Etnonimy

Etnonim to termin pochodzenia greckiego oznaczający nazwy narodu, plemienia, grupy etnicznej. Etnonim określa ludzi według ich przynależności etnicznej. Nazwy narodowościowe z jednaj strony oznaczają przynależność człowieka do konkretnego narodu, wskazując jednocześnie na kraj pochodzenia. Ta grupa semantyczna PNO znajduje się w polu leksykalnym „Człowiek a instytucja państwa”, w subpolu „państwo”. Na ogół etnonimy są uważane przez językoznawców za nazwy własne. Na zasadzie arbitralnych rozstrzygnięć postanowiłam je włączyć do analizy jako jednostki leżące na pograniczu między nazwami własnymi i nazwami pospolitymi osób. Sądzę tak, ponieważ nazwy własne wyodrębniają jednostkę spośród innych, natomiast nazwy narodowości określają całe grupy ludzi z podobną cechą – miejscem zamieszkania, przynależnością narodową.¹³

„Kronika…” M. Stryjkowskiego mieści następujące etnonimy:

Adziamaglan: Bo i Turcy nie inszym narodem tak wiele krain świata posiedli, jedno Sławiańskim, z którego Janczary i Adziamaglany […] czynią [Stryjkowski, I:107]; Alan, Litalan, Sicambr, Prus, Prusak: A druga część tych Alanów albo Litalanów mdlejsza i

nie tak do wojny sposobna, […] po onej od Sicambrów porażce, mołojców bitnych moc straciwszy, niebardzo ufali biespiecznie się osiedzieć w własnej ojczystej ziemi, przeto do Borussow albo Prussow pogranicznych odeszli […] a samych siebie Prusakom starym w wiarę i w obronę podali [Stryjkowski, I:43];

Assirijczyk: Od tegoż Assirijczykowie naród wiodą [Stryjkowski, I:11];

Babilończyk: […] a wierzch wieżę do nieba wyważszyć, aby stąd zwano Babilończyki być przedniejszymi w narodziech ludzkich [Stryjkowski, I:10];

Bawar, Bohem: Bohemskie albo Czeskie królestwo, która ziemia przed tym Niemiecka była, nazwana Bohemią od Bawarów albo Bemów Niemców, a potym Wandalowie Sławacy bohemscy (mówi Carion), nie zowią się Bohemami, ale Zeskami (ma być Czechami)

13

Wyjaśnienie metodologiczne dotyczące nazw narodowości z uwzględnieniem literatury przedmiotu podaję w następnym rozdziale III.

od Zeski (my być Czecha Lechowego brata od którego Polacy) xiążęcia swego imię sobie i ziemi dali [Stryjkowski, I:23];

Besarab: […] także w Taurice albo Przekopie są ostanki Gotów albo Getów Litewskich i Roxolańskich, Ruskich przodków, którzy sławieńskim językiem (nie niemieckim) mówią, a bydło albo czabany w polach passą, a zowią się dziś Besarabami

[Stryjkowski, I:40];

Biełorussak: „Wszakże Moskwa i wszyscy Biełorussacy nie przyjmują tych wszystkich wyżej pomienionych narodu swego Russkiego albo Rosyjskiego wywodów i nazwisk, jako nikczemnych i z prawdą się niezgadzających” [Stryjkowski, I:111]; w tym zdaniu

wyraz Moskwa użyto w znaczeniu metonimicznym ‘naród Moskiewski, naród rosyjski’;

Bułgar, Russak, Karwat, Serb, Bosnijczyk, Ilyryta: A dla czego, z której przyczyny i przymiotów Bułgarowie, Russacy, Karwatowie, Dalmatowie, Serbowie, Bosnowie, Illirici i inszy z tegoż narodu naszy przodkowie Sławakami są nazwani [Stryjkowski,

I:101];

Chełmianin, Kujawianin, Połuczanin, Mazur: Po tych Ptolemeus Plinny kładzie […] Kulmianie albo Chełmianie, Kujawianie, Połuczanie i Mazurowie [Stryjkowski,

I:52];

