EKSPLICYTACJA W NIEPROFESJONALNYM PRZEKŁADZIE SZWEDZKO-POLSKIM
5.3. Analiza materiału
5.3.4. Elementy stylu początkujących tłumaczy
Przeprowadzone analizy fragmentów szwedzkiego TW pozwoliły wysnuć wniosek, że eksplicytacja i przeciwnajej implicytacja stanowią składowein dywidualnegostylu tłumacza. Zaprezentowane rozwiązania służące uszcze- góławianiu tekstu kumulują się w niektórych przekładach. Umieszczona poniżej tabela 15 przedstawia liczbę eksplicytacji/implicytacji występują cych w wybranych tekstachtłumaczeń, w trzech poddawanych analizieka tegoriachzjawisk:
1) w wyznaczonych dla celów analizy punktach odnoszących się do po
ziomu kształtowaniaspójności tekstu poprzez eksplicytację;
2)na płaszczyźniedodatkowych eksplicytacji,bazujących głównie na su
biektywnej „odautorskiej”treści;
3) na płaszczyźnie implicytacji (zachodzących zarówno w wyznaczo nych punktach, jak i zastosowanych dodatkowo).
Tabela 15. Eksplicytacja i implicytacja w indywidualnych przekładach
(1) (2) (3)
Tekst 1 (tłumaczenie 1) 1 0 6
Tekst 2 (tłumaczenie 7) 1 7 10
Tekst 3 (tłumaczenie 34) 7 5 2
Tekst 4 (tłumaczenie 4) 7 6 9
Tekst 5 (tłumaczenie 32) 8 15 3
W prezentowanych poniżej tłumaczeniach poddane analizie jednostki (A,B, C, D itd.) zostały zestawionewkolejności,w którejwystępują w TW.
Pierwszą kategorię zjawisk zaznaczono pogrubieniem, drugą podkreśle
niem, zaś trzecią za pomocą symbolu #.
Tekst 1 uwidocznia tendencję dosłownego odwzorowywania struktur TWw przekładzie początkujących tłumaczy. Wprzeanalizowanychtłuma czeniach fragmentów TW adept zastosował zaledwie jedną eksplicytację (w znacznym stopniu uwarunkowaną systemowo),obokktórej pojawia się jednak sześć implicytacji (#).
Tekst 1
Życie Angeli będzie # cudowne. Najpierw musi tylko spotkać kogoś, kto będzie ją ko
chał za to, kim jest naprawdę. Nie jest to zupełnie niemożliwe, kiedy ma się dwadzieścia osiem lat i całkiem korzystną aparycję (Gl).
Może za chłopakiem o imieniu Marcin, którego spotkała na piątkowej imprezie i który chce się z nią umówić, # ma zadzwonić któregoś dnia i uzgodnić termin wspólnej kola
cji (FI).
Po drugie, on jej nie zechce, jeśli zauważy, że jej zależy. Faceci tacy są. To dziwne, powin
no być odwrotnie. Powinni chcieć bardziej, gdy poczują, jak bardzo się ich kocha, jak bardzo się ich pożąda. Ale tak nie jest; z facetami jest dokładnie na odwrót. Wbiła jej to do głowy mama, siostry, koleżanki, gazety. Nigdy nie pokazuj, że ci zależy (Al).
Potrafi tak się zmęczyć samą sobą, tą swoją niecierpliwością, [...] (II).
Ma niesamowicie bogate życie; kocha swoją niezależność, swoją wolność, śniadania na balkonie, podróże i kolacje z koleżankami, samotne spacery w deszczu, jesień, ciszę, weekendy na wsi. Wszystko (Cl).
Kiedy pewien mężczyzna z Ameryki Południowej pracował przez miesiąc tam gdzie ona, zaczęła wyobrażać sobie, jak by to było rozpocząć zupełnie nowe życie w Brazylii, na
uczyć się nowego języka, zostawić wszystko za sobą. Nigdy nawet ze sobą nie rozmawia
li, ale jego spojrzenie było tak pociągające (BI).
# Jest jej # dobrze: chodzi na aerobik i samotnie do kina, przesiaduje w kawiarni i czyta książkę Simone de Beauvoir, i czuje się interesująca (Dl).
Później mija trochę czasu, # on się nie odzywa, a ona myśli, że coś musi być nie tak (El).
Dlatego nie rusza leżącej książki, # tylko spogląda na nią czasem i myśli, że jeśli jest tam napisane, iż wszystko skończone i jest beznadziejnym przypadkiem, to przynajmniej o tym nie wie i może dalej mieć nadzieję, i próbować kolejny raz (HI).
