Nazwy osób według zawodów

PNO tej grupy semantycznej określają osoby według pełnienia przez nie pewnych funkcji zawodowych. Zgodnie z definicją w SJP zawód to ‘fachowe, stale wykonywanie jakiejś pracy w celach zarobkowych, umiejętność wykonywania pracy w danej dziedzinie, fach, specjalność’ [SJP]. Znaczenia nazw osób według zawodu w pewien sposób są podobne do nazw osób według wykonywanej czynności. Różnica między obu grupami polega na tym, iż czynność zawodowa koniecznie wymaga od pracownika kształcenia i umiejętności fachowych. Ponadto czynności zawodowe zwykle oznaczają czynności zarobkowe.

Nazwy osób według zawodu nie są zbyt liczne w „Kronice…” M. Stryjkowskiego, ponieważ temat zabytku dotyczy głównie sfery politycznej, a nie społecznej. Omawiana grupa semantyczna PNO prezentuje pole leksykalne „Praca człowieka” z jej dalszym podziałem na subpola: handel i usługi (cieśla, rymarz, woźnik, piekarz), praca fizyczna (murarz, kopacz,

oracz), praca umysłowa (pisarz), gospodarstwo (rzemieślnik, kowal, młynarz, pastuch). Sporo

wyrazów to nazwy osób zajmujących się różnego rodzaju rzemiosłem:

rzemieślnik ‘człowiek zajmujący się rzemiosłem’12 ,

kowal ‘rzemieślnik zajmujący się kuciem, wyrobem grubszych przedmiotów z żelaza’

[SXVI]: Dlatego Genes wspomina Moises Tubalkużna być pierwszym kowalem i

rzemieśnikiem kurszczu żelaznego [Stryjkowski, I:19];

cieśla ‘rzemieślnik wykonujący różne roboty w drzewie, zajmujący się budownictwem z

drzewa’ [SXVI],

murarz ‘rzemieślnik trudniący się murowaniem’[SXVI]: Tak mądry i prawdziwy a ku rzeczy

snu Lizdejskiego, Gedymin pochwaliwszy […] obesłał wołości okoliczne, rzemieśników też rozmaitych, cieślów, murarzów, kowalów, kopaczów i materzej ku temu wszelkiej

12

Hasła podaję niealfabetycznie, jest to uzależnione od cytatów, które czasami zawierają po kilka PNO, nieidących w kolejności alfabetycznej.

dostatki sposobiwszy, począł murować naprzód wyszny zamek na Turzej gorze”

[Stryjkowski, I:372]; wyraz kopacz jest nazwą wykonawcy czynności;

krawiec ‘rzemieślnik szyjący odzież’ [SXVI],

młynarz ‘człowiek pracujący w młynie’ [SXVI]: Licz jedno przodków swych naród porządnie, Skąd się poczęli, obaczysz tam snadnie dziady, pradziady, krawczce i młynarze, cieśle i murarze [Stryjkowski, II:509];

garbarz ‘rzemieślnik zajmujący się wyprawianiem skór’ [SXVI],

kuśnierz ‘rzemieślnik szyjący wyroby futrzane ze skór zwierzęcych’ [SXVI], rymarz ‘rzemieślnik produkujący wyroby z rzemienia, siodlarz’ [SJP],

szewc ‘krawiec, rzemieślnik od obuwia’ [SL]: Mylisz się na tym, jeśliże z bogactwa Fundament mniemasz powstawać szlachectwa. Boćby też garbarz, kuśnirz, rymarz z szewcem, Stąd był szlachcicem [Stryjkowski, T. I, s. 487];

woźnik ‘przewoźnik’ [SJP],

kucharz ‘ten, który zajmuje się i przyrządzaniem potraw, zarządzający kuchnią’ [SJP]: Bo mastalerze, woźnice i kucharze, ci konie w Bugu […] napawając, a owi mięso płocząc, naprzód z Rusakami zwadę zaczęli [Stryjkowski, I:160];

