W literaturze przedmiotu zarówno krajowej, jak i zagranicznej można znaleźć kilka defi-nicji zarządzania finansami gospodarstw domowych [Świecka 2014, ss. 26–31; Bywalec 2009, s. 45; Jajuga 2014, s. 246; Waliszewski 2011, s. 32]. Autorka definiuje zarządzanie finansami gospodarstw domowych jako proces gospodarowania środkami finansowymi w celu osiągnięcia postawionych celów finansowych poprzez planowanie, organizowa-nie, wpływanie i kontrolę zachowań finansowych, będących efektem podejmowanych decyzji finansowych. Niektórzy autorzy, definiując owo pojęcie, zwracają uwagę na czyn-ności związane z przygotowaniem i realizacją operacji pieniężnych [Garman i in. 2008, s. 4; Kapoor i in. 2004, s. 4; Swart 2007, s. 17; Waliszewski 2011, s. 38]. Autorka proponuje wyróżnienie następujących czynności zarządzania finansami gospodarstw domowych: uzyskiwanie dochodów, wydatkowanie, oszczędzanie, inwestowanie, zadłużanie się, za-rządzanie ryzykiem, planowanie emerytalne, planowanie podatkowe i transfer majątku.
Analizując dorobek naukowy w zakresie czynników kształtujących potrzeby i zacho-wania gospodarstw domowych oddziałujących na efektywność zarządzania finansami gospodarstw domowych, autorka proponuje wieloaspektowe ujęcie owych czynników. Autorka przyjęła za Młynarskim [1990] podział na czynniki endogeniczne (wewnętrzne) i egzogeniczne (zewnętrzne). Ponadto każdą z tych grup podzieliła na cztery podgru-py czynników, opierając się na klasyfikacji Żelaznej [2002]. Uwarunkowania zewnętrzne wpływające na efektywność zarządzania finansami gospodarstw domowych podzie-lono na następujące grupy czynników: czynniki ekonomiczno-gospodarcze, czynniki społeczno-kulturowe, czynniki demograficzne, czynniki technologiczno-informacyjne. Natomiast determinanty wewnętrzne na: czynniki psychospołeczne (behawioralne), czynniki demograficzne, czynniki społeczno-zawodowe, czynniki ekonomiczne [więcej: Musiał 2014, ss. 33–58].
189 Do czynników behawioralnych zalicza się m.in. osobowość. Osobowość jest kształ-towana przez całe życie, poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji oraz własnej aktywności jednostki. Można zatem powiedzieć, że jest zbiorem ważnych cech psychicznych (tj. temperament, stopień pewności siebie, skłonność do ryzyka) oraz mechanizmów wewnętrznych, które odróżniają ludzi. Wiara w siebie, autonomia, adaptacyjność, dominacja, porządek, stabilność emocjonalna to tylko niektóre z cech osobowości [Garbarski 2001, s. 34]. W literaturze istnieje wiele różnych podziałów klasy-fikacyjnych osobowości [Żelazna 2002, ss. 93–94]:
· podział według Kretschmera, przyjmujący za kryterium konstytucję fizyczną, wyróż-niający trzy typy osobowości: leptosomiczny, pykniczny i atletyczny;
· podział według cech temperamentu, zaproponowany przez Hipokratesa i kontynuo-wany przez Pawłowa, wyróżniający cztery typy temperamentu: sangwinik, melancho-lik, choleryk i flegmatyk;
· podział według Junga, dokonany na podstawie sposobu zachowania ludzi, wyróż-niający ekstrawertyków i introwertyków;
· podział według Horney, wyróżniający osoby o nastawieniu konformistycznym, któ-rym zależy na dostosowaniu się do otoczenia, oraz osoby izolujące się od otoczenia, niechętnie wchodzące w interakcje z innymi.
Jedną z wymienionych cech klasyfikującą osobowości jest temperament. Na potrze-by badań, których wyniki zostaną zaprezentowane w dalszej części artykułu, zastosowa-no klasyfikację typów temperamentów według Hipokratesa, która wyróżnia cztery typy [Woś, Rachocka, Kasperek-Hoppe 2011, ss. 63–63]:
· choleryków (energicznych, ludzi czynu, aktywnych, urodzonych przywódców, dyna-micznych, niezależnych, samowystarczalnych);
· sangwiników (towarzyskich, optymistycznych, emocjonalnych i wylewnych, entuzja-stycznych i ekspresywnych, wesołych i spontanicznych);
· flegmatyków (spokojnych, powściągliwych, niewymagających, beztroskich, opano-wanych, obserwatorów, współczujących, zrównoważonych, cierpliwych);
· melancholików (myślicieli, pesymistów, typy filozofujące i poetyczne, wrażliwych na potrzeby innych, skłonnych do poświęceń, sumiennych).
