Nazwy mieszkańców

Nazwy mieszkańców to nazwy osób zamieszkających pewne terytorium. Istotne, że derywacja omawianej grupy rzeczowników polega na tym, że ich podstawą są nazwy własne, które w derywatach ulegają apelatywizacji. K. Długosz-Kurczabowa wyjaśnia, że „wykładnikiem stopnia apelatywizacji może być językowa świadomość związku etymologicznego danego nomen proprium z nomen appelativum – im związek ten jest żywszy, tym nasilenie apelatywizacji słabsze, im odległość semantyczna danego wyrazu od podstawy większa, tym apelatywizacja intensywniejsza” [Długosz-Kurczabowa 1990a, 71].

Niektórzy badacze skłonni są umieszczać te wyrazy na pograniczu między nomina propria i nomina apellativa. Ważną rolę pełni tu kategoria liczby: liczba pojedyncza oznacza odrębne jednostki, liczba mnoga zaś zbiorowość ludzi posiadających wspólną cechę. Strefa przejściowa między nomen appellativum a nomen proprium, jak uważa K. Rymunt, „występuje w trakcie przechodzenia wyrazu pospolitego do grupy nazw własnych, gdy nazwa pospolita traci swoją uogólnioną funkcję, a zaczyna określać tylko pojedynczą rzecz, zjawisko, istotę” [Rymunt 1979, 176]. „Do strefy przejściowej wchodzą nazwy pospolite i wychodzą z niej jako nazwy własne” – kontynuuje badacz – „W trakcie tego następuje zawężenie zakresu znaczeniowego wyrazu […] Podobna strefa przejściowa występuje przy przejściu nazw własnych do nazw pospolitych, choć mechanizm powstania tej strefy jest trochę inny” [Rymunt 1979, 179].

W językoznawstwie ustalił się podział etnonimów na endogeniczne (nazywanie przedstawicieli etnosu przez samych siebie) oraz egzogeniczne (nazywanie jakiegoś etnosu przez sąsiadów). M. Malec wyodrębnia trzy rodzaje nazw etnicznych: 1) nazwy plemion, 2) nazwy grup regionalnych, 3) nazwy gromad ludzkich [Malec 1998, 182]. Po rozpadzie plemiennej organizacji społeczeństwa użycie nazw plemion powoli zanika. Badaczka podaje listę nazw plemion prapolskich: Dziadoszanie, Ślężanie, Opalanie, Golęszyce, Bobrzanie,

Trzebowianie (śląskie); Goplanie, Lędzice, Polanie (wielkopolskie); Wiślanie, Lędzanie, Wiercanie, Czerwianie, Łecice (małopolskie); Mazowszanie, Nazwianie (mazowieckie); Pomorzanie, Wieluńczanie, Pyrzyczanie (pomorskie). Nazwy niektórych plemion zachowały

się w postaci nazw krajów i regionów: Mazowsze, Pomorze, Polska i in. Nazwy grup regionalnych określają osoby zamieszkające na mniejszych obszarach terytorialnych, zazwyczaj pochodzą od odpowiednich toponimów: Dolanie, Podgórzanie, Zagórzanie.

„Proces toponimizacji tych zbiorowych antroponimów (XIII – XIV w.) polegał na zmianie kategorii z antroponomicznej na toponimiczną, co pociągnęło za sobą zmianę rodzaju z osobowego na rzeczowy: Mogilanie – Mogilany” – stwierdziła M. Malec [Malec 1998, 184].

Nazwy gromad na ogół charakteryzują ludzi według ich imion patronimicznych (Racławicy, Kotowicy, Dobiesławcy) lub rodowych (Bolesty, Wszebory) oraz obowiązków służebnych (Konary, Grotniki).

