wiedzy z zakresu finansów, przejrzystość produktów i usług finansowych, rozwój innowacji, efektywna ochrona konsumentów to wszystko spowoduje wzrost zaufania, stabilność rynków finansowych, wzrost konkurencyjności usług oraz obniżenie kosztów usług finansowych. Z tego można wnioskować, że ochrona konsumentów finansowych musi opierać się na następujących zasadach: wolnego wyboru, przejrzystości, zapew-nienia prywatności, dostępu do edukacji finansowej oraz, co bardzo ważne, dochodze-nia roszczeń [Good Practices... 2012].
W wypracowaniu odpowiednich regulacji ochrony muszą uczestniczyć wszystkie podmioty rynku finansowego: konsument, instytucje finansowe oraz nadzór finansowy. W roku 2012 Bank Światowy, mając na uwadze ochronę konsumenta, opracował dobre praktyki (Good Practicies on Financial Consumer Protection), które powinny stanowić bazę do tworzenia regulacji chroniących konsumentów usług finansowych. Zawierają one następujące kwestie: instytucje ochrony konsumentów, prowadzenie kont klien-tów, praktyki sprzedaży produktów finansowych, prywatność i ochrona danych itp. Potrzebę ochrony konsumentów widziały też organizacje zajmujące się ustanawianiem praw, standardów, norm związanych z finansami, w tym: Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego, IAIS, CPSS, IOSCO, IADI, FATF. Każda z tych instytucji wypracowała własne raporty dotyczące ochrony konsumentów i czynnie bierze udział w doskonaleniu zasad ochrony. Bezpośredni wpływ na działalność pośredników finansowych mają dyrektywy unijne, np. dyrektywa w sprawie rynków instrumentów finansowych – MiFID (Markets in Financial Instruments Directive) [2004/39/WE; 2006/73/WE i 1287/2006/WE], dyrektywa w sprawie umów o kredyt konsumencki [2008/48/WE] oraz projekt dyrektywy w sprawie
36
umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi [2011/0062 (COD)]. Regulacje na poziomie krajowym to ustawa o kredycie konsumenckim, rekomen-dacje Komisji Nadzoru Finansowego (Rekomendacja S (II), Rekomendacja T) oraz pakiet odbiurokratyzowania rynku finansowego. Zgodnie z większością wytycznych pośred-nicy finansowi są obowiązani działać sprawiedliwie, profesjonalnie i uczciwie w pierw-szej kolejności w interesie klienta. Nie jest pewne, jak działają regulacje, ale z pewnością spowodowały one wzrost kosztów działalności. Może lepszą metodą na pośredników finansowych byłaby rezygnacja z prowizyjnego wynagrodzenia na rzecz mieszanego?
Ochrona konsumentów (gospodarstw domowych)
Podstawowymi przesłankami ochrony konsumentów na rynkach finansowych według J. Monkiewicza są [Ostalecka, 2012]:
· uzyskanie wysokiego poziomu zaufania społecznego (produkty finansowe mają czę-sto charakter obietnicy);
· asymetryczny charakter rynku – dostęp do informacji (asymetria klient a pośrednik), umiejętność zrozumienia informacji;
· asymetria w potencjale ekonomicznym konsumenta a instytucji finansowej; · wysoka koncentracja podmiotowa po stronie instytucji finansowych; · powiązanie ze stabilnością finansową.
Ochrona konsumenta to nieodłączny element budowy stabilnego i konkurencyjne-go systemu finansowekonkurencyjne-go. Podejmowane działania na rzecz ochrony konsumenta przy-czyniają się do stopniowego odbudowania zaufania do systemu finansowego.
Występujące na rynku usług finansowych zagrożenia interesów konsumenta można określić jako:
· brak zrozumienia pojęcia ryzyka inwestycyjnego i brak świadomości wielkości ryzy-ka poszczególnych instrumentów finansowych;
· ryzyko wyboru usług nierzetelnych podmiotów finansowych;
· ryzyko braku zrozumienia zapisów dokumentów dotyczących nabycia produktów finansowych;
· ryzyko sprzedaży produktów, które nie są dopasowane do potrzeb konsumentów (misselling) [Polityka ochrony…];
· ryzyko reklamy, która wprowadza w błąd lub do mylnego przekonania o tym, że in-westycja osiągnie takie same stopy zwrotu, jak w przeszłości;
insty-37 tucji finansowych, ale i do całego systemu.
Ostatnie dyskusje w obszarze ochrony konsumenta kierują się w stronę problemu, czy zakazać nabywania określonych produktów przez niektóre kategorie klientów. Ten problem to kwestia: kogo należy chronić i przed czym. Czy klienta przed instytucją fi-nansową, czy klienta przed danym produktem, czy też klienta przed samym sobą. A tu rodzi się pytanie: kto jest profesjonalistą, a kto amatorem? A może odpowiednia będzie ochrona zbiorowych interesów konsumentów? [Szpringer 2015].
Słaba strona systemu to niejasny podział kompetencji instytucji oraz organów nad-zoru odpowiedzialnych za ochronę konsumenta. Niestety właśnie te podmioty cieszyły się najniższym poziomem zaufania. Ciągnące się latami postępowania, praktycznie nie-mal nie funkcjonujące sądownictwo polubowne, unikanie przez instytucje finansowe możliwości polubownego rozstrzygania sporów powodowały dodatkowe wysokie ob-ciążenia konsumenta. W starciu „słabszy” (klient) z „silnym” (instytucja finansowa) naj-częściej przegranym był ten pierwszy.
Cały system ochrony w UE oparty jest o model tzw. przeciętnego konsumenta, ale w Polsce ma podstawy w nierealnych założeniach, gdyż konsument:
· nie dysponuje doskonałą informacją, · ma niski poziom wiedzy finansowej,
· podejmuje decyzje w warunkach niepewności i ryzyka,
· nie zawsze postępuje racjonalnie, a często pod wpływem impulsu, emocji, · nie zawsze poszukuje optymalnych rozwiązań.
Od 1 kwietnia 2016 r. wprowadzono nowelizację ustawy o kredycie konsumenckim, która ma w lepszy sposób zabezpieczyć interesy konsumenta [Dz.U. 2011, nr 126 poz. 715]. Czy nie lepiej położyć większy nacisk na edukację finansową od najwcześniejszych lat?