Nazwy osób w stosunkach międzyludzkich

Ciekawą grupę semantyczną PNO występujących w „Kronice…” M. Stryjkowskiego stanowią nazwy osób pozostających w rozmaitych stosunkach międzyludzkich. Ta sfera zajmuje ważne miejsce w życiu człowieka jako istoty społecznej. Nazwy te należą do pola leksykalnego „Człowiek w społeczności”. Podobnie jak PNO w relacji pokrewieństw nazwy osób w stosunkach międzyludzkich określają ludzi przebywających we wzajemnych relacjach.

Wśród nazw osób w stosunkach międzyludzkich można wyodrębnić kilka podgrup:

nazwy osób pozostających w stosunkach przyjacielskich:

pobratyn ‘rodak, współplemieniec, współwyznawca, towarzysz’ [SXVI]: Aczkolwiek i Łotwa pobratynowie Litewscy, już w ten czas szeroko nad morzem i na Dzwinskich brzegach rozmnożyłi się byli [Stryjkowski, I:85]; wyraz ten występuje również w języku

ukraińskim – ukr. побратим, ze znaczeniem ‘towarzysz’;

towarzysz ‘towarzyszący komu, spólnik, kolega’ [SL]: […] Tam nas za Pontskie morze wieść zasłać groziła, Skąd się w mych towarzyszach myśl bardzo tworzyła [Stryjkowski, I:17]; towarzyszka ‘towarzysząca komu, spólniczka, uczestniczka’ [SL]: Przydał mu [Adamowi] też Pan Bóg towarzyszkę podobną Ewę, z kości, albo z żebra jego własnego ciała boku stworzoną [Stryjkowski, I:2];

towarzystwo ‘towarzyszenie, obcowanie towarzyskie, społeczność’ [SL]: […] a s tymi Gotowie, Jatwieżowie, Połowcy, Pecinigowie i inszy Sarmatowie towarzystwo, jako z pobratynami z jednego narodu idącymi, mieli [Stryjkowski, I:104].

Powyższe wyrazy wchodzą w związki antonimiczne z następującymi wyrazami:

nieprzyjaciel ‘ktoś obcy, niebezpieczny dla pewnej zbiorowości ludzi’ [SXVI]: Wszakże mężowie, ono wodę macie u swych nieprzyjaciół, idźcie a wezmicie jej sobie

[Stryjkowski, I:33]; wyraz ten występuje w stosunkach antonimicznych z wyrazami

towarzysz, przyjaciel, pobratyn;

przeciwnik 1) ‘ten, kto występuje przeciw komuś’, 2) ‘ktoś obcy występujący zbrojnie przeciw

społeczności, wróg’ [SXVI]: Plato także, którego […] Boskim Philosophem zowiemy,

miał przeciwnika swojego Georgium Trapezuntium [Stryjkowski, I:XLIV];

postronny ‘obcy, nie swój, nie nasz’ [SXVI]: Przeto oni [xiążęta] Heroes choć pisma nie znali, Jednak potomstwu cnot swych świadectwo podali, Iż mężne dzielności ich spisali

postronni, Ci, którym byli męstwem przezwanym ogromni [Stryjkowski, I:82]; Gdy się xiążęta i panowie Koronni i Litewscy, także postronni, do Krakowa na ceremonią koronaciej uchwalonej zjechali […] Sigmunt August był koronowan i pomazan na Królestwo Polskie [Stryjkowski, II:396].

nazwy osób pozostających w stosunkach służbowych:

kolega ‘towarzysz w jakiejkolwiek dziedzinie życia, współpracujący z kimś’ [SXVI]: […] wnet go [Juliusa Cesarza] po szczęściu przeciwne nieszczęście od Libona potkało, który Libo z collegą swoim Octaviussem, mając armatę gotową na morzu, jeden u Corcyky, drugi w Illiriku z strony Pompejussowej, zamknęli między sobą hetmanów i towarzyszów Juliussowych morskich [Stryjkowski, II:170];

kompetytor ‘współubiegający się, rywal’ [SXVI]: […] przez cały rok były rozmaite zjazdy na różnych miejscach, tak panów Koronnych w Polsce, jako litewskich w Litwie, około electiej króla nowego, na które wiele posłów od monarchów postronnych, zwłaszcza competitorów przyjeżdżało [Stryjkowski, II:419].

nazwy osób związanych opozycją swój – obcy:

gość 1) ‘przybysz, obcy, cudzoziemiec’, 2) zaproszony w gościnę [SXVI]: Tu leżą zmarli, drugich wiozą na chowanie, Tam smętny ojciec syna płacze, żona męża, Tam brat brata, gość gościa, Strzeże się jak węża [Stryjkowski, I:20];

jednorodziec ‘współrodak, pochodzący z tego samego plemienia’ [SXVI]: Tak ten mężny naród Jatwieżów, pobratinów i jednorodźców Litewskich, mężnie przeciw Polakom wojując, do wyniszczenia jest zbity i porażony [Stryjkowski, I:184];

naszyniec ‘ziomek, rodak’ [SXVI]: Cymbrowie z Gepidami i Ambronowie naszyńcy […] usłyszawszy o porażeniu towarzyszów swych Niemców […] puścili się wielką mocą prosto ku Norikowi [Stryjkowski, I:33];

przychodzień ‘przybysz, zwłaszcza z innego kraju’ [SXVI]: […] ich [Tatarów albo Scitów] słudzy zwracających się po siedmiu lat z wojny do domów puścić nie chcieli, jako nieprzyjaciół i przychodniów [Stryjkowski, I:131];

wygnaniec ‘którego na wygnanie posłano’, [SL]: Ten [Węgrzyn] przyjechawszy do Bolesława Krzywoustego, zmyślił się być wygnańcem z Węgier [Stryjkowski, I:193].

ziomek ‘współziomek, ziemek tegoż miasta, ziemek tegoż kraju, narodu’ [SL]: Albo im też imię inszy ich narodu ludzie jako Russacy, Moskwa i Polacy dali, życząc ziemkom swoim dobrej sławy, tedy od ich fortunnych i sławnych spraw nazwali ich Sławani albo Sławaki [Stryjkowski, I:102];

Kronikarz używa w swoim dziele PNO według stanu cywilnego, które również znajdują się w polu leksykalnym „Człowiek w społeczności”:

panna ‘niezamężna kobieta’ [SXVI],

panienka ‘młoda dziewczyna, niezamężna kobieta’, Między tymi panienkami była jedna panna tak pięknej urody, że jej równia nie było [Stryjkowski, I:282]

panienka bezmężna […] za czym Tatarowie bez odporu Polskie ziemie aż po samie Tatry Węgierskie swowolnie burzyli, plundrowali i palili, a tak wielką liczbę ludzi w ten czas z Polski wywiedli […] dwadzieścia tysięcy i jeden samych dzieweczek albo panieniek bezmężnych naliczyli [Stryjkowski, I:336];

małżonek ‘mąż prawie poślubiony’ [SXVI]: Po zabiciu od Drewlanów mąłżonka swojego Ihora Rurikowycza, xiężna Holha z synem jedynym Swentosławem, państwa Ruskie, Wielkonowogrodzkie i Kijowskie wzięła w swoje sprawy [Stryjkowski, I:336];

małżonka ‘żona prawie poślubiona’ [SXVI]: […] a sam [Włodzimirz] wsiadszy w okręty z nową małżonką cesarzówną i pożegnawszy się z Konstantinem i Basilim cesarzami, wrócił się do ujścia Dniepru [Stryjkowski, I:131];

białogłowa, biała głowa ‘kobieta zamężna’ [SXVI]: Tam Rusko wojsko wyjechawszy, ono wielkie zebranie Polaków, nie mając baczności na żaden stan, ani różności mężczyzny i białychgłów, starych i młodych, i dzieci małe, posiekli i pomordowali [Stryjkowski,

I:194]; ta nazwa funkcjonowała w średniowiecznej polszczyźnie i była związana z białym ubiorem na głowie, powszechnie używanym przez kobiety zamężne;

żona ‘niewiasta w stosunku do swego męża, małżonka’, [SW] […] a Deukalion z Pirchą, żoną swoją […] znowu naród ludzki rozmnożyli [Stryjkowski, I:34].

PNO w stosunkach międzyludzkich znajdujące się w kronice nazywają człowieka według jego stosunków przyjacielskich, stosunków służbowych, według jego pochodzenia i stanu cywilnego. Niektóre z wyżej wymienionych PNO funkcjonują również w polu leksykalnym „Dom człowieka”, subpole „stosunki rodzinne”.