Nazwy kolektywne

B. Rykiel-Kempf w swojej pracy Budowa słowotwórcza nazw zbiorowych w języku

rozumiem wyrazy pochodne, odrzeczownikowe, oznaczające zbiory przedmiotów oznaczanych przez podstawę słowotwórczą” [Rykiel-Kempf 1985, 5]. „Nazwy zbiorowe są derywatami, których znaczenie strukturalne (słowotwórcze), tj. wynikające z funkcji formantu, jest identyczne z ich znaczeniem leksykalnym,” – stwierdziła badaczka [Rykiel-Kempf 1985, 5]. Zdaniem autorki należy odróżniać nazwy zbiorowe, których znaczenie jest prymarne, strukturalne, od nazw o znaczeniu zbiorowym, których znaczenie zbiorowe jest wtórne, wynikające z rozwoju semantycznego. Do nazw o znaczeniu zbiorowym należą rzeczowniki niepochodne (lud, tłum, chrust) oraz pochodne (ludzkość, zieloność, prostota,

służba, zgromadzenie, pisarnia), oznaczające odprzymiotnikowe nazwy właściwości,

odczasownikowe nazwy czynności, odrzeczownikowe nazwy miejsca [Rykiel-Kempf 1985, 6].

Autorka wskazuje na dwie odmiany znaczenia zbiorowego – „znaczenie zbiorowe odpowiadające znaczeniu ogółu” oraz znaczenie węższe rozumiane jak „liczba jednostek tego samego typu, pojętych jako niepodzielna całość, jako zbiór” [Rykiel-Kempf 1985, 15]. Badaczka podkreśla, że pojęcie zbioru, zbiorowości oznacza „nieokreśloną wielość przedmiotów tego samego typu pojętych jako jednolita całość, jedność” [Rykiel-Kempf 1985, 16]. Znaczenie ogółu B. Rykiel-Kempf traktuje jako „wielość o najszerszym zakresie obejmującą wszystkie istniejące w jakimś czasie na świecie przedmioty tego samego typu pojęte jako całość, jedność” [Rykile-Kempf 1985, 17].

Badaczka zauważyła, że nazwy zbiorowe nie mają liczby mnogiej „we właściwym jej znaczeniu mnogości”, natomiast mogą one mieć liczbę mnogą w innych znaczeniach [Rykiel-Kempf 1985, 17]. B. Rykiel-[Rykiel-Kempf wyjaśnia różnice pomiędzy znaczeniem zbiorowym i znaczeniem mnogości: „między elementami zbioru istnieje określona relacja […] są one pojmowane jako jednolita monolityczna całość, jedność”, natomiast znaczenie mnogości „to nieokreślona wielość przedmiotów tego samego typu nazwanych przez wyraz w liczbie pojedynczej, ale pojętych rozdzielnie, dystrybutywnie, bardziej autonomicznie” [Rykiel-Kempf 1985, 18]. Pojęcia te są bardzo bliskie, ponieważ obocznie mogą występować formy kolektywne i odpowiedne formy liczby mnogiej: duchowieństwo / duchowni [Rykile-Kempf 1985, 19].

„Kronika…” M. Stryjkowskiego jest obfita w nazwy zbiorów osób, prezentujących derywację mutacyjną:

wyrazy niemotywowane

lud: […] wielkim kosztem i wszystkiego pospolitego ludu processiami pogrzeb tym odprawowano [Stryjkowski, I:33];

sufiks -stwo

chłopstwo < chłop: […] i w Kurladskiej ziemi chłopstwo sielskie mają swoje święto, które zowią Pergrubri [Stryjkowski, I:148];

duchowieństwo < duchowny,

pospólstwo > pospólny [SJDS, 289]: Tak naprzód Metropolit, Wladikowie, Archimendritowie. Protopopowie ze wszystkim duchowieństwem niosąc krzyże i chorągwie processią wyszli ku Gediminowi, a za nimi panowie bojarowie i wszystko pospólstwo Kijowskie wyszło [Stryjkowski, I:366]; Co usłyszawszy Połoczanie, wnet kazali we dzwon uderzyć, za czym się wszystko pospólstwo zebrało [Stryjkowski, I:240];

kozactwo < kozak: Jatwieżów też do Mazowsza i Lubelskiej ziemi kozactwy drapieżnymi ustawicznie nasyłali, których tegoż roku Bolesław Wstydliwy poraził i wykorzenił z Podlasza [Stryjkowski, I:301];