Z. Kowalik-Kaleta uważa rzeczownikowe odmiejscowe nazwy osobowe za „oddzielną kategorią słowotwórczą”, gdyż w ich obrębie zachodzi mutacyjna derywacja sufiksalna [Kowalik-Kaleta 1981, 103]. W języku prasłowiańskim nazwy etniczne tworzono z pomocą sufiksu *-inъ: *Rusinъ, *Litwinъ [Malec 1998, 182]¹⁷. W staropolszczyźnie produktywnymi formantami wśród owych nazw były sufiksy -anin / -‘anin, -in / -‘in / -yn, -‘ec, -ek, -ik, -czyk,

-ańczyk oraz sufiksy obcego pochodzenia, zwłaszcza łacińskiego -at, -ita, -us, -eus, -ens oraz

niemieckiego -er, -ar, -ir. Sufiksy rodzime zazwyczaj łączyły się z podstawami rodzimymi, zaś sufiksy zapożyczone – z podstawami obcymi. Gdy morfemy genetycznie obce łączyły się z podstawami rodzimymi, powstawały formacje hybrydalne zlatynizowane (Bylice >

Biliciusz, Ostrorog > Ostrogeus, Gorka > Gorcanus, Pleszow > Pleszowita) lub zniemczone

(Sambor > Samborar, Sokolniki > Sokolniker, Praga > Pragir) [Kowalik-Kaleta 1981, 103]. Oprócz sufiksacji w procesie tworzenia nazw mieszkańców działała też często derywacja wymienna: Lublin > Lubelczyk, Rdzawa > Rdzak, Rdzan [Kowalik-Kaleta 1981, 104]. Derywacji sufiksalnej odmiejscowych nazw osobowych towarzyszyły takie procesy morfonologiczne, jak: palatalizacja twardych wygłosowych spółgłosek podstawy (proces ten nie dotykał derywatów z sufiksem -czyk); oraz epenteza e (np. w nazwie Lubelczyk) [Kowalik-Kaleta 1981, 104]. Niektóre formacje powstały wskutek derywacji paradygmatycznej: Arab,

Grek, Bułgar.

Niegdyś nazwy narodowości łatwo przechodziły w nazwy państw: Chorwaci –

Chorwaty, Francuzi – Francuzy, Szwedzi – Szwedy, Tatarzy – Tatary, Turcy – Turki. Niektóre

odnarodowościowe nazwy krajów są używane we współczesnym języku polskim: Czechy,

Niemcy, Węgry, Włochy. Istniejące kiedyś warianty morfologiczne zostały objęte procesem

standaryzacji: Anglik – Angielczyk, Arab – Arabin – Arabianin, Fin – Finland – Finlandczyk. Na wzór nazw narodowości powstają nazwy mieszkańców od nazw kontynentów

17

O nazwach etnicznych w języku scs pisała też M. Brodowska-Honowska, zob. [Brodowska-Honowska 1960, 249 – 266].

(Europejczyk, Afrykańczyk), prowincji (Małopolanin), miast (Krakowianin), wsi

(Świątniczanin).

Najdawniejszy sufiks -anin / -‘anin powstał wskutek połączenia prasłowiańskich sufiksów *-janinъ oraz *ěninъ. W XVI w. zastąpił go w języku polskim sufiks -czyk, który jest „najbardziej żywotny” w dzisiejszej polszczyźnie [Sulisz 1969, 336]. M. Sulisz sądzi, że XVI wiek to moment przełomowy w derywacji etnonimów, co wyjaśnia przyczynami zewnątrzjęzykowymi – przełomem geograficznym, kulturowym i poznawczym, który dokonał się w epoce odrodzenia [Sulisz 1969, 338]. Częstszy w gwarach polskich sufiks -ec jest natomiast dość produktywny w językach wschodnio-, południowosłowiańskich oraz czeskim i słowackim; formant -ak występuje w polskim, czeskim i słowackim [Sulisz 1969, 291]. W. Taszycki zaznaczył, że sufiks -ak posiadający kiedyś znaczenie ujemne w nowszej polszczyźnie tworzy formacje nieoficjalne: por. krakowiak – krakowianin, warszawiak –

warszawianin [Taszycki 1964, 263].

W. Decyk w artykule O nazwach mieszkańców w kronikach polskich XVI i XVII wieku pisze o obocznościach typów słowotwórczych „nie tylko w różnych drukach, ale nawet u tego samego autora” i wyjaśnia, że świadczy to „o dużej swobodzie w zakresie tworzenia nazw mieszkańców, niezależności od tekstu łacińskiego czy włoskiego, a w wypadku Stryjkowskiego i od latopisów ruskich, choć nie można wykluczyć, iż pewne postaci nazw mogły być typowe dla polszczyzny potocznej i ze względu na nacechowanie stylistyczne unika się ich w tekstach pisanych” [Decyk 1994b, 59].