winnik ‘posługacz w łaźni smagający kąpiących się miotełką’ [SJP]: Ale Montwil Gimbutowić, xiążę Żmódzkie, […] wnet też począł o sobie przemyślać, jakoby się mógł z niewolej xiążąt Ruskich z Litwą i Żmódzią wyłomić, i z płacenia onych łyk i winników do Kijowa wyswobodzić [Stryjkowski, II:170];

piekarz ‘ten, kto zajmuje się zawodowo wypiekaniem pieczywa’ [SXVI]: […] ale Krzyżacy przestrzeżeni o nich [Litwinach] od niejakiego piekarza, nagotowali się zbrojno, i wyszli przeciw im [Stryjkowski, I:280];

oracz ‘człowiek uprawiający ziemię, pracujący na roli lub w winnicy, rolnik’ [SXVI]: […] na Trojanowskim polu […] oracz pługiem wyorał ostrogi, groty trzy od drzewców, buławę okrągłą i kilka żeleżców od Strzał staroświeckich działem ode rdzę dawnością zbotwiałe

[Stryjkowski, I:339];

Ze względu na właściwość pól leksykalnych polegającą na wzajemnym przenikaniu się PNO według zawodu znajdują się też w obrębie innych pól leksykalnych: „Artystyczna działalność człowieka” i „Wiedza człowieka”. Ponadto pierwsze pole obejmuje nazwy osób zajmujących się działalnością artystyczną: literatura (pisarz, poeta, tłumacz, kronikarz,

chronograf ‘kronikarz’ [SXVI]: Ptolemeus dawny chronograf, na tych miejscach, gdzie dziś Litwa, narody inaksze mieni [Stryjkowski, I:54]; M. Stryjkowski używa wyrazu

synonimicznego kronikarz:

kronikarz ‘autor kroniki, historyk’ [SXVI]: […] dla skuteczniejszego wyrażenia bitwy i prawdziwej jako się toczyła rzeczy, ani tej, ani przeciwnej stronie folgując, ale trybem prostym historię prowadząc, czegom kładł świadectwa jawne na margines z łacińskich kronikarzów [Stryjkowski, I:XLVI];

Przestarzałym wyrazem podobnie jak chronograf jest wyraz latopisca:

latopiszca ‘średniowieczny kronikarz, dziejopis szczególnie na Rusi’ [SXVI]: [w tytule

„Kroniki…”] „[…] z rozmaitych latopisców Ruskich, Litewskich […] [Stryjkowski, I:7];

pisarz ‘autor, twórca dzieła literackiego lub naukowego’ [SXVI],

drukarz ‘rzemieślnik zajmujący się składaniem, tłoczeniem książek, wydawca’ [SXVI]: A tu się w Kronice Miechowiussowej albo jego pisarz albo drukarz omylił [Stryjkowski,

I:347];

korektor ‘pracownik drukarni’ [SXVI],

pisarek ‘pomocnik urzędnika w kancelarii’ [SXVI]: „O którym to Michovius pisze, snaść za omyłka, swego pisarka, co pospolicie raptury […] przepisował, albo drukarzową niedbałością i niedojrzanim correctora” [Stryjkowski, I:348].

poeta ‘pisarz piszący wiersze’ [SXVI],

orator ‘mówca, krasomówca’ [SL]: Bo poetowie z niejakiego Boskiego natchnienia wiersze czyniąc, skuteczniej prawdę rzeczy, niż prosty orator wyrażają [Stryjkowski, I:XLVI]; tłumacz ‘przekładacz z języka na język’ [SL]: […]a gdy ją [strzałę] sobie podać kazał [xiążę

Włodzimierz], ujrzał na niej pismo greckie, a zawoławszy tłumacza kazał sobie on tekst przeczytać [Stryjkowski, I:130].