Cymber, Gepid, Celtiber, Teuton, Ambron: A Cymbrowie i Gepidowie przodkowie Litewscy […] ciągnęli przez Francią wtóry raz do Hiszpaniej, skąd gdy ich Celtiberowie wygnali na zad się do Franciej wrócili, a tam się z Teutonami narodem Niemieckim i z Ambronami złączyli [Stryjkowski, I:31];

Cypriot, Kretens, Kalabr, Sicilianin, Massilianin: Z tychże też Dodoneów obywatele Rodum insulę opanowali […] z których też są Cipriotae, Kretensowie, Kalabrowie, Sicilianie, Massiliani etc. [Stryjkowski, I:18];

Frank, Szwab, Senon, Saks: Drudzy zaś, jako Swewi albo Swabowie, Frankowie, Senonowie i Sassowie, nie mogąc się zmieścić w swych krainach ciągnęli do Galliej [Stryjkowski,

I:22];

Got: A czasem też Gotowie od Łacinników Getami byli nazwani [Stryjkowski, I:51]; Gotów część w Aziej nad Pontem i Propontidem około Constantinopola krain kilka osiedli […] w Tauricie albo w Przekopie, gdzie dziś Tatarowie Przekopscy, Gotowie mieszkają, który języka niemieckiego używają i Gotami się zowią [Stryjkowski, I:40];

Got, Gepid, Połowiec, Alan, Piecinig: Przy tych Gotach albo Getach, Gepidach i Połowczach przodkach Litewskich, mieszkali drudzy Alanowie i Piecinigowie, a ci Rusakom i Polakom częstymi najazdami dogrzewali [Stryjkowski, I:51]; A w tym czasie Piecinigowie s tych krain gdzie Litwa z Gotów, Jatwieżów, Połowców i Alanów zmieszany, przyciągnęli do Kijowa i oblegli miasto [Stryjkowski, I:121];

Henet, Sarmat: Gdyż Grekowie między Henetami albo Sarmatami narody Sławieńskimi i między Tatarami żadnej różności nie czynili [Stryjkowski, I:101]; wyrazy Grek i Tatarzyn są nazwami narodowości;

Henet: Riphat, wtóry syn Gomerów, wnuk Japhetów, od którego też wschodni Sarmatowie i Henetowie i narody Sławiańskie wywód mają [Stryjkowski, I:22];

Iber: Ci potym Iberowie […] do Hiszpaniej przez Greckie, Adriatickie i międzyziemne morze żeglowali [Stryjkowski, I:19];

Jazyg: […] a jako ich zwano Jatwieżami i Jazygami, tak ich tam dziś odmiennością słów barbarskich i czasu dawnego postępkiem od Jazygów Igowiany mianują [Stryjkowski,

I:184];

Kaldejczyk: Kaldejczykowie przed potopem tekstem kaldejskim na kamiennych słupach przyszłe plagi wypisywali [Stryjkowski, I:5];

Kozar: Swantosław Ihorowic […] naprzód na Kozary albo Kossery ludzi Ruskiego narodu, którzy mu się z mocy wybijali, ciągnął i dobył zamku ich głównego [Stryjkowski,

I:121];

Lach: Wszyscy jak w samołówce od Rusaków legli, Tak ony wszystki wojska Węgrów, Lechów zbite Dały z siebie zwycięstwo Rusi znamienite [Stryjkowski, I:227]; Tak Russacy z Lechy mir w ten czas wziąć musieli, Bo w domu nieprzyjaciół nowych gorszych mieli, Nowych srogich Tatarów przed tym niesłychanych, Ani w tych polach gdzie dziś są, nigdy widzianych [Stryjkowski, I:229];

Maurytan, Kartagines, Frank, Gall, Nortman, Cymber, Hun, Wandalit, Got, Gepid: Bowiem Afrikani, Arabowie, Mauritani, Kartagineses, Rzymianie, Francy i Galli, Nortmani, potym Cymbrowie, Hunnowie, Wandalitae, Gottowie, Gepidowie, Alani i inszy Francuscy, Niemieccy, Sławańscy i Litewscy przodkowie, często się tam o ty krainy zachodnie jako cieple, wcześne i bogate ubiegali, a który był naród mocniejszy, ten się tam osiedział [Stryjkowski, I:19];