łotrostwo < łotr: Gdy tak sławne zwycięstwo Olgerd nad Tatary otrzymał, i wszystkie pola do Kijowa z dawna należące, od ich łotrostwa oczyścił, wrócił się do Litwy z częścią wojska dobrze zasłużonego [Stryjkowski, II:13];

myśliwstwo < myśliwy: Gadymin Witenesowic […] zebrawszy się z dworem i wszystkim myśliwstwem swoim, jachał w głębsze puszcze dla weselszej pociechy i główniejszysch łowów [Stryjkowski, I:369];

pogaństwo < poganin: A potym przeciw wzburzonym nieprzyjacielom wiary chrześcijańskiej, Litwy i Łotwy pogaństwu […] wespołek z obcymi rycerzami […] wojować umyślił [Bertoldus arcybiskup Rigeński] [Stryjkowski, I:258];

poselstwo < poseł: To poselstwo przyjąwszy wdzięcznie xiążęta trzej Warażcy bracia rodzeni: Rurik, Sineus, albo Siniew i Truwor albo Trubor, wyprawili się do Rusi zaraz z posłami [Stryjkowski, I:113];

potomstwo < potomek: […] trzeci brat ich Sinaus na Białym jezierze umarł bez potomstwa

[Stryjkowski, I:115]; Zdawna ludzie uczeni […] iż sprawy i dzieje przodków swych

[…] porządnie spisywali, a spisawszy na światło ich potomstwu podawali

rycerstwo < rycerz: Ale rycerstwo Włodzimirzowo przestrzegło xiążę Jarosława w niebezpieczności [Stryjkowski, I:185]; A tak wielkiej dzielności i ćwiczenia rycerskiego był przerzeczony Swentosław, iż skoro lat swoich dorósł, zawżdy w polu z rycerstwem swoim mieszkał, żadnych zawad i próżnych sprzętów w wojsku swoim nie dopuścił [Stryjkowski, I:121]; Tak gdy się slachta i chłopstwo zewsząd za zwierchnią głową i osobą pańską sypali, ściągnęli się na jedno pole wszyscy […] uczynił rzecz Leszko ozdobną, poważną do wszystkiego rycerstwa [Stryjkowski, I:332];

towarzystwo < towarzysz: […] a s tymi Gotowie, Jatwieżowie, Połowcy, Piecinigowie i inszy Sarmatowie towarzystwo jako z pobratynami z jednego narodu idącymi mieli

[Stryjkowski, I:104];

ubóstwo < ubogi: Potym za dwoje xięstwo Głodowskie i Oleśnickie wziął z łaski Bolesława zwycięsce Lubus i Woławę, dwie mieście na podporę ubóstwa [Stryjkowski, I:359]; Spitalów też bardzo wiele dla ubóstwa i kaleków nabudował [Włodimirz] i nadał hojnie wielkim dostatkiem [Stryjkowski, I:152];

żołnierstwo < żołnierz: Poimali ich kniaziowie z swym żołnierstwem w węzy [Stryjkowski,

I:229].

