Eksplicytacja jako wyznacznik stylu tłumacza

Rozpatrując styl z bardzo szerokiej perspektywy, można zdefiniować go jako:

Sposób wysławiania się właściwy: pisarzowi, pojedynczemu tekstowi, epoce czy prądowi literackiemu lub związany z określoną sytuacją mówienia, typem odbiorcy; wiążący się z przekazem określonych treści i wartości (Zdunkiewicz-Jedynak 2008:11).

Tak rozumiany styl łączy się zawszezwyborem, którego dokonuje mó­

wiący (autor tekstu)spośród dostępnych w danymjęzyku środków - lek­ sykalnych, słowotwórczych, fleksyjnychi składniowych a także prozodycz-nych. Wybór taki nie jest przypadkowy, alemotywowany całym szeregiem czynników, zarówno indywidualnych, jak i narzucanych przez wymogi działania językowego, utrwalone konwencją wdanym typie sytuacji komu­ nikacyjnej.Poprzezstyl uzewnętrzniasię więc twórcza ekspresjajednostko­ wego użytkownikajęzyka (Zdunkiewicz-Jedynak2008: 11,14).

Zaprezentowana tu charakterystyka stylu, którą Enkvist (1973: 99) uj­ muje schematycznie zapomocąokreślenia„styl jako wybór” (stil som val), należydo najbardziej rozpowszechnionych i wpisuje sięw założenie języ­ koznawstwa kognitywnego dotyczące możliwości zróżnicowanego języko­ wego ujmowania każdej zaistniałej sytuacjiprzez mówiących8 (Langacker 1987). Jakzaznacza Enkvist(1973: 100),wybór stylistyczny jest zawsze do­

konywanyspośród pragmatyczniei gramatycznie równoważnych alterna­ tyw, których potencjalneistnienie wdanym języku jest kluczowedla okre­ ślenia stylu. Jakwyraża to szwedzki badacz:

’ Szczegółowy opis rozwoju pojęcia stylu na gruncie translatologii można odnaleźć np.

w pracy Huang i Chu (2014:123-125) oraz Yermeera (2009:1965-1978).

Vi borde med andra ord lara oss att ta reda pá inte bara vad som valdes - och det märks ju i texten - utan ocksá vilka andra alternativ en skribent eller talare hade till sitt forfo-

gande men inte ville anvànda. Fôrst di skulle vi kunna effektivt utnyttja definitionen av stil som val (Enkvist 1973: 100)’.

Interpretując przywołane tu stanowisko, można zatem stwierdzić, że podstawą badań nad stylem jest uwzględnieniewielupunktów widzeniaza­ stosowanych w postrzeganiu wybranej treści pojęcioweji utrwalonych wję­ zykowych konceptualizacjach. Sytuacja taka istnieje potencjalnie w każdym języku.W przekładziemoże natomiast ulec konkretyzacji dzięki wielutłu­ maczeniom tego samego TW na wybrany język.W takim przypadku uak­ tywnia się ten czynnik, któryEnkvist (1973) uznajeza kluczowy w kwestii mówieniao stylu, a mianowicieporównanie co najmniej dwóchkonceptu- alizacji językowych.Jaksamto wyraża:

Ett uttryck har inget stilvârde i ett vakuum: stilvàrdet uppkommer som en relation mel­

lan detta uttryck och ett innehâll, en kontext, eller ett annat uttryck (Enkvist 1973:104)910.

9 Innymi słowy, powinniśmy się nauczyć zwracać uwagę nie tylko na to, co zostało wybra­

ne (i jest widoczne w tekście), ale także na inne możliwości, którymi dysponował piszący lub mówiący, a których nie wykorzystał. Dopiero wtedy możliwe będzie efektywne wykorzystanie definicji stylu bazującej na wyborze (tłumaczenie: E.D.-B.).

10 Wyrażenie nie posiada żadnej wartości stylistycznej w próżni: wartość taka wyłania się w relacji tego wyrażenia do jakiejś innej treści, kontekstu czy innego wyrażenia (tłumaczenie:

Kamenická (2008) podkreśla jednak, że kwestia indywidualnego sty­

lu tłumacza jest bardzo rzadko podejmowana w badaniach nad eksplicy- tacją. Trudno też odnaleźć prace pokazujące, w jaki sposób zjawisko to stanowi wyznacznik stylu przekładowcy. Przyczynę takiego stanu rzeczy można łączyć zfaktem,że ten sam tekst jedynie sporadycznie funkcjonu­

je w wielu - dodajmy, zbieżnych czasowo - wariantach przekładowych, które umożliwiałyby porównanie rozwiązań zastosowanych przez tłuma­

czy.Materiałtakiwprzypadkuprzekładuprofesjonalnego jest takżetrudny do pozyskania, o czym świadczy chociażby sposób konstruowania korpu­ sów językowych. Jeśli zawierają one teksty, dla których sporządzono licz­ neprzekłady, to jedyniew symbolicznej liczbie (por. np. Johansson 2004:

64). W takim kontekście nie tylko uzasadnione, alei wskazanewydaje się więc pozyskiwanie alternatywnych danych translatorskich. Badanie, któ­

re przeprowadzaKamenická (2008), dotyczy stylu dwóch tłumaczy, który badaczka ustala na podstawie ich przekładów pochodzących z relatywnie zbieżnego przedziału czasowego. Jak zaznacza (Kamenická 2008: 120), są totakże tłumaczeniaróżnych dzieł autorstwa tych samych (kilku) pisarzy.