Przyjmując za kryterium sposób gospodarowania finansami osobistymi, można wy-różnić różne osobowości finansowe. Istnieje wiele różnych podziałów opracowywanych na potrzeby licznych badań naukowych. Głównymi typami osobowości finansowej są: rozrzutnik, skąpiec, zakupoholik, dłużnik oraz inwestor. Inna klasyfikacja przygotowana przez ING Życie na potrzeby badania dotyczącego osobowości finansowej Polaków wy-różnia następujące osobowości finansowe: mistrz rozgrywki, dusza człowiek, orzeł finan-sów czy łowca chwil. W finansach behawioralnych wyróżnia się osobowości inwestorów
190
(Pompian 2012, ss. 101–146]: obrońcę (preveserver), zwolennika (follower), niezależnego (independent) i akumulatora (accumulator).
W literaturze przedmiotu można wskazać na pozycje omawiające związek wybra-nych cech osobowości z wybranymi aspektami zarządzania finansami osobistymi. Brown i Taylor [2011, ss. 4–5] wykazały na podstawie badań przeprowadzonych w Wiel-kiej Brytanii, że pewne cechy osobowości mają wpływ na wielkość niezabezpieczone-go długu i wielkość aktywów finansowych posiadanych przez niezabezpieczone-gospodarstwa domowe. W szczególności ustalono, iż cechy osobowości takie jak ekstrawersja i otwartość na doświadczenie wywierają stosunkowo duży wpływ na finanse gospodarstw domowych pod względem poziomu aktywów i posiadanych wierzytelności. W przeciwieństwie do tego cechy osobowości takie jak sumienność i neurotyzm wydają się być nieistotne pod względem wpływu na poziom długu niezabezpieczonego oraz aktywów finansowych. W odniesieniu do rodzajów długu oraz posiadanych aktywów wyniki analiz empirycz-nych wskazują, że cechy osobowości mają różne efekty w zależności od rodzaju posiada-nych zadłużeń i aktywów. Na przykład otwartość na doświadczenia nie wydaje się mieć wpływu na prawdopodobieństwo posiadania oszczędności krajowych, ale stwierdzono, iż zwiększa prawdopodobieństwo posiadania akcji i udziałów, stosunkowo ryzykownych rodzajów aktywów finansowych. Kausel, Hansen i Tapia [2016, s. 4] wykazali, na podsta-wie badań przeprowadzonych w Chile, pozytywny wpływ sumienności (wybranej cechy osobowości) na poziom oszczędności osób fizycznych. Badaniami nad sumiennością za-jęła się również Goldfayn [2015] w kontekście inwestowania na giełdzie przez gospodar-stwa domowe. Tak więc, ogólnie rzecz biorąc, dowody empiryczne wskazują, że cechy osobowościowe są ważnymi determinantami finansów gospodarstw domowych.
Drugą badaną cechą osobowości jest podejście do ryzyka. Tyszka [2004, ss. 48-49] wyróżnia następujące podejścia:
· skłonność do ryzyka (osoby skłonne do ryzyka będą rezygnować z ubezpieczania się, gdyż akceptują wysoki poziom ryzyka);
· obojętność wobec ryzyka (osoby te będą ubezpieczać się tylko w sytuacjach tego wymagających);
· awersja do ryzyka (osoby są bardzo skłonne do ubezpieczania się, gdyż nie potrafią zaakceptować określonych poziomów ryzyka).
Problematyka postaw wobec ryzyka i ich roli w zarządzaniu finansami osobistymi jest przedmiotem badań w wielu krajach [Palsson 1996, ss. 771–787; Campbell, Cocco 2003; Dohmen i in. 2011, ss. 522–550]. Zarządzanie ryzykiem zostało szeroko omówione w literaturze polskiej w kontekście funkcjonowania przedsiębiorstwa, natomiast prob-lem ten jest w opinii autorki niewystarczająco omówiony w kontekście funkcjonowania gospodarstwa domowego, choć należy zauważyć, że w ostatnich latach pojawia się
co-191 raz więcej pozycji poświęconych tej problematyce [m.in. Jajuga i in. 2015; Solarz 2010, ss. 62-79; Maciejewski 2010; Łyskawa 1999, ss. 183–198], przy czym najwięcej pozycji odnosi się do gospodarstw rolnych [m.in. Jerzak 2009, ss. 13–23; Kłoczko-Gajewska, Sulewski 2009, ss. 141–149; Sulewski 2009, ss. 320–328]. Należy ponadto podkreślić różnorodność podejmowanych badań w obszarze zarządzania ryzykiem przez gospodarstwa domo-we. Badania różnią sie nie tylko podmiotem (gospodarstwa domowe ogółem, gospodar-stwa rolne itp.), ale także przedmiotem badań (ryzyko starości, ryzyko zakupu mieszka-nia, ryzyko zadłużenia czy postawy wobec ryzyka).