Nazwy żeńskie

Nazwy żeńskie mieszczą się w obrębie derywacji modyfikacyjnej. Słowotwórstwo nazw żeńskich we współczesnym języku polskim omówił B. Kreja. Badacz zaproponował specjalny termin dla określenia tej grupy wyrazów – nomina feminativa albo feminatywy. Tworzą się one od podstawowej nazwy męskiej zawierającej znaczenie zasadnicze (zawód, czynność, cechę) z dodawaniem do niej „najpospolitszego” formantu -ka oraz innych -ica, -a [Kreja 1964, 129].

K. Kleszczowa stwierdziła, że nazwy żeńskie w okresie staropolskim były dość rozpowszechnioną kategorią słowotwórczą [Kleszczowa 1999, 78]. W ich tworzeniu udział brały przede wszystkim sufiksy -ka, -ica, -yni oraz formant paradygmatyczny. Zdaniem badaczki słowotwórstwo współczesnych nazw żeńskich kontynuuje tendencje staropolskie.

Przeżyjmy się dokładnie podgrupom słowotwórczym w obrębie nazw żeńskich kroniki:

nazwy żeńskie niemotywowane

żona, baba, wdowa: Król Jagieło […] pojął trzecią żonę Elżbietę Granowską, wdowę, babę starą domu Pileckich, matkę swoją chrzestną [Stryjkowski, II:154];

niewiasta: […] i dał [cesarz Grecki Jan Zemiski] jej [Oldze] imię Helena jako i pierwszej cesarzowej swojej i błagosłowił jej patriarcha mówiąc: Błagosłowiona ty między niewiastami ruskimi, albowiem cię będą blagosławić synowie ruscy w poślednim rodzaju wnuków twoich [Stryjkowski, I:120];

formant afiksalny sufiksalny sufiks -anka

chrześcijanka < chrześcijanin, wymiana sufiksów -anin – -anka: Tak jeden Litwin Nodam przezwiskiem, mąż w wojnie doświadczony, który się potym ochrzcił, […] ubrawszy się w odzienie niewieście siadł nad Niemnem, wołając na Krzyżaki z płaczem po polsku […] aby ubogą chrześciankę z Polski do pogan poimaną dla Pana Boga wyzwololi z niewolej [Stryjkowski, II:266];

poganka < poganin wymiana sufiksów -anin – -anka: […] a Holha mu na to odpowiedziała: Cesarzu! Ja jestem poganka [Stryjkowski, I:120];

sufiks -ka

córka < córa [Kleszczowa 1999, 106]: Jak on w Naim, młodzieniec, albo Tairowa / Córka, i czwartodzienna jusz śmierć Łazarowa / mnie trzykroć potykała [Stryjkowski, I:13]; chłopka < chłop: A gdy ze wszystkimi wojskami do Żmodzi i do Litwy wciągnęli [Krzyżacy], a

żadnego oporu przeciw sobie nie mieli, burzyli, palili, plundrowali wszystkie sioła i wołości, wszelkiego okrucieństwa nad chłopkami i ludem prostym wzajem bez litości używając, a potym się do Prus z wielkością łupów i więźniów Litewskich wrócili

[Stryjkowski, II:32];

dziedziczka < dziedzic: Córki dwie Kazimierza króla własne dziedziczki i królewny Polskie ze wszystkimi skarbami […] w złocie, w srebrze, w perłach, i w rozmaitych klejnotach i ubiorach […] Helżbieta stara królowa do Węgier zasłała;

gubernatorka < gubernator: [król Ludwik] rychło do Krakowa przyjachał, a z Krakowa zarazem się do Węgier wrócił, matkę swoję Helżbietę Polkę siostrę nieboszczyka Kazimierza króla gubernatorką na swym miejscu w Polszcze zostawiwszy