W tekście 2 uwagę zwracaprzewaga implicytacji (dziesięć) nad ueks- plicytnieniami, którejednak nie dotyczą połączeń spójnościowychw wy
znaczonych punktach, ale wyraźnie„odautorskiego”wzbogacania TD o su
biektywnetreści. Można zatem powiedzieć, żew tym przypadku tłumacz zaznaczapotrzebę kreatywnościjęzykowej w większym stopniu. Potwier dzają totakże zastosowanepodziały wyjściowych wypowiedzeń nakrótsze odcinki.
Tekst 2
Życie Angeli będzie # wspaniałe. Najpierw musi tylko spotkać kogoś, kto pokocha ją taką jaka # jest. Nie jest to całkiem niemożliwe, gdy ma się 28 lat i wygląda w miarę ko
rzystnie (G7).
To może być Martin # - chłopak, którego spotkała w piątek na imprezie. # Chciał się z nią umówić i na pewno zadzwoni któregoś dnia zaproponować, aby zjedli razem ko
lację (F7).
Po drugie, on nie będzie jej chciał, gdy zauważy, jaka jest zdesperowana. Tacy są face
ci. To dziwne, powinno być na odwrót. Że będą chcieć bardziej, gdy zauważą, jak bar
dzo się ich kocha, jak bardzo chce się z nimi być. Ale tak nie jest, faceci są zupełnie inni.
Wbijała jej to do głowy mama, siostry, koleżanki, gazety. Nigdy nie okazuj, jak bardzo ci zależy (A7).
Angela ma prawo być zmęczona samą sobą i tym desperackim poszukiwaniem partne
ra (17).
Właściwie to ma bogate życie; kocha swoją niezależność, wolność, swoje śniadania na balkonie, podróże i babskie popołudnia, samotne spacery w deszczu, jesienie, ciszę, święta na wsi. Wszystko (C7).
Kiedyś gdy przez miesiąc pracował u nich mężczyzna z Ameryki Południowej, zaczęła się zastanawiać, jakby to było zacząć całkiem nowe życie w Brazylii, nauczyć się nowego języka, porzucić wszystko z przeszłości. Nigdy ze sobą nie rozmawiali, ale jego spojrze
nie było tak czarujące (B7).
I naprawdę dobrze się z tym czuje; chodzi sama na siłownię i do kina, piie Ławę # czyta
jąc książkę Simone de Beauvoir. # Po prostu czuje się wartościowa (D7).
Po jakimś czasie # on przestaje się odzywać, a ona myśli, że to musi być jakaś pomył
ka (E7).
Pozwala więc książce leżeć. # Czasem rzuca na nią okiem # i myśli, że jeśli piszą w niej, że ma całkiem przekichane, że jest beznadziejnym przypadkiem, to przynajmniej wcale o tym nie wie. # Może żywić nadzieję i jeszcze przez jakiś czas próbować (H7).
Natomiast wtekście3wyraźnie widać dospójnianie tłumaczenia, zarów no na poziomie wyznaczonych punktów,jak i dodatkowych eksplicytacji, czemu towarzyszyminimalna ilość implicytacji.
Tekst 3
Angela będzie miała # cudowne życie. Najpierw musi tylko spotkać kogoś, kto będzie ją kochał za to jaka naprawdę jest. Jeśli ma się dwadzieścia osiem lat i dość korzystny wy
gląd, nie powinno to być tak zupełnie niemożliwe (G34).
Być może tęskni za chłopakiem o imieniu Martin, którego spotkała na imprezie w ubie
gły piątek, # który chciał się z nią umówić i który w każdej chwili może zadzwonić, aby ustalić, kiedy zjedzą kolację (F34).
Po drugie, gdy zauważy jak bardzo jej zależy, to nie będzie jej chciał. Faceci tacy już są.
Dziwne, bo przecież powinno być na odwrót. Powinni jeszcze bardziej kogoś pragnąć, gdy wiedzą, że ten ktoś tak bardzo ich kocha, że ten ktoś tak bardzo chce z nimi być. Ale tak nie jest, faceci zachowują się dokładnie na odwrót. Mama, siostry, koleżanki i gazety wbiły jej to do głowy. Nigdy nie wolno ci pokazać, że ci zależy (A34).
Czasami ma dość siebie i tego, że tak jej zależy, [...] (134).
Przecież prowadzi niesamowicie bogate życie; uwielbia swoją niezależność, swoją wol
ność, swoje śniadania na balkonie, podróże i kolacje z koleżankami, samotne spacery w deszczu, jesień, ciszę, weekendy na wsi. Wszystko (C34).
Gdy przez miesiąc pracował z nią jakiś chłopak z Ameryki Południowej, zaczęła sobie wyobrażać, jakby to było, gdyby zaczęła nowe życie w Brazylii, nauczyła się nowego języ
ka, pozostawiła za sobą wszystko to co znane. Nigdy nawet nie zamienili ze sobą słowa, ale jego spojrzenie było takie sympatyczne (B34).