„Kronika…” M. Stryjkowskiego zawiera sporo nazw narodowości, etnonimów i nazw mieszkańców, co wiąże się z jej tematyką. Autor zabytku opisuje dzieje rozmaitych narodów. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż nie dla każdej nazwy etnicznej łatwo jest znaleźć podstawę słowotwórczą, zwłaszcza kiedy idzie o nazwy plemion. Zwróćmy uwagę na następujące jednostki:

wyrazy niemotywowane

Prus: […] wszakże potym, gdy się zmocnili [Połowcy] a obaczyli z niewoli się Rusakom wyłomili, kozactwem żywności szukali, czyniąc wyjazdy do Rusi, do Polski, do Moskwy i na morze, mając z Prussy, pierwszymi swoimi pobratynami, porozumienie

[Stryjkowski, I:54]; A od tego czasu już Prussowie nie mieli nigdy pomocy nad Polaki [Stryjkowski, II:265];

Multan: O tym Wołoszy i Multani śpiewają ustawicznie w każdej biesiedzie na serbskich skrzypicach przygrawając swoim językiem [Stryjkowski, II:320];

Liflant < Inflanty [SXVI]: Liflanci też wybrawszy sobie nowego mistrza, a wyprawiwszy do króla posły, Litwie dosyć za szkody uczynili i pokój spólny potwierdzili [Stryjkowski,

II:272]; Tak ten rok triumphom był wszystek poświęcony Węgrzyn, Krzyżak, Czech,

Liflant mężnie był skrócony [Stryjkowski, II:145];

sufiks -ak

Rusak < Ruś: Zaś wyżej Wołoskiej ziemi, którą Dacią zowie [Ptolemeus], ty narody kładzie: Pewcyny, Bastarny, Jazygi albo Jaczwingi i Jatwieże, Roxolany, Russaki, Hamaxobity i Alany, dziś z tych są Podolanie, Cyrkasowie, Kaniowcy, Wolhynianie od Wołgi rzeki nazwani […] Luczanie, Kijowianie i Litwa z Gotów a z Wenedów (to jest Pomorczyków) i z Alanów starych [Stryjkowski, I:51];

Polak < Polska: Postąpili tedy Prussowie Alanom społecznego mieszkania w ziemiach swoich […] w krótkim czasie w taką wielkość urośli, iż wszystkie przyległe narody, Mazowszany, Polaki Niemców przewyższali [Stryjkowski, I:44];

Slowak < Slowacja: A co pisze tenże Jordanes, iż drudzy Sławacy nad Wisłą za jego wieku roku 492 osady mieli, to się rozumie o naszych Polakach, o Pomorczykach, Kassubiech, Mazurach, Czechach etc., którzy także Ruskiego, Bułgarskiego, Sławanskiego narodu i krain początki i wywody swoje mając z różnymi wodzami i xiążęty różno w tych ziemiach przed tysiącem i kilkem set wybiwszy Niemców osiedli

[Stryjkowski, I:103]; Miechowius […] i Wapowius […] chcą narody Sławaków i nas

Polaków od tegoż Jawana przez Helissę syna jego wywodzić [Stryjkowski, I:18]; […] a Slavi albo Sławacy, Rugi z Pomorskich krain […] i Margrabowie Brandeburscy tytułu xięstwa Rugie dziś używają [Stryjkowski, I:52];

sufiks -anin

Biełogrodzanin < Białogrod: […] a Biełogrodzanie się małym fortelem wyszydzili

[Stryjkowski, I:126];

Gdańczanin < Gdańsk: A Gdańczanom […] osobliwie król odpuścił siedem set grzywien z miejskiego dochodu [Stryjkowski, II:239];

Haliczanin < Halicja: Roman xiążę Włodimirskie […] okazawszy się na początku Haliczanom łaskawie, wielkim się rychło tirannem stał [Stryjkowski, I:211];