Najbardziej produktywnym formantem tworzącym nazwy zbiorów w badanym materiale to sufiks -stwo. Jak zauważyła G. Habrajska, współcześnie „funkcjonuje ponad połowa collectivów utworzonych przy pomocy genetycznego sufiksu *-ьstvo” [Habrajska 1995, 258]. Derywaty rodzaju nijakiego pochodzą głównie od podstaw męskoosobowych. W XVI w. w porównaniu z okresem staropolskim pojawiają się nowe collectiva: braterstwo,

duchowieństwo, żołnierstwo, łotrostwo [Habrajska 1995, 282]. Były one znane w

staropolszczyźnie, tylko dopiero w XVI w. wykrystalizowało się ich znaczenie zbiorowości. XVI-wieczne collectiva są na ogół pochodzenia prasłowiańskiego, choć podstawy słowotwórcze niektórych z nich zostały zapożyczone z innych języków: Ariaństwo,

heretyctwo, Kozactwo, żołnierstwo. G. Habrajska wskazuje również na proces pluralizacji

collectivów w XVI w. [Habrajska 1995, 282]. Według A. Szczaus formant -stwo w okresie XVI w. „zyskał przewagę” nad innymi formantami nazw zbiorowych, a jego produktywność i dziś jest bardzo wysoka.

Warto jednak pamiętać, że nie każdy wyraz z formantem -stwo będzie należał do tej kategorii słowotwórczej. Należy zwracać szczególną uwagę na znaczenie wyrazu. Mogą się one odnosić do pewnych jednostek organizacyjnych: W ten czas Pomorska, Chełmieńska i

Michałowska ziemie, do Korony są przywrócone […] biskupstwo też i kościół Chełmieński do własnej matki Gnieznieńskiego arcybiskupstwa przywrócon, które biskupstwo od Polski oderwane przez dziesięcie lat w Liflanciech Rigeńskiemu arcybiskupstwu niesłusznie od Krzyżaków było przydane [Stryjkowski, II:270]; bądź też oznaczać pewne działania: Sprawę wszystką wojenną i zwierzchne hetmaństwo poruczył [Bolesław Wstydliwy, monarcha Polski] Piotrowi wojewodzie Krakowskiemu [Stryjkowski, I:303]. Niekiedy ten sam wyraz bywa

użyty w różnych znaczeniach; w pierwszym wypadku wyraz łotrostwo oznacza zbiór łotrów, w drugim występuje w znaczeniu ‘działanie łotrowskie’: Bo Tatarowie łotrowstwo z Rusi do

hordy wychodząc wyjmując serca z pobitych Polaków, a w jadowitej truciźnie ich namoczywszy, wtykali na rożenki, czarując ich ku temu naukami czarnoxięskimi i stawiali w rzeki i w stawy, skąd potem bardzo wiele ludzi z picia i używania zakażonej trucizną wody, w nieulecone choroby wpadali i okrutnie marli, gdy rychło i niewczas onę truciznę i łotrowstwo pogańskie Russacy zobaczyli [Stryjkowski, I:336].

derywacja paradygmatyczna

młódź < młody [zob. s. 86]; ciekawe jest użycie wyrażenia mężczyzna rosła w znaczeniu

zbiorowym ‘mężczyźni dorośli’;

naród < narodzić się [SJDS, 311]: […] nie chce w tym długo Czytelnika bawić, tylko aby wiedział świat ten szeroki być zaczęty i rozmnożony z tych początków, a Adama i Ewę od Boga być stworzonych, i jedynym a gruntownym rozmnożeniem wszystkich narodów ludzkich, gdziekolwiek na świecie nieobesłym pod słońcem żywiących

[Stryjkowski, I:3];

ród < rodzić się: Swiadczą Kroniki ruskie, iż ci trzej bracia: Rurik, Sinaus i Truwor, xiążęta przerzeczone, wywód narodu swego pewną genealogią wiedli z rzymskich panów cesarskiego pokolenia, od których też wielcy kniaziowie Moskiewcy, i dzisiejszy Iwan Wasilewic ród swój być z Rzymian twierdzą [Stryjkowski, I:15];

Zważywszy na zaprezentowany materiał, podsumowując, warto zauważyć, że nazwy zbiorów osób tworzą się głównie przez derywację sufiksalną z formantem -stwo. W mniejszym zakresie zabytek notuje nazwy powstałe wskutek derywacji paradygmatycznej.