[Stryjkowski, II:47];

jedynaczka < jedynak: W ten czas Etereus, syn króla angelskiego, począł się starać w małżeństwu o Ursułę brytańskiego króla dziewkę, jedynaczkę [Stryjkowski, I:60]; prawnuczka < prawnuk [zob. s. 37];

kucharka < kucharz: To concludowawszy Jagieło, był na czci w Toruniu u mistrza, gdzie gdy się po mieście przyjeżdżał, kucharka wszystkiego pomyjami plugawymi z kamienice zlała, albo z trafunku, albo z naprawy, a gdy była za to na gardło osądzona, król jej zdrowie uprosił i winę odpuścił [Stryjkowski, II:121];

mniszka < mnich: […] a na pamiątkę tak sławnego zwycięstwa, Krzyżacy zwróciwszy się do domu klasztor Dziewiczy mniszkom w Toruniu zmurowali i nadali [Stryjkowski,

II:351];

małżonka < małżonek: derywacja wymienna, wymiana sufiksów -ek – -ka [zob. s. 85];

kierunek pochodności jest tu dyskusyjny, podobnie jak w przypadku pary wyrazów

pan – pani; uznaję kierunek derywacji od nazwy męskiej do nazwy żeńskiej;

nieboszczka < nieboszczyk, derywacja wymienna, wymiana sufiksów -yk – -ka: A tak za radą ich [panów Koronnych] poslał w dziewosłęby do Wilhelma mana Węgierskiego, grabie Cylijskiego, który mu dał córkę swoję Annę, wujeczną siostrę nieboszczki Edwigi [Stryjkowski, II:117]; w tym zdaniu użyto jeszcze jednej nazwy żeńskiej

siostra wujeczna, która jest nazwą opisową, składającą się z dwu części o jednym

całościowym znaczeniu;

odwodzicielka < odwodziciel: Ona [historia] jest dla sławy i nieśmiertelności dostąpienia, a zupełnego zachowania familiej własnej w swej zacności, złych zaś od występków i sprośności żywota, dla bojaźni niesławy i zmazy wiecznej i dla kaźni odwodzicielką, na ostatek wszelkiej mądrości i wszystkich cnot historia jest źródłem żywym

[Stryjkowski, I:31];

przypędzicielka ‘ta, która zachęca, nakłania do czegoś’, [SXVI] < przypędziciel,

nauczycielka < nauczyciel: Ona [historia] jest naprzód wszelkiej dawności kluczem, nauczycielką, wiadomości i wiary o Bogu i mistrzynią nauk wyzwolonych i rękodzielnych […] i przypędzicielką dobrych potomków do naśladowania i wyrażenia przeważnych spraw przodków swoich [Stryjkowski, I:6];

wynalezicielka < wynaleziciel: Cererę też boginią ziemną, wynalezicielką zboża wszelkiego chwalili [Stryjkowski, I:137];

piastunka < piastun: Tego potym Miecysława, matka i piastunki, z pochlebstwa i pieszczenia, jako to bywa, Mieskiem nazwali [Stryjkowski, I:139];

towarzyszka < towarzysz: [zob. s. 83];

wróżka < wróżyć, w tym wypadku mamy do czynienia z derywatem nazwy żeńskiej

pochodnym od czasownika [zob. s. 72];

K. Kleszczowa uważa sufiks -ka za najbardziej produktywny spośród formantów tworzących nazwy żeńskie w okresie staropolskim. Dodawano go do podstaw nazw męskich na -arz (kramarka, kucharka), -ciel (prosicielka, rozmnożycielka), -ik (służebniczka,

uczestniczka), -ic (dziedziczka, rodziczka), -erz (kusznierka, płatnerka) oraz innych

[Kleszczowa 1999, 78].

Nazwy żeńskie z sufiksem -ka są odpowiednikami nazw męskich na -nik lub -ak, derywacji tej towarzyszy alternacja k:cz: czytelniczka, kierowniczka, stronniczka,

urzędniczka; pływaczka, śpiewaczka; alternacja rz:r pojawia się w nazwach męskich

kończących się na -arz: handlarka, lekarka [Kreja 1964, 130]. Zmiany grup spółgłoskowych nie dokonują się w podstawach z sufiksami -anin, -in, -ec, -owiec: mieszczanin >

