Ustawodawca wprowadził granice podmiotowe, przedmiotowe oraz kwotowe dyspozy-cji na wypadek śmierci. W myśl postanowień art. 56 ustawy Prawo bankowe [Tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 128 ze zm.] pisemne polecenie wypłaty z rachunku o charakterze oszczędnościowym może złożyć jedynie posiadacz tego rachunku3. Dyspozycja ta nie dotyczy rachunków wspólnych, co oznacza, że nie jest możliwe złożenie takiej dyspozycji 2 Rodzaje rachunków bankowych ustawodawca wymienia w art. 49 ustawy Prawo bankowe.
3 Posiadaczem rachunku bankowego może być osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyj-na, nieposiadająca osobowości prawnej.
161 w odniesieniu do wkładu oszczędnościowego, przechowywanego na rachunku prowa-dzonym dla kilku osób fizycznych. Uzasadnia się to przede wszystkim tym, że w wypad-ku takiego rachunwypad-ku śmierć jednego ze współposiadaczy nie oznacza automatycznie, że rachunek ten zostaje rozwiązany, a środki na nim zgromadzone wchodzą do spadku po zmarłym [Kawulski 2013, s. 298].
Granica podmiotowa dotyczy także kręgu osób, na rzecz których posiadacz rachun-ku taką dyspozycję może złożyć. Ustawodawca określa, że polecenie wypłaty pośmiert-nej może nastąpić na rzecz małżonka, wstępnych, zstępnych lub rodzeństwa. Zakres ten jest zatem ograniczony do najbliższej rodziny zmarłego. W praktyce są to osoby, które są z reguły jednocześnie spadkobiercami zmarłego posiadacza rachunku. Uznano także za dopuszczalne wskazanie dziecka poczętego, jako beneficjenta4 uprawnienia wyni-kającego z dyspozycji, o której mowa [Ofiarski 2013, s. 425]. Należy zatem podkreślić, że swoboda w wyborze osoby lub osób, na rzecz których posiadacz rachunku może złożyć dyspozycję wypłaty pośmiertnej, została ograniczona do kręgu osób wymienionych w ustawie Prawo bankowe. Osoby, których nie wymienia ustawodawca, mogą zostać ob-darowane przez posiadacza rachunku o charakterze oszczędnościowym tylko na pod-stawie testamentu lub zapisu [Pyzioł 1997, s. 121].
Przepisy prawa bankowego nie ograniczają możliwości dokonywania dyspozycji na rzecz kilku osób. Osobą wskazaną w dyspozycji, na której rzecz ma nastąpić wypłata, będzie każda osoba (spośród wymienionych) wskazana przez posiadacza rachunku, pod warunkiem zachowania limitu dopuszczalnej wypłaty dla wszystkich uprawnionych. Jednocześnie podkreślenia wymaga fakt, że dysponent może w każdym momencie zmienić złożoną przez siebie dyspozycję, czyli wskazać inną osobę spośród ustawowego kręgu osób, wyeliminować spośród wskazanych konkretną osobę i pozostawić inne oso-by, a nawet w ogóle zrezygnować z uprzednio złożonej w banku dyspozycji.
Wskazanie następuje w formie pisemnej, powinno zawierać oznaczenie osoby po-przez podanie jej imienia i nazwiska, ewentualnie stopień pokrewieństwa, co z punktu widzenia realizacji tej dyspozycji przez bank wydaje się być niezbędne. Inne dane jakie mogą zostać podane przez dysponenta to miejsce zamieszkania, numer ewidencyjny PESEL, numer dowodu osobistego. Z reguły banki posiadają specjalnie na taką dyspo-zycję przygotowane formularze. Praktyka bankowa wskazuje, że obdarowany może nie wiedzieć o tym, że został objęty taką dyspozycją. Każdorazowo jednak osoby, które zo-stały wskazane przez posiadacza rachunku w dyspozycji wkładem na wypadek śmier-ci do otrzymania określonej kwoty pieniężnej są deponentami w rozumieniu ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym [Tekst jedn. z 2014 r. poz. 1866 ze zm.], jeżeli ich 4 W takiej sytuacji wyznaczenie beneficjenta następuje pod warunkiem zawieszającym, że dziecko urodzi się żywe.
162
wierzytelność do banku stała się wymagalna przed dniem spełnienia warunku gwaran-cji [Kawulski 2013, s. 296].
Warunkiem realizacji dyspozycji jest śmierć wkładcy. Wówczas bank zobowiązany jest dokonać wypłaty środków osobie lub osobom, które posiadacz rachunku wska-zał w dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Pod warunkiem jednak, że są to oso-by uprawnione. Jak wynika z analizy orzecznictwa, zdarzają się przypadki, że wkładca wskazuje, składając dyspozycję, osobę spoza katalogu wymienionego w ustawie Prawo bankowe. W takich sytuacjach status prawny osób objętych taką dyspozycją powinien być badany nie tylko w chwili składania dyspozycji, ale także w chwili śmierci osoby, któ-ra dyspozycję złożyła.
Z chwilą śmierci wkładcy beneficjent dyspozycji nabywa wierzytelność pieniężną przeciwko bankowi. Skuteczność tej dyspozycji nie jest uzależniona od zgody banku. Warunkiem potrzebnym do realizacji świadczenia jest posiadanie przez beneficjenta wiedzy o złożonej przez zmarłego już posiadacza rachunku dyspozycji. Ponadto nale-ży zauwanale-żyć, że beneficjent wskazany w dyspozycji musi nale-żyć w chwili śmierci wkładcy. Należy podkreślić, że złożona dyspozycja wywołuje skutki względem wierzytelności bankowych z rachunków o charakterze oszczędnościowym, istniejących w dacie śmier-ci posiadacza rachunku, a nie tych, które istnieją w daśmier-cie sporządzenia tej dyspozycji [Bodył-Szymala 2005, s. 9].