Angela czuje się świetnie, chodzi sama na siłownię i do kina, siedząc # w kawiarni czyta Simone de Beauvoir i czuje, że jest godna zainteresowania (D34).
Potem on przez jakiś czas się nie odzywa i Angela jest przekonana, że coś się musiało stać (E34).
Książka leży sobie, a Angela od czasu do czasu rzuca na nią okiem i myśli, że jeżeli wy
nika z niej, że już nic nie można zrobić i że jest przypadkiem beznadziejnym, to ona przynajmniej o tym nie wie i jeszcze może mieć nadzieję i jeszcze, choć przez jakiś czas może próbować (H34).
W tekście 4liczba eksplicytacjiw punktach wyznaczonychdla celówana
lizyutrzymujesięna tym samym poziomie, coliczba dodatkowych „odau
torskich” eksplicytacji (siedem/sześć). Zastosowane implicytacje plasująsię na nieznacznie wyższym poziomie (dziewięćwystąpień).
Tekst 4
Życie Angeli będzie naprawdę cudowne. Musi # tylko spotkać kogoś, kto będzie ją ko
chał taką, jaka jest naprawdę. Co nie jest przecież zupełnie niemożliwe jeśli ma się 28 lat i całkiem niezły wygląd (G4).
Być może za chłopakiem o imieniu Martin, którego spotkała na piątkowej imprezie, a który na pewno będzie chciał się z nią spotkać. I który na pewno zadzwoni, żeby umó
wić się na kolację (F4).
Po drugie: nigdy nie będzie chciał z nią być, jeśli zauważy, że tak go pragnie. Faceci tacy są. To dziwne, bo powinno być na odwrót. To oni powinni chcieć jeszcze więcej gdy po- czują, jak bardzo są kochani i jak chętnie się z nimi przebywa. Niestety; faceci są zupeł
nie inni. Tego dowiedziała się od mamy, sióstr, kolegów i z gazet. Aby nigdy nie pokazy
wać swoich pragnień (A4).
A może tak zmęczy się sobą i tą całą niecierpliwością, że [... ] (14).
Ono jest naprawdę fantastyczne. A ona kocha swoją samodzielność, swoją wolność, swo
je śniadania na balkonie, podróże i babskie wieczory, samotne spacery w deszczu, ciszę, weekendy na wsi. Wszystko (C4).
Kiedyś przez miesiąc pracował z nią pewien Brazylijczyk. Zaczęła wtedy zastanawiać się, jak by to było gdyby wszystko zostawić, nauczyć się nowego języka i zacząć zupełnie nowe życie w Brazylii. Nie zamienili ze sobą ani jednego słowa, ale jego spojrzenie było naprawdę czarujące (B4).
# Dobrze się bawi. Chodzi sama na siłownię i do kina, siedzi w kawiarni i czyta wciąga
jącą książkę Simone de Beauvoir. # (D4).
# Mija pewien czas. # On nie daje o sobie znać, a ona myśli, że coś jest nie tak (E4).
Pozwala zatem zajmować książce miejsce na półce, # od czasu do czasu zerkając tylko na nią #. # Wtedy rozmyśla, czy jest w niej napisane, że wszystko jest już przesądzone i że jest beznadziejnym przypadkiem. Tego jednak nie wie i dlatego może z nadzieją # spró
bować jeszcze raz (H4).
Przykład umieszczony poniżej przedstawia kolejną tendencję, tj. ueks- plicytnianie jako przejaw poczucia wolności tłumacza, który interpretu jąc tekst, wprowadzaszereg „wartości domyślnych”. Obok 8 eksplicytacji na poziomie spójności tekstuuwagę zwraca 15 dodatkowych, subiektywnych uzupełnień treści, występujących jednak przy stosunkowoniewielkiej licz bie implicytacji.
Tekst 5
Życie Angeli będzie # wspaniałe. Tylko najpierw musi spotkać kogoś, kto pokocha ją taką jaka jest naprawdę. To nie może być przecież tak całkiem niemożliwe, gdy ma się 28 lat i całkiem niezły wygląd (G32).
Być może tęskni za chłopakiem o imieniu Martin, którego poznała na piątkowej impre
zie i który chce się z nią znów spotkać, a któregoś z najbliższych dni ma zadzwonić, żeby umówić się na kolację? (F32)
Po drugie, on na pewno nie będzie jej już chciał, gdy tylko zorientuje się jak bardzo jej na nim zależy. Faceci już tacy są. Choć to dziwne, bo przecież powinno być odwrotnie.
Powinni chcieć bardziej, gdy tylko poczują jak bardzo są kochani, jak bardzo są oczeki
wani. Ale z facetami jest dokładnie odwrotnie. Angela wie o tym od swojej mamy, sióstr, przyjaciółek, z gazet. Wszystkie jednogłośnie próbowały wbić jej to do głowy. Nigdy nie pokazuj że ci zależy (A32).
