Uszczegó³owieniem etyki w rozumieniu ogólnym jest etyka zawodowa, któr¹ stanowi¹ spisane normy odpowiadaj¹ce na pytanie, jak ze wzglêdów moralnych przedstawiciele dane-go zawodu powinni, a jak nie powinni postêpowaæ jest to uk³ad powinnoci moralnych okrelaj¹cych postêpowanie reprezentantów danego zawodu, a przede wszystkim zawodów
spo³ecznego zaufania, podczas stosownych czynnoci i zadañ wynikaj¹cych z wykonywania swojego zawodu lub pe³nionej funkcji, jak te¿ sposoby zachowañ w sferze prywatnej2.
Etyka zawodowa mo¿e wiêc wystêpowaæ w postaci norm zinstytucjonalizowanych, ta-kich jak: kodeksy, przysiêgi, lubowania, jak równie¿ norm formu³owanych jako indywidual-ne propozycje, luindywidual-ne lub stanowi¹ce uporz¹dkowany zespó³ postulatów. Od etyki zawodowej nale¿y odró¿niæ przekonania moralne reprezentowane przez dan¹ grupê zawodow¹ oraz mo-ralnoæ w postêpowaniu danej grupy zawodowej, na które prócz kszta³towania wiadomoci spo³ecznej danych grup zawodowych nie ma wiêkszego bezporedniego wp³ywu. Celem etyki zawodowej, w szczególnoci tej zinstytucjonalizowanej w postaci kodeksów i ich frag-mentów, jest opracowanie konkretnego wzorca zachowañ, bêd¹cego korekt¹ stanu rzeczywi-stego, i stworzenie takich norm, które zosta³yby przyjête przez konkretn¹ grupê adresatów i znalaz³y zastosowanie w sferze postêpowania. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w etyce zawodo-wej dla jednych grup zawodowych tworzy siê normy maksymalistyczne, a dla innych za jedynie normy minimalistyczne. Od jednych grup zawodowych wymaga siê wiêcej (np. leka-rze, urzêdnicy), tak¿e w dzia³aniach zwi¹zanych z dobrem ogólnym nawet kosztem ogranicze-nia w³asnych praw, natomiast innym grupom zawodowym okrela siê wymagakosztem ogranicze-nia minimalne (handlowcy) dotycz¹ce jedynie poszanowania cudzego dobra, nieszkodzenia jemu, nie ujmu-j¹c ¿adnych praw w³asnych.
Reasumuj¹c, nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e zarówno etyka ogólna, jak i zawodowa oraz kszta³-towanie przekonañ moralnych i postêpowañ z nich wyp³ywaj¹cych maj¹ wspólny cel kszta³towanie nakazów i zakazów stoj¹cych na stra¿y pozaosobistego dobra dzia³aj¹cej jed-nostki.
Administrowanie nie jest dzia³alnoci¹ moralnie neutraln¹. Oznacza to, ¿e jej podejmowa-nie i prowadzepodejmowa-nie ³¹czy siê podejmowa-nie tylko z decyzjami natury organizacyjno-prawnej, lecz tak¿e wyborami etycznymi. Podczas administrowania podejmuje siê niekiedy dzia³ania bêd¹ce w kon-flikcie z wieloma sferami dzia³alnoci spo³ecznej. Jednym z nich jest podejmowanie przez jednostkê (grupê) kilku ról o antagonistycznych dyrektywach postêpowania. W administro-waniu, tak jak w ka¿dej dziedzinie ¿ycia zbiorowego, w celu rozwi¹zania tego problemu pojawia siê sk³onnoæ do sugerowania lub narzucania jednostce okrelonych wyborów w sytuacjach konfliktowych przez ucilanie warunków obowi¹zywania norm oraz ich hierarchizacjê, tzn. okrelonym obowi¹zkom wyznacza siê sta³e pierwszeñstwo przed innymi. Natomiast aby z góry usun¹æ pewnego rodzaju konflikty, formu³uje siê zakazy jednoczesnego wystêpowa-nia w dwóch okrelonych rolach (np. konflikt pomiêdzy dobrem prywatnym a publicznym przy kierowaniu jednostk¹, zatrudnieniu krewnych, dzia³alnoci konkurencyjnej itp.). Kon-flikt bywa te¿ spowodowany antagonistycznymi dyrektywami postêpowania w ramach jednej roli. Przyk³adem mo¿e byæ powierzenie jednej osobie lub grupie pieczy nad okrelonymi dwoma lub wiêcej dobrami. Konflikt powstaje przy wyborze, które dobro jest wa¿niejsze, które nale¿y powiêciæ, a które wybraæ. W podobnych sytuacjach zdarza siê, ¿e okrelonej pozycji przyporz¹dkowane s¹ ró¿ne wzory zachowañ, czêciowo w stosunku do siebie sprzeczne. Wobec jakiej grupy zawodowej formu³owany bywa nie jeden wzór postêpowa-nia, lecz kilka antagonistycznych. Dotyczy to równie¿ konfliktów podporz¹dkowapostêpowa-nia, nader czêsto wystêpuj¹cych w dzisiejszej administracji, a mianowicie konfliktów pomiêdzy reali-zacj¹ celów statutowych organu administracyjnego a celami w³adzy politycznej, od której byt danego organu (osoby piastuj¹cej funkcjê w organie) zale¿y. W ostatnich latach
zauwa-Jan Kotapka
41
¿a siê, ¿e praktyka zachowañ kolejnych ekip rz¹dz¹cych w zakresie wymiany kadry urzêdni-czej, i nie tylko, na stanowiskach kierowniczych istotnie zmieni³a pojmowanie moralnoci zachowañ nieetycznych. Obecnie z³e i niepo¿¹dane zjawisko wymiany kadry urzêdniczej organów administracyjnych jest naturaln¹ i powszechnie akceptowan¹ konsekwencj¹ utra-ty w³adzy, i to zarówno w administracji rz¹dowej, jak i samorz¹dowej. Kolejnym konfliktem jest sytuacja, gdy nastêpuje zderzenie dwóch ról o antagonistycznych dyrektywach postê-powania, reprezentowanych przez dwie ró¿ne osoby (grupy osób). Taka sytuacja dotycz¹ca zderzenia ról w spo³eczeñstwie oceniana jest ró¿nie. Jedni autorzy twierdz¹, ¿e to dzia³anie destrukcyjne i jest zdecydowanie czynnikiem szkodz¹cym spo³eczeñstwu, inni za, ¿e pew-ne rodzaje konfliktów, a w szczególnoci tych wynikaj¹cych z nadanych im odgórnie ról, s¹ zjawiskiem normalnym i nawet korzystnym z punktu widzenia utrzymania równowagi intere-sów w spo³eczeñstwie (np. adwokatprokurator, administracja skarbowadoradca podatkowy itp.)3.Nie jest mo¿liwe opracowanie zbioru nakazów moralnych, który by³by w pe³ni rozstrzy-galnym systemem i jednoznacznie wskazywa³ w³aciwy sposób zachowania w ka¿dej sytuacji. W ka¿dym zawodzie wystêpuj¹ konflikty, z którymi cz³owiek musi siê uporaæ sam, lecz czê-ciowe skodyfikowanie postulatów moralnych, traktowanie pewnych norm jako nieprzekraczalnych w ¿adnych okolicznociach oraz egzekwowanie wiernoci tym normom jest wa¿ne i godne powielania. Z uwagi na obszernoæ zagadnieñ, nieustaj¹c¹ dynamikê w postrzeganiu wartoci w zale¿noci od ró¿nych determinantów, tj. miejsca, czasu, sytuacji gospodarczej, spo³ecznej, finansowej itp., nie jest mo¿liwe lub dalece utrudnione skodyfiko-wanie zasad etyki ogólnej. Natomiast czêciowa realizacja stworzenia kodeksów etyki w zakresie poszczególnych zawodów jest mo¿liwa i po¿¹dana. Aby daæ podstawowe gwarancje wykonywania okrelonego zawodu, celowe jest tworzenie zbiorów zasad zwi¹zanych z wy-konywaniem konkretnego zawodu, odczuwalnych jako szczególnie wa¿ne, oraz wskazanie lub wrêcz narzucanie okrelonych postaw w sytuacjach konfliktowych, w których odmienne zachowanie odczuwalne jest jako szczególnie niepo¿¹dane.
W przypadku administracji publicznej, a w szczególnoci elit politycznych, etyka zawo-dowa nie powinna ograniczaæ siê jedynie do podniesienia wartoci merytorycznych pracy. Powinna odwo³ywaæ siê do pojêcia interesu publicznego oraz troski o wspólne dobro oby-wateli. Administracja nie zosta³a bowiem powo³ana dla samej siebie, a jej partykularne intere-sy nie powinny byæ najwa¿niejszym celem jej zainteresowania. Urzêdnikom pañstwowym zosta³o powierzone odpowiedzialne zadanie s³u¿by publicznej. Etyka zawodowa powinna tak¿e s³u¿yæ humanizacji instytucji pañstwowych. G³ównym zadaniem pañstwa jest bowiem troska o dobro obywateli. Zadanie to jest realizowane za