Multan, Serb, Cygan, Grek, Włoch: A chcąc dalej świat zwiedzieć do Turkem jechał […] gdzie Multan, Serbin, Cygan, Grek, Włoch lud zmieszany [Stryjkowski, I:16];

Multan, Węgrzyn: Ci [Turcy] potym wielką mocą od gór przyszli z krzykiem, Hała, hała wołając z zakrzywionym szykiem W prawy róg uderzyli naszym wielkim pędem, W którym Węgrzy z Multany stali długim rzędem [Stryjkowski, II:219];

Numid: Taką też drugą przeważność oblężonych Numidów najdziesz u Salustiussa […] i u Liviusa […] gdzie także Numidowie widząc mury porozbijane, wszystkie skarby od złota i srebra […] do jednego pałacu znosiwszy a sami się winem popiwszy, wszystkie rzeczy i samych siebie zapalili [Stryjkowski, II:17];

Pieczynig: Piecinigowie to widząc, rozumieli iż ich trudno głodem wymorzyć, a mocą zamku nielza dobyć, dla tego odciągnęli od oblężenia [Stryjkowski, I:126];

Roxolan: Z tym [Mitridatesem, królem Pontskim] sami Roxolani, cnych Rusów przodkowie walczyli [Stryjkowski, I:218]; Ale skądby Roxolani, Rossanami i Russakami albo Rusią nazwani byli, trudno się dohadać [Stryjkowski, I:108];

Sakson: Witikiadus zaś Saxonow albo Sassow najpierwszych być z Niemców wywodzi z narodu Macedonów i z pokolenia Aleksandra Wielkiego [Stryjkowski, I:68];

Sarmat, Nomad, Spor: [greckie starodawni historykowie] też wszystkich Sarmatów Nomadami, to jest z miejsca na miejsce się przenoszącymi i Sporami, to jest rozproszonymi i rozsianymi nazywają [Stryjkowski, I:111]; […] nasza Musa […] dowodnie historyków wszystkich skostowała, Chcąc okazać Sarmatom sprawy dzielnych dziadów [Stryjkowski, I:14];

Scyt: Scytowie zaś z krainy Tuhri z Kewą i z Kadiką, potym z Atilą, xiążęty, prawie od Kaukazyjskich gór wyszedłszy, jako przyciągnęli do Pannoniej, a potym Włoskie, Francuzkie, etc. ziemie zwojowali [Stryjkowski, I:71];

Smolnianin: Ale gdy wszyscy Smolnianie na podanie wołali nie mógł Sołohub ich niestworności więcej hamować [Stryjkowski, II:374];

Sudowit: […] ich [Krzyżaków] Sudowitów trzy tysiące dogonili [Stryjkowski, I:263];

Turek: A u Turków o najmniejszej potrzebie i bitwie z chrześciany zaraz pieśni ludzie na to z skarbu cesarskiego opatrzenia składają [Stryjkowski, I:34];

Wandal: […] roku od Christusa 433 przyszli naprzód do Niemiec Wandalowie [Stryjkowski,

Zeski [Czecha Lechowego brata] xiężęcia swego imię sobie i ziemi dali [Stryjkowski,

I:23];

Wareg: Kosserowie […] niktórym częściom Ruskich krain zdawna panowali […] także też Waregowie albo Waragi panowali im czas niemały [Stryjkowski, I:113];

Żyd: […] Żydów też wszystkich w Dźwinie potopiono [Stryjkowski, II:414].

„Kronika…” M. Stryjkowskiego mieści całe fragmenty nasycone etnonimami, między którymi są też wzmianki na temat różnych plemion i narodowości słowiańskich:

[…] ty się narody Sławiańskie od morza Trackiego aż do Weneckiego szeroko dzielnością rycerską rozkrzewiły, jako Serbowie […] gdzie była przed tym Missia mała, Bułgarowie gdzie była przed tym Missia wielka, Bosnowie, gdzie przed tym była Liburnia dziś Bossenska ziemia [Stryjkowski, I:100];

Tych liter […] zaraz się chwycili Bułgarowie, Serbowie, Dalmatowie, Karwaci i Russacy, i tymi literami sprawy swoje i kroniki pisać poczęli [Stryjkowski, I:89];