Czasem bywa już tak bardzo zmęczona samą sobą i całą tą nadgorliwością, [...] (132).
Jej życie jest przecież w gruncie rzeczy niesamowicie urozmaicone. Angela uwielbia swoją niezależność, śniadania na balkonie, podróże, [...] (C32).
Kiedyś wystarczyło, by przez miesiąc pracowała z pewnym Latynosem, żeby natych
miast zaczęła wyobrażać sobie jak by to było rozpocząć zupełnie nowe życie w Brazylii, nauczyć się nowego języka, porzucić wszystko, co minione. Wprawdzie nigdy nawet ze sobą nie rozmawiali, jednak jego spojrzenie było tak niesamowite... (B32)
I od razu czuje się dużo lepiej. Najpierw idzie na siłownię, później samotnie odwiedza kino, a w kawiarni # czyta jedną z książek Simone de Beauvoir. I wreszcie ma poczucie, że jest interesująca (D32).
Gdy później mija trochę czasu, a telefon uporczywie milczy, # Angela zaczyna myśleć, że coś jest nie tak (E32).
Angela pozostawia więc książkę na półce, # zerkając tylko na nią niekiedy i myśląc, że je
śli piszą tam, że jest przypadkiem beznadziejnym i już nic nie da się z tym zrobić, to ona w każdym razie nie ma jeszcze o tym żadnego pojęcia. Dlatego wciąż może mieć na
dzieję i jeszcze choć przez chwilę próbować... (H32)
Wymieniony tekst wyróżnia się także pod względem ueksplicytnień, które potencjalnie mogą być zaklasyfikowane jako dodatkowe. Imię An
gela (zaznaczone kursywą) występuje kilkakrotnie winicjalnej części zda nia jako środek wzmocnienia koreferencji. Użyciate są opcjonalne i stano wiąwyznacznik indywidualnego stylu tłumacza, o czym świadczyich brak w innych przywołanych tu tekstach tłumaczeń. Taki sposób wykorzystania imion własnych może byćjednak takżeuwarunkowany systemowo,tak jak mato miejsce wprzywołanychw analizie przykładach (40), (41), (42), co utrudnia badanie eksplicytacjina wymienionym poziomie w tekście.
Analiza zgromadzonych tłumaczeń obejmująca cały tekst pozwoliłaby potwierdzić zaobserwowane tu rysy indywidualnego stylu poszczególnych tłumaczy. Określenie interakcji zachodzącej między eksplicytacją a impli-cytacją w ramach jednego tekstu umożliwiłoby też wtedy ustalenie profi lu danego przekładowcy (por. Kamenicka2008: 118). Zadanieto wymaga jednak odrębnego studium. Przedstawionepowyżej tekstydostarczają jed
nak wystarczającychpodstawdo wysnucia wniosku, że podjęte przezadep tówprzekładu decyzje stanowią raczej przejaw ich indywidualizmuaniżeli świadomie stosowanej strategii.Nie można również wykluczyć, że taki spo
sób działania ulegnie zmodyfikowaniu w trakcie rozwijaniaprzez każdego z tłumaczy kompetencji translatorskich. Istotnew kontekście niniejszej pra
cy jest jednak zwrócenie uwagi na fakt, że zaprezentowane tu jednostkowe tłumaczeniaprzyczyniają się dowytworzenia globalnego obrazu eksplicy
tacji jako zjawiska przekładowego, któregozakres występowania może spra wiać wrażenie większego,aniżeli jest wrzeczywistości.
Na przywołane tu fragmenty tekstówtłumaczeń można także spróbować spojrzeć z perspektywy redaktora, któregozadaniem jest uładzenietekstu, tak abyspełniałonwymogi standardu literackości na grunciepolskiejkul tury.Trudno zaprzeczyć, że w takiej sytuacji bardziej prawdopodobnewy- daje się, żepodstawąwprowadzanych zmian będzie raczej dodawanie treści, składające się na eksplicytację, niż stosowanieimplicytacji,która powszech nie kojarzy się z utratą treści. Charakter tego rodzaju ueksplicytnień będzie jednak „odautorski”, ponieważ redaktor zazwyczaj nie bierze pod uwagę TW. Z drugiej strony w materiale zanotowano znaczną liczbę eksplicyta
cji bazujących na powtórzeniu treści. Ich zakres może ulec zmniejszeniu wkorekcie wydawniczej, osłabiając eksplicytność tekstu. Ponieważ wymóg szeroko pojmowanej adiustacji dotyczywszystkich tekstów, nie można wy
kluczyć, że jako fenomen przekładowy eksplicytacja jesttakże wypadkową posunięć, u których podstaw leżą (co najmniej) dwa indywidualne punkty widzenia - tłumaczai redaktora tekstu.