Pewne wątpliwości mogą się pojawić w sytuacji, gdy beneficjent uprawnienia żył w chwili śmierci wkładcy, ale następnie zmarł. Słuszne wydaje się stanowisko, że przepi-sy art. 927 i 972 ustawy Kodeks cywilny (dalej k.c.) [Tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.] również w tym przypadku powinny znaleźć zastosowanie. Po śmierci beneficjenta, o którym mowa, wierzytelność, która przysługiwała mu na podstawie dyspozycji, prze-chodzi na jego spadkobierców według zasad ogólnych. Jest to zwykła wierzytelność pieniężna.
Bank nie zrealizuje wypłaty z tytułu dyspozycji, gdy na rachunku posiadacz nie pozo-stawił środków pieniężnych. Jeśli natomiast posiadacz pozopozo-stawił kwotę niższą niż kwo-ta określona w dyspozycji, to wówczas bank zrealizuje wypłatę tylko częściowo. Złożenie dyspozycji na wypadek śmierci przez posiadacza rachunku nie oznacza, że środki pie-niężne objęte tą dyspozycją są w jakiś sposób chronione, czy też zablokowane. Dopóki posiadacz żyje może rozporządzać swoim wkładem.
Ustawodawca zastrzegł dla dyspozycji wkładem na wypadek śmierci formę pisem-ną. To zastrzeżenie dotyczy także każdej zmiany dyspozycji (m.in. odwołanie, wskazanie innych osób lub innej kwoty).
Kolejną ustawowo określoną granicą jest granica kwotowa dyspozycji. Kwota wypła-ty z tego wypła-tytułu nie może być, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, wyższa niż
163 dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystyczne-go za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Kwota ta nie może przekro-czyć kwoty środków zgromadzonych na rachunku czy rachunkach objętych dyspozycją. Wprowadzenie limitu nie oznacza, że wkładca nie może zadysponować mniej niż wynosi ustawowa górna granica. W związku z tym dyspozycja wkładem na wypadek śmierci może wynosić np. 50% ustawowego limitu.
Kwota limitu jest jednakowa bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, czyli bez względu na to, ile osób zostanie tą dyspozycją objętych. Ważne jest, aby w takiej sytua-cji, składając dyspozycję, posiadacz rachunku wskazał, w jakich proporcjach wymienio-ne osoby uczestniczą w tej dyspozycji (może to nastąpić przez ustanowienie procento-wego podziału). Podział kwoty wkładu objętego dyspozycją nie musi być równy. Suma poszczególnych kwot nie może natomiast przekroczyć ustawowego limitu.
Kwotowy limit dyspozycji dotyczy wszystkich rachunków o charakterze oszczędnoś-ciowym danego wkładcy. Limit nie może być zwiększony w sytuacji, gdy wkładca posia-da więcej rachunków tego typu. Podkreślić należy, że dotyczy to rachunków niezależnie od tego, czy prowadzone są w jednym banku, czy w różnych bankach. Powstaje wów-czas pytanie, w jakiej kolejności powinny być te dyspozycje realizowane? Ustawodawca wskazał, że dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Kolejność realizacji dyspozycji została, na zasadzie pierwszeństwa, określona wprost w prawie bankowym. Jej funkcjonowanie oznacza, że osoby, którym na podsta-wie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wypłacono kwoty z naruszeniem ustawo-wych zasad, są zobowiązane do ich zwrotu spadkobiercom posiadacza.
Problem pojawia się jednak, gdy dysponent posiada rachunki o charakterze oszczęd-nościowym w kilku bankach i w każdym z nich złożył dyspozycję. Ustawodawca nie re-guluje wprost, jak w takiej sytuacji należy określić pierwszeństwo dyspozycji, w szcze-gólności w sytuacji, gdy każdy bank wie tylko o dyspozycji złożonej u niego. Wątpliwe też wydaje się wskazanie na obdarowanego, jako na osobę, która powinna przejąć od-powiedzialność za prawidłową realizację dyspozycji.
W sytuacji, gdy wkładca złoży wiele dyspozycji wkładem na wypadek śmierci w róż-nych bankach i w wyniku ich realizacji nastąpi przekroczenie limitu, powstają wątpliwo-ści dotyczące wskazania, kto ponosi za taką sytuację odpowiedzialność. Piśmiennictwo [Szmitowski 2001, s. 82] stoi na stanowisku, że banki nie powinny ponosić takiej odpo-wiedzialności. Bankom nie można przypisać za taką sytuację winy, ponieważ nie mają one możliwości uzyskania informacji o dyspozycjach dokonanych w innych bankach. Ponadto ustawa Prawo bankowe nie nakłada na banki obowiązku weryfikowania składa-nych dyspozycji, ani nie nakłada na banki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Jedyną
164
regulacją wyrażającą zasadę odpowiedzialności jest art. 56 ust. 6 ustawy Prawo banko-we. Zgodnie z jego treścią osoby, którym na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wypłacono kwoty z naruszeniem zasad określonych ustawą, powinny zwrócić nienależne kwoty. Mając na uwadze treść tego artykułu, uznać należy, że ustawodawca uczynił beneficjenta dyspozycji jedynym odpowiedzialnym w sytuacji naruszenia usta-wowych zasad związanych z wypłatą dyspozycji pośmiertnej.
Nabycie praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładcy na wypadek śmierci nie następuje w drodze spadku, albowiem z art. 922§ 1 i 2 k.c. wynika, że do spadku nie należą prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.