mieszczanka, chrześcijanin > chrześcijanka; cudzoziemiec > cudzoziemka, pokojowiec > pokojówka [Kreja 1964, 130]. W nazwach żeńskich sufiks -k zatraca swoją pierwotną funkcję

sufiks -enka

panienka < panna: Bo zaprawdę nie tylko wielkimi a poważnymi przyczynami, ale osobliwym natchnieniem Bożym przywodzeni bywali zdawna ludzie uczeni, na ostatek niewiast i panienek wiele, iż sprawy i dzieje przodków swych toczące się tak na wojnach jako w pokoju porządnie spissywali [Stryjkjowski, I:32]; wyraz panienka jest tu jednocześnie

nazwą żeńską i nazwą istot młodych;

sufiks -na

księżna < książę: […] rzekł jej [cesarz Grecki Jan Zemiski]: Godnaś być xiężno Holha na cesarstwie Greckim z nami w tym naszym mieście stolecznym, i namawiał ją w małżeński stan, bo wdowcem będąc żony nie miał [Stryjkowski, I:120];

sufiks -ica

czernica < czerniec: wymiana sufiksów -ec – -ica: Po nim [księciu Borisu] na xięstwie Połockim został Hleb syn i córka Paroskowia, a ta poślubiwszy Panu Bogu dzewicy stan w czystości chować postrzygła się w czernice w monasterze S. Spassa nad rzeką Połotą, w którym mieszkała siedem lat Panu Bogu służąc i księgi do kościoła pisząc

[Stryjkowski, I:242];

męczennica < męczennik [zob. s. 96]; miłośnica < miłośnik [zob. s. 96];

nałożnica < nalożnik: Nad ty żony jeszcze na Wysogrodzie chował trzysta nałożnic [xiążę Włodimirz] [Stryjkowski, I:133];

oblubienica < oblubieniec: A ci [panowie] w świętnych i okazałych pocztach wyjechawszy z Krakowa przez Sląsko i Morawę do Tręczyna przyjachali, tam wziąwszy z sobą nową oblubienicę królowi Sigmuntowi, wrócili się do Polski [Stryjkowski, II:364];

synowica < synowiec [zob. s. 40];

służebnica < służebnik: A dlatego z xiążęty, z pany i z szlachcicami umarłymi […] sługi, służebnice, szaty, klejnoty, konie, charfy, ogary, sokoły, łuk z sajdakiem, szable i włócznie, zbroje i inne rzeczy, w których się on najwięcej kochał, z rzemieślnikami także i z chłopy sielskimi, ty naczynia, którymy oni z roboty żywności nabywali, i co ku ich stanowi należało palili, tak wierząc, iż s tymi rzeczami wespół mieli

zmartwychwstać, a jako na tym świecie, tak na onym tym się cieszyć i żyć mieli

[Stryjkowski, I:143];

dziewica < dziewa, tu mamy do czynienia z utworzeniem nazwy żeńskiej od nazwy żeńskiej: Stało się jest wcielenie Syna Bożego przez Ducha Świątego z błogosławionej dziewicy Mariej od początku stworzenia świata roku 5526 [Stryjkowski, I:55].

Sufiks -ic(a) występuje głównie w nazwach pokrewieństw (synowica, bratanica,

niebożyca) albo w zgrubieniach, pochodzących od pejoratywnych nazw męskich (blażnica, karlica, pasierbica). Podobne znaczenie ujemne zawierają nazwy żeńskie z formantem -a,

które pochodzą od nazw męskich na -nik (dokonuje się przy tym alternacja k:c): bezwstydnik

> bezwstydnica, czarownik > czarownica, grzesznik > grzesznica, lekkomyślnik > lekkomyślnica. Dużo takich wyrazów dzisiaj ma charakter archaiczny: klucznica, pokutnica, męczennica; większość jednak wyszła z użycia, jak zaznaczył B. Kreja, ze względu na

nacechowanie „uczuciowo ujemne” [Kreja 1964, 135].

sufiks -ini / -(y)inia

bogini < bóg […] nauczyła ich Themis bogini, aby kości matki swojej przez się miotali, z których ożywią synowie i dziewki [Stryjkowski, I:9];

kniehini < kniaź: A gdy umarła kniehini Uljana, pojął Olgerd u księżęcia Twierskiego drugą żonę Maryją imieniem [Stryjkowski, II:57];

mistrzynia < mistrz: […] a historia iż jest najdoskonalszą mistrzynią, nauczycielką, zwierciadłem, żywym wyobrażeniem i nacelniejszym a naprzedniejszym żywota ludzkiego skarbem [Stryjkowski, I:31]; w tym przykładzie mamy do czynienia z

przenośnym użyciem wyrazu, a mianowicie personifikacją;

Sufiks -in(i) tworzy feminativa od nazw męskich na -c(a) lub -ec z towarzyszącą wymianą c:cz: dozorca > dozorczyni, odkrywca > odkrywczyni; krawiec > krawczyni,

strzelec > strzelczyni. Sufiksy -in(a), -yn(a) mogą też pełnić funkcje niefeminatywną w

wyrazach ekspresywnych (możliwość oboczności k:c, t:c, r:rz): urzędniczyna (< urzędnik),

adwokacina (< adwokat), doktorzyna (< doktor), lekarzyna, aptekarzyna, bojarzyna, burmistrzyna, dziennikarzyna, księżyna, pisarzyna. Zdaniem B. Krei „ekspansja” tych

sufiksów na męskie nazwy osobowe „spowodowała ograniczenie funkcji feminatywnej tego formantu i wejście w to miejsce zbliżonego pod względem fonetycznym formantu -ini” [Kreja 1964, 139]. Sufiks -ina wskazuje na nazwy żon pochodzące od historycznych nazw tytułów i

stanowisk: hrabia – hrabina, wojewoda – wojewodzina, podkanclerzy – podkanclerzyna,

podstoli – podstolina. Jak zauważa wspomniany badacz, „kiedyś rzadki sufiks feminatywny -ini stał się dziś pospolity, zaś sufiks feminatywny -ina, dawniej pospolity, stał się dzisiaj

rzadki” [Kreja 1964, 140].

sufiks -ocha

macocha < mać [zob. s. 42];

złożenie

białogłowa < biała głowa: A iżby się chrztem prędzej odprawowali, na kilko uphów ich rozszykowano, a imiona każdemu uphowi albo gromadzie wodą ich święconą kropiąc osobne dawano […] ale tej gromadzie Stanul, drugiej Lawrin, Matulis, Sczepulis, Piotrulis, Janulis etc. takież białogłowam kazano stanąć jednej gromadzie Katrina, drugiej Jadziuła, a drugiej Anna [Str, T. I, s. 79];

formant paradygmatyczny

pani < pan: Lecz mi rzadko w rocie swej miał Silenus stary, Rędziej Ciprijską pani, płomienie jej zawżdy Helikońskich źródł trunek gasił na czas każdy [Stryjkowski, I:21];

panna < pani: A przetoż tego się domagała [Ursuła, brytańskiego króla dziewka], aby i ociec i Eteneus panic jej starali się spólnie, jakoby jej naleźli 10 panien osobnej czystości i stateczności, a każda z nich aby miała przy sobie tysiąc panianek […] żeby wszystki były osobliwej cnoty i czystości [Stryjkowski, I:60];

klucznicza < klucznik: Maluska u xiężny Holhy była w fraucimerze kluczniczą [Stryjkowski,

I:122];

Derywacja paradygmatyczna zdaniem K. Kleszczowej jest „w staropolszczyźnie drugim po -ka co do liczebności sposobem tworzenia nazw żeńskich od nazw męskich” (gościa, prawnuka, sąsiada, teścia) [Kleszczowa 1999, 79].

Najbardziej produktywny formant wśród nazw żeńskich w badanym materiale to sufiks -ka. Dość liczne są przykłady tworzenia nazw żeńskich za pomocą sufiksu -ica. Wśród mniej produktywnych należy wymienić formanty -anka, -enka, -na, -ini / -(y)nia, -ocha. Na szczególną uwagę zasługują derywaty powstałe w wyniku derywacji paradygmatycznej, gdyż powoduje ona rozmaite alternacje spółgłoskowe.