W drugim polu są nazwy osób zajmujących się rozmaitymi dziedzinami nauki: filozof,

fizyk, metafizyk, astronom, geograf, gramatyk, historyk:

filozof ‘twórca lub zwolennik jakiegoś systemu filozoficznego’, [SXVI],

metafizyk ‘uczony zajmujący się metafizyką’: […] jeden przykład historii więcej ważny i pożyteczny jest królom, xiążętom, hetmanom i senatorom rzeczpospolitą porządnie stanowiącym, niż tysiąc questyj philosophów i metafisiców [Stryjkowski, I:35];

teolog ‘bogosłow, bogomędrzec’ [SL]: Tu masz świadectwo pierwszego nielada historyka i teologa niemieckiego [Stryjkowski, I:38];

astronom ‘uczony zajmujący się astronomią, badacz ciał niebieskich, także przepowiadający

przyszłość z gwiazd’ [SXVI]: […] jedno xiążę rzymskie rzeczony Palemon […] zebrał

się z żoną z dziećmi swymi i poddanymi swymi i ze wszystkimi skarby […], wziąwszy z sobą jednego astronoma, poszli w okrętach morzem międzyziemskim stroną zachodnią

[Stryjkowski, I:55];

geograf ‘uczony zajmujący się opisem powierzchni Ziemi’ [SXVI]: Ptolomeus […] nalepszy wszystkiego świata geograf [Stryjkowski, I:27];

gramatyk ‘znawca jakiegoś języka i literatury tegoż języka’ [SXVI]: […] i dziś jest wielka zwada i gadka między grammatikami [Stryjkowski, I:XLIV];

historyk ‘uczony zajmujący się opisem przyszłości jednego lub wielu narodów albo grup

społecznych’ [SXVI]: […] według istotnego i gruntownego zniesienia pewnych

dowodów i rozmaitych historyków i autorów postronnych i domowych [Stryjkowski,

I:27, tytuł];

Do pola „praca umysłowa” zaliczam wyraz wykładacz i wyrażenie młodzieńce

ćwiczone:

wykładacz ‘wyłożyciel, wykładający co, wyjaśniacz’ [SL]: […] na co się wszyscy hebrajscy wykładacze zgadzają [Stryjkowski, I:20];

młodzieniec ćwiczony w znaczeniu ‘wykształcony, nauczyciel’: […] i dał wszystkich przerzeczonych synów [Włodzimierz] i przy nich kilkoset synów bojarskich pisma greckiego i hłaholskiego uczyć, przełożywszy nad nimi diaki i młodzieńce ćwiczone

[Stryjkowski, I:132];

Na pograniczu dwu makrosfer CZŁOWIEK i WSZECHŚWIAT znajduje się grupa semantyczna nazw osób pracujących ze zwierzętami: koniuszy, masztalerz, myśliwca, łowczy,

osacznik, ptasznik, rybak, rybołow:

koniuszy ‘przełożony nad stajniami królewskimi’ [SXVI]: Tamże dalej przerzeczone Latopiszcze Litewskie i Ruskie […] Gedymina albo Gydzimina zawżdy własnym być synem Witennowym świadczą, a iżby koniuszym jego miał być, […] tego nigdy nie wspominają [Stryjkowski, I:354];

masztalerz ‘przełożony nad stajniami królewskimi’ [SXVI]: Bo mastalerze, woźnice i kucharze, ci konie w Bugu naprawając, a owi mięso płocząc, naprzód z Rusakami zwadę zaczęli [Stryjkowski, I:160];

Przy okazji powyższych wyrazów koniuszy i mastalerz warto zaznaczyć, że w średniowiecznej Polsce stanowiły one również nazwy tytularne.

myśliwca ‘łowca, myśliwy człowiek zajmujący się polowaniem’ [SXVI]: Niektórzy z pewnych dowodów wierzą, iż Litwa a Lituo, to jest od rogu trąby myśliwców jest nazwana

[Stryjkowski, I:53];

osacznik ‘biorący udział w nagance myśliwskiej, naganiacz’ [SXVI]: […] dziś ma przyjść do tego lasu pięćdziesiąt osoczników, aby ostąpili zwierz królowi swojemu dla łowu

[Stryjkowski, I:274];

łowczy ‘służący do polowania’ [SXVI],

ptasznik ‘ten, kto łowi ptaki lub na nie poluje’ [SXVI]: […] tedy król Jagieło niejakiego Fiedora Wiosnę ptasznika albo łowczego swojego posłał od siebie do Witebska namieśnikiem [Stryjkowski, II:108]; wyrazy łowczy i ptasznik jednocześnie oznaczają

nazwy osób pracujących przy dworze królewskim.