Dzięki takiej konstrukcji materiałubadaczka ustala różneprofile tłumaczy na płaszczyźnieeksplicytacji/implicytacji (explicitation/implicitation profi­

le),tj. określaichpreferencje w zakresierealizacjitych zjawiskw tłumacze­ niach.

Istotną rolęw kontekście pozyskiwania materiałubadawczego, uwzględ­

niającego wiele perspektywtranslatorskich, odgrywają jednak również licz­ ne przekłady tekstów sporządzone przezstudentów(zarówno tradycyjnych kierunków filologicznych, jak i tłumaczeniowych), podejmujących swoje pierwszewyzwania translatorskielub rozwijających kompetencje w obsza­ rzeprzekładu.

Pełny przegląd korpusówbilingwalnych, bazujących na licznychtłuma­

czeniach sporządzonych przez adeptów sztuki translatorskiej, można zna­ leźć w pracy Castagnoli (2006-2008: 38ff.), którajako pierwsza potwierdza hipotezę Klaudy i Karoly (2005) dotyczącą asymetrii zachodzącej między eksplicytacją a implicytacją(na poziomie połączeń spójnikowych w tekście) w przekładzienieprofesjonalnymnagrunciejęzyków angielskiego, włoskie­ go i francuskiego. Zastanawiający jest jednakfakt, żeten rodzaj materiału językowego jest dość rzadkoprzedmiotem zainteresowaniawspółczesnych translatologów (por. Castagnoli 2006-2008: 43-45). Ze względu naniedo­ skonałości (powszechnieokreślane jakobłędy translatorskie), którezwykle przypisujesię takim przekładom,jest też niekiedy traktowanyjako niepełno-wartościowy.

Stanowisko towydaje się jednak nie do końca uzasadnione, zwłaszcza jeśli przedmiotemanalizy nie jest ekwiwalencja przekładowa, leczmecha­ nizmy leżące u podstaw przekładu. Niedoskonałości, zarówno na pozio­

mie adekwatności,jak i akceptowalnościtłumaczenia, pojawiają się także w przekładach profesjonalnych i wchodzą w ramy konstruowanych kor­

pusów. Nie wpływają jednakna wiarygodność wyników analiz. Niektóre z nich są podnoszone do rangi typowych zjawisk przekładowychpodda­

wanych badaniu, tak jak ma to np. miejsce w przypadku nietypowych ko-lokacji (Kenny 2000) lub innych niestandardowych sposobów językowego ujmowania treści w „trzecim kodzie” (Mauranen 2000). Niedociągnięcia w przekładach początkujących tłumaczy nie są zatem czymś szczególnym.

Mogąodznaczać się jedyniewiększą częstotliwością wystąpień. Ichistnie­

nie w przypadku licznychnieprofesjonalnychtłumaczeń tego samegotekstu jest jednak równoważonetym, że taki materiałjęzykowy umożliwia badanie reakcji wielutłumaczyna tensam bodziec językowy w relatywnie zbieżnych warunkach pragmatycznych.Może więc pomóc namuchwycić stopień na­ sileniakonkretnegozjawiska,zrozumieć skłonność tłumaczydo określone­

go sposobu działania oraz ustosunkować siędo kwestii ich indywidualizmu odbijającegosięna płaszczyźnie styluw tłumaczeniach11.

11 Badania nad stylem w przekładzie łączą się także z nurtem psychologicznych analiz trans- latologicznych, w których bierze się pod uwagę indywidualne motywacje tłumaczy oraz ich ce­

chy charakteru (Reiss 2000; Hubscher-Davidson 2009; Jaaskeliiinen 1999, 2012). Zagadnienia tego typu wykraczają jednak poza ramy niniejszej pracy.

Podsumowując, należy zatem stwierdzić, że analiza licznych przekła­ dów tego samegotekstudostarczonychprzezadeptów przekładu, przepro­ wadzana napłaszczyźnieeksplicytacji i zjawisk pokrewnych, jest przydatna nie tylko w ustalaniu bardziej powszechnych mechanizmów napędzają­

cych proces tłumaczenia,ale równieżw określaniu indywidualnychpostaw translatorskich. Dziękitemumediacjamiędzyjęzykowa (międzykulturowa) może byćpostrzeganajako działalność ściśle związana z wykonawcą dzie­

ła- tłumaczem.