Kaszubianin < Kaszuby: Tenże Ptolomeus […] drugie wielkie narody w Sarmaciej europejskiej kładzie, pierwsze Wenedi […] z których Wenedów dziś są Pomorczycy, Kassubianie, Prussowie, Kurlandowie, Żmódź, Liflanci i Philandowie, acz różnych języków [Stryjkowski, I:51];

Kijowianin < Kijów: Kijowianie […] prosili tedy Wszewolda Pereasławskiego i Stosława Cernihowskiego xiążąt o prętki ratunek na odsiecz przeciw Polakom [Stryjkowski,

I:164];

Korsunianin < Korsuń: […] jeden ich protopos, imieniem Nastasius, napisał na strzale ty słowa: Włodimirzu carzu! […] są rury podziemne ku wschodu słońca, którymi idzie woda słodka do Korsunu, a tak zepsowawszy ty rury, odejmiesz wodę Korsunianom, za czym się tobię muszą poddać [Stryjkowski, I:129];

Kujawianin < Kujawy, Nowogrodzanin < Nowogród, Lęczyczanin < Łęczyca: Już było duszno Litwie, lecz Witołd na czele Z Nowogrodzany stojął i z Wołyńcy śmiele, Lęczyczanie zaś stojąc z Kujawiany rzędem Uderzyłi w Krzyżackie uffy wielkim pędem

[Stryjkowski, II:135];

Lubczanin < Lubek: Tegoż czasu Lubczanie (które miasto Lubek jest sławne i mocne, nad Bałtyckim morzem, od przodków naszych Polaków zbudowane) […] w pychę podniesieni, z królem Duńskim na ten czas walczyli [Stryjkowski, II:362];

Mazowszanin < Mazowsze: A Jurgi Nossuta uciekł do Mazowsza, gdyż był rodem Mazowszanin [Stryjkowski, II:207];

Nowogrodzanin < Nowogród: Wielki Nowogród tak był możny z starodawna, iż pięć xięstw osobliwych mieli pod swoją mocą Nowogrodzanie sami [Stryjkowski, II:151];

Połoczanin < Połock: […] trzymali na ten czas ziemie Ruskiej sami mieszczanie Połoczanie na mil kilkodziesiąt [Stryjkowski, I:240];

Połoczanin < Połock, Nowogrodzanin < Nowogrod, Grodzanin < grod [SXVI], Podlaszanin

< Podlasze, Mozerczanin < Mozyr [SL]: Russacy zaś […] do posłuszeństwa

Litewskiego, i spólnej jedności zdawna przepędzeni jako Połoczanie, Nowogrodzanie, Grodzanie, Podlaszanie i Mozerczanie, zgadzali się jednostajnymi głosy na któregokolwiek z synów Daniła króla Ruskiego [Stryjkowski, I:300];

Pskowianin < Pskow: […] roku 1426 Witołd zebrawszy wielkie wojsko żołnierzów z Polski za pieniądze i z Litwy wyprawił się drugi raz przeciw Pskowianom, którzy mu się z posłuszeństwa wyłamowali [Stryjkowski, II:165];

Rakuszanin < Rakusy [Zierhoffer, Zierhofferowa 2000, 37]: Król Władisław dobył zassie zamków, które byli posiedli Rakuszanie [Stryjkowski, II:214];

Rzymianin < Rzym: Czemu pyszni swych wodzów tak sławią Rzymianie? [Stryjkowski, I:28]; Smoleńszczanin < Smoleńsk: Smoleńszczanie Russacy czyście zastawili z Wilnowcami, z

Troczany sławy poprawili [Stryjkowski, II:134]; […] bo i Sigmunt król wyciągnął był z Wilna na odsiecz Smoleńszczanom dnia 22 Lipca i Sołohub się mężnie bronili

[Stryjkowski, II:374];

Sycilianin < Sycylia, Massilianin < Massylia [Zierhoffer, Zierhofferowa 2000, 27]: Z tych że Dodoneów obywatele Rodum insulę opanowali i wiele portów i krain Aziej, w Europie i we Włoszech, z których też są Cipriotae, Kretensowie, Kalabrowie, Sicilianie, Massilianie etc. osiedli i narodami greckimi namnożyli [Stryjkowski, I:18];

Trojanin < Troja: […] gdzie Grekowie i Trojani toczyli bój srogi [Stryjkowski, I:18];

Wielgopolanin < Wielkopolska: […] ale jednak rzeczy nie skończywszy rozjechali się z sejmu, gdy Wielgopolanie po sześci groszy z włoki poboru na żołnierze postąpili

[Stryjkowski, II:258];

Wyszogrodzianin < Wyssogrod: Bo gdy wyszpiegował [Swantopełk] Borrisa być w małym poczcie, posłał nań Wyssogrodzan i dworzanów swoich łotrów [Stryjkowski, I:153];

sufiks -in, -yn

Tatarzyn < Tatar [SL]: Magog […] drugi syn Jafetów, s tego mają wywód narody Scitowie albo Tatarowie wszyscy, a s tych zaś Turcy [Stryjkowski, I:16]; […] na każdego Tatarzyna po dwudziestu i piąci chrześcijan więźniów dostawało [Stryjkowski,

II:327];

Turczyn < Turcja: […] dwa Turczynowie przewodnicy na morzu Czarnym wieźli mię w nocy samego jednego w bacie z Galaty do Konstantinopola [Stryjkowski, I:18];

Węgrzyn < Węgier: Concilium Triburieńskie samych Skławów to jest Sławaków, jako ich Włoszy zowią, lud być waleczny z Węgrami wspomina [Stryjkowski, I:24]; Z tychże też [Turków] Węgrowie albo Hugrowie od rzeki Hugri albo Jugry, która jest w Moskiewskich dzierżawach, poszli [Stryjkowski, I:16]; Węgrowie […] opanowali

mocą i osiedli Pannonią wszystką, którą od ojczyzny swej, z której wyszli, Juhariej albo Hugri rzeki, i od swego imienia Juharską i Uherską ziemią nazwali, jakoż i dziś Moskwa i Rusacy zowią ich Ugrami, Polacy Węgrami, Łacinnicy Hungarami, a sami się mianują Magierami, Turcy ich zaś zowią Madzierami [Stryjkowski, I:16];

Żmodzin < Żmódź: […] odmiennie mówią Żmodzinowie, takież Kursowie albo Kurlandowie inaczej, niż Litwa, albo Jatwieżowie i Liflanci [Stryjkowski, I:54];

sufiks -it

Moskwit < Moskwa: A w srzodek się Moskiewskich walnych uphów wdarli [Polacy], siekąc, koląc na umor, co się nawinęło, Aż krwią źródło pobitych Moskwitów płynęło

[Stryjkowski, II:382];

Wandalit < Wandal: […] Wandalitowie z Sławieńskiego, a nie z Niemieckiego narodu idą

[Stryjkowski, I:23];

Z. Kowalik-Kaleta zauważyła, że „słowiański sufiks -it w dalszym swoim rozwoju na gruncie polskim zyskał zakończenie -ita na wzór takich wyrazów łacińskich pochodzenia greckiego, jak eremita, neofita” [Kowalik-Kaleta 1976, 248].

sufiks -czyk

Angielczyk < Anglia: […] gdy żywności żadnej dostać nie mogli […] poczęli od głodu zdychać, zwłaszcza Niemcy, Angielczycy, Francuzowie, Holandrowie, co się w swoich ziemiach roskosznie żyć, miękko leżać, a wina pić byli nauczyli [Stryjkowski, II:23]; Angelczykowie też i Scotowie prawie z baśni jawnych początki swoje wywodzą

[Stryjkowski, I:68];

Egipczyk < Egipt: Tego też czasu niektórzy cesarzowie Tatarscy, wiarę chrześciańską przyjęli w Aziej, i długo przeciw Saracenom i Egipczykom w Siriej i w Persiej wielkie wojny wiedli, pomagając Królom Armieńskim chrześcijanom stowarzyszonym [Stryjkowski,

I:264];

Nordwejczyk < Norwegia: […] ale król do niego [Sewerina Nordweda] nie miał nic, bo był nie Lifland […] ale Nordwejczyk [Stryjkowski, II:395];