Przeto Serbowie, Karwaci, Raczowie, Bułgarowie z Greki, z Węgry i z Turkami; Dalmatowie zaś, Karniolani, Stirijcikowie, Istrowie, Illirikowie z Włochy; Slężacy, Morawcy, Misnacy, Pomorzanie, Kassubianie z Niemcami; Russacy Biali z Moskwą [w

znaczeniu ‘Moskwianie’ – O. G.] i z Tatary; Podgorzanie, Mazurowie, Podlaszanie, Russacy

Czarni, Wołyńcy i Litwy [w znaczeniu ‘Litwini’ – O. G.] część z Polakami; a Polacy ze wszystkimi narody obyczaje, ubiory i po części język ojczysty pomieszali [Stryjkowski, I:107];

A gdzie przed tym był Illirik i Dalmatia, dziś Raguzowie, Karwie, Karwatowie, Rasciowie albo Raczowie, Karniolani, Albani, Istiriowie i inszy między górami mieszkający i nad morzem Adriatickim, wszyscy tychże Bułgarów albo Wolgarów Moskiewskich […] potomkowie są prawdziwi [Stryjkowski, I:100];

[…] Cymbrowie i Niemcy […] zebrawszy się z sąsiady swoimi (z Swedami, z Gotami, z Gepidy, gdzie dziś Żmódź, Litwa i Lotwa, z Ulmigawy, gdzie dziś Prussowie, Połowcy, gdzie dziś Podole i z Wołyńczami, z Stabany, z Amaxobity, z Ombrony, z Jatwiezy) ciągnęli do Illiriku, gdzie dziś ziemie sławańskie dla niewczasu zimna, nieurodzaju i potopu morskiego

[Stryjkowski, I:31];

[…] piszą o tym rozmaici historikowie i cosmographi […] kładąc z tych stron rozmaite narody wynidź […] to jest Gotti, Ostrogoti, Westrogoti, Gepidi, Samageti, Massageti, Hunny z tatarskich północnych krain […] Cymbry, Parti, Swedy, Longobardy, którzy we Włoszech między Wenecją, Weroną, Padwą, Medjolanem, etc. osiedli; Turcilingi,

Awares, Heruli, Swewi, Bulgari, Tachiphali, Dani, Dacii, Slavi albo Slawacy, Rugi z Pomorskich krain, Litalani, Sembi, Livoni, Scyri, Karpi [Stryjkowski, I:51].

Przytoczone cytaty mieszczą zarówno nazwy narodowości, jak i nazwy plemion. Użycie dużej liczby etnonimów w tekście kroniki świadczy o dokładnej znajomości M. Stryjkowskiego ówczesnych źródeł historycznych, opisujących różne kraje, wspomniane w zabytku.

PNO znajdujące się w „Kronice…” M. Stryjkowskiego są bogatą klasą wyrazową, opisującą człowieka i jego życie z rozmaitych stron. Wspólny sem w znaczeniu analizowanych PNO pozwolił wyodrębnić wśród nich takie grupy semantyczne, jak: nazwy osób w relacji pokrewieństwa, nazwy osób według stanowisk urzędowych, nazwy osób według godności i tytułów, nazwy osób według stanu społecznego, nazwy osób według czynności wojskowych, nazwy osób w polu leksykalnym „Wiara człowieka”, PNO w subpolu „wybory”, nazwy osób według zawodów, nazwy osób w stosunkach międzyludzkich, nazwy osób według cech fizycznych i mentalnych, nazwy osób według cech związanych z zabezpieczeniem materialnym, nazwy osób według miejsca zamieszkiwania, etnonimy. Opisywane PNO są różnorodne pod względem tematycznym oraz genetyczno-formalnym. Ze względu na tematykę wojskowo-społeczną przeważającą w zabytku najwięcej jednostek leksykalnych pojawia się w obrębie nazw osób według czynności wojskowych, stanu społecznego, stanowisk urzędowych, godności i tytułów. Analiza leksykalna tych wyrazów dostarcza ciekawych spostrzeżeń na temat wartości i obyczajowości ówczesnych państw, którym została poświęcona „Kronika…” M. Stryjkowskiego.