Nazwy zawodów związanych z wodą prezentują wyrazy rybołow, żeglarz:

rybołów ‘rybak, rybitw’ [SL]: […] a xiążęta i senatorowie […] bacząc tak wielką moc ludu jego [Atily] okrutnego, byli ogarnieni strachem wielkim i rozbiegli się z miasta, a niektórzy pobiegli do rybołowów i poczęli się budować na ostrowie, które miasto nazwało się potem Wenecią [Stryjkowski, I:57].

żeglarz ‘ten, co prowadzi statki po morzach, należący do załogi okrętowej, marynarz’ [SW]:

„Gardoajtis, bóg okrętów, tego tylko żeglarze i rybołowowie chwalili” [Stryjkowski, I:144];

Wyrazy lekarz i medyk są przykładami należącymi do pola leksykalnego „Ciało człowieka”, subpole „zmysły, choroby, leczenie”:

lekarz ‘człowiek, który umie przy pomocy odpowiednich środków przywracać zdrowie

chorym’ [SXVI]: a w ten czas ozwał się jeden lekarz albo radnie matacz, gdy był

urodzonym Polakiem, mianował się być Grekiem z ojczyzny i z języka […] snaść przestrzegając wyroku Christusowego, iż prorok nie bywa przyjemny w ojczyźnie swojej

medyk ‘lekarz’ [SXVI]: […] od bogatszych nie brał [lekarz Baliński] jedno po stu czerwonych złotych, dlaczego inszy medikowie nazywali go setnikiem [Stryjkowski,

I:330]. W tym przypadku użycie synonimu zapobiega powtórzeniu tego samego wyrazu. W polu leksykalnym „Człowiek a instytucja państwa”, w subpolu „urząd, państwo, polityka” można umieścić następujące wyrazy:

sekretarz ‘minister przy osobie monarchy załatwiający najważniejsze sprawy państwowe’

[SW]: Także też ono był uczynił Astiages król Medski Cirusowi z córki swojej i z

xiążęcia Perskiego urodzonemu, iż był w pieluchach kazał głodem umorzyć Harpagowi secretarzowi swojemu [Stryjkowski, I:371];

kantor ‘w zakonie i państwie krzyżackim przełożony konwentu i zarazem zarządca okręgu

administracyjnego’ [SXVI]: O czym też Wapowski, cantor krakowski, Polak, w Kronice

swojej, której niewydawszy ani dokonawszy, odumarł, pisze w ty słowa [Stryjkowski,

I:101].

pseudo-monarcha ‘władca niemający praw do tytułu monarchy’ [SXVI]: O tych wstarczkach Litawów do Ruskich xięśtw po zabiciu Romana, xiężęcia Włodimirskiego, Halickiego i pseudo-monarchy Ruskiego Vincentius Cadłubkus, Długosus i Miechovius pisze

[Stryjkowski, I:216];

Pole leksykalne „Otoczenie cywilizacyjne człowieka”, subpole „komunikacja” zawiera wyraz

kursor ‘posłaniec, goniec roznoszący listy’ [SXVI]: Co skoro Polacy z poimanych kursorów Witołdowych z listami wyrozumieli [Stryjkowski, II:170].

Omówione w tej grupie nazwy znajdujące się w „Kronice…” M. Stryjkowskiego prezentują kolejny aspekt życia społecznego XVI w., w którym ważną rolę pełniły rozmaite zajęcia ludzi związane z pracą umysłową, fizyczną, pracą przy dworze władcy lub o charakterze urzędowym, także pracą z zakresu obsługi zwierząt, czy wreszcie pracą w obrębie rozmaitych rodzajów rzemiosła. Bogactwo tych nazw wiąże się bezpośrednio z tematyką utworu, w którym liczne wydarzenia historyczne związane były z losem wielu bohaterów.