Pomorczyk < Pomorze, Duńczyk < Dania: Węgrowie także Czechowie, Morawcy, Slężacy, Sassowie, Pomorczycy, Duńczycy nędzą i niewczasami Litewskimi i leda zielskami,

które głód smierząc jeść musieli, zemdleni i zarażeni na drogach ustawali

[Stryjkowski, II:23];

Portugalczyk < Portugalia: […] aczkolwiek na tymże Oceanie Hiszpanowie i Portugalczykowie za Maurytanią i Afriką niewiadome przedtym ludziom i astrologom, także geografom wyspy i krainy naleźli, przeważnym żegłowamim, które dziś nowym Światem zowiemy [Stryjkowski, I:13];

Sabejczyk < Saba: […] od Saby poczeli się Arabowie i Sabejczykowie [Stryjkowski, I:11]; Sidonczyk < Sidon: […] a Sidonczykowie i Tirijczykowie byli nasławniejszy kupcy i żeglarze

mocni na morzu [Stryjkowski, I:14];

Syrijczyk < Syria: Aram trzeci syn Semów, które imię Aram rozumie się zacny i wysoki, od tego się poczęli Sirijczykowie i Damascenowie [Stryjkowski, I:11];

sufiks -ec

Morawiec < Morawy: Łukasz zaś Morawiec, rotmistrza dwiemasty pieszych na trzeci zagon Tatarski trafił [Stryjkowski, II:351];

Wołyniec < Wołyń: Już było duszno Litwie, lecz Witołd na czele Z Nowogrodzany stojął i z Wołyńcy śmiele, Lęczyczanie zaś stojąc z Kujawiany rzędem Uderzyłi w Krzyżackie uffy wielkim pędem [Stryjkowski, II:135];

sufiks -ek

Turek < Turcja: Magog […] drugi syn Jafetów, s tego mają wywód narody Scitowie albo Tatarowie wszyscy, a s tych zaś Turcy [Stryjkowski, I:16]; A przeto tu teraz potomstwo Magogowe i Gogowe mamy rozumieć tylko Tatary i Turki, bezbożne Mahometane [Stryjkowski, I:17]; mamy tu przykład synonimii słowotwórczej: Turek – Turczyn;

sufiks -er

Holander < Holandia: A w tym dwadzieścia i pięć okrętów Lubczanów strzelbą i frejbiterów dobrze k temu osadzonych za wiatrem pogodnym rano przypadli na Holandrów

[Stryjkowski, II:362]; Także też Jan strasz freibiterów Krzyżackich i Holandrów

poimanych w wielkim budowaniu zaczyniwszy a słomą obwłokwszy zapalił

derywacja paradygmatyczna

Arab < Arabia: Naprzód Mahometani, Tatarowie, Egipczycy i Arabowie z inszymi królami Argawenskimi namawiali go [Włodimirza], aby ich wiarę i zakon od Mahometa podany przyjął [Stryjkowski, I:128];

Macedon < Macedonia: […] nie zwano ich Macedonami, ale Machetim po hebrejsku, a stąd zaś imię Maceton i Macedon urosło, Russacy jeszcze zowią z greckiego Makiedon i Makiedonia [Stryjkowski, I:18]; Synowie Joanowi albo Jawanowi ci są pierwszy: Cetim, to jest bijący, od którego pewną genealogią poszli Macedonowie [Stryjkowski,

I:18];

Mazur < Mazury: Nadto ani Litwa, ani Mazurowie nie przyszli na pomoc [Stryjkowski,

II:301]; Mazurów w ten czas sześćset od xiążęcia Conrada z krzyżackim uphcem inszą

drogą według umowy i powinności na pomoc królowi do Wołoch ciągnęli

[Stryjkowski, II:301]; […] a drugich Mazurów bardzo wiele od ognia i od miecza

poginęło, zwłaszcza gdy zamek gorzał [Stryjkowski, II:67];

Pers < Persia: […] i Jurcy Hałaha Mechmet, a Persowie acz mało róśni od wiary Machometowej, Hałaha hali wołają [Stryjkowski, I:11].

Włoch < Włochy, Niemiec < Niemcy, Hiszpan < Hiszpania, Grek < Grecja, Francuz <

Francja: […] ony wszystkie zwycięstwa […] nie kto inszy, nie Włoch, nie Niemiec, nie

Moskwicin, nie Hiszpan, nie Grek, nie Francuz, ani Angelczyk pokazował, jedno Litewskie xiążęta […] z Litwą, Żmodzią i Rusią bez pomocy inszych narodów z nieśmiercielną sławą was wszystkich zbrojno nieprzyjacielskie krainy przechodząc swoje wam potomkom gwoli rozszerzali [Stryjkowski, I:52] – w tym zdaniu nazwy

narodowości występują w liczbie pojedynczej ze znaczeniem liczby mnogiej, a wyrazy

Litwa, Żmodź i Ruś zostały użyte w metonimicznym znaczeniu „krainy – narody tych

krain”;

Czech ˂ Czechy, Niemiec ˂ Niemcy: Michel Kochmejster zebrał różnych cudzoziemców Czechów, Sassów, Morawców, Holszatów i Niemców, wszystkich dziesięć tysięcy, też króla Rzymskiego pomoc i pięćset jezdnych mistrza Liflandskiego [Stryjkowski,

II:141];

Grek ˂ Grecja: […] gdzie Grekowie i Trojani toczyli bój srogi [Stryjkowski, I:18];

Grek, Włoch w znaczeniu ‘Grecy, Włosi’: Ach! Gdyby Litwa [w znaczeniu naród litewski,

wodzowie, Lecz ich wszystka przeważna dzielność w cieniu ginie, dla niedostatku pisma, czym Włoch i Grek słynie [Stryjkowski, I:25];

Wołoch < Wołoszczyzna: […] wnet Wołochowie z zasadki wyskoczywszy drzewa podrąbane zaczęli obalać […] A to była pierwsza porażka Polaków od Wołochów [Stryjkowski,

II:33]; […] na ostatek gdy już naszym Wołoszy dogrzewali, wrócili się do obozu swego [Stryjkowski, II:302];

Bohem < Bohemia, Czech < Czechy: Gdyż i Carion Niemiec własny […] rzecz poczyna o Sławakach Czechach, którzy Bohemów Niemców s tych miejsc, gdzie dziś Czeska ziemia, wygnali [Stryjkowski, I:23];

Jak zauważyła A. Szczaus, nazwy mieszkańców do XV w. tworzyły się za pomocą sufiksu -in, natomiast sufiks -anin „był aktywny w całej historii polszczyzny” [Szczaus 2005, 134].

M. Sulisz uznaje sufiks -anin jako najbardziej produktywny we wszystkich językach słowiańskich; brak tego sufiksu tylko w języku połabskim [Sulisz 1969, 287]. Oprócz niego w tworzeniu nazw etnicznych w językach słowiańskich brały (bądź biorą) udział inne sufiksy:

-ak (Słow-ak, Rus-ak), -ec (mac. M-akedonec), -ik (Anglik, Iliirik), -czyk (Chińczyk), -in

(Turczyn), chociaż cechuje je mniejsza produktywność [Sulisz 1969, 290]. Badaczka uważa sufiks -czyk za typowo polski formant nazw etnicznych. Natomiast sufiks -ec jest charakterystyczny dla derywacji etnonimów w językach południowo- i wschodniosłowiańskich. Sufiks -ak często występuje w gwarach [Sulisz 1969, 336].

M. Sulisz przekonuje, że produktywność najdawniejszego sufiksu -anin we współczesnej polszczyźnie zmalała na korzyść sufiksu -czyk [Sulisz 1969, 336]. Materiał z kroniki potwierdza dawną tendencję, która odzwierciedlała się przewagą wśród nazw mieszkańców formacji na -anin (derywaty na -czyk są rzadsze).

W wyekscerpowanym materiale najliczniejsze są derywaty na -anin i-czyk. Mniejszą liczebnością cechują się formacje z sufiksami -ak, -in, -yn, -it, -ec, -ek-, -er. Pewną liczbę wśród nazw mieszkańców stanowią wyrazy niepochodne oraz powstałe wskutek derywacji paradygmatycznej.

W dokumencie Pospolite nazwy osobowe w "Kronice..." M.Stryjkowskiego na tle słowiańskim (studium leksykalno-słowotwórcze) (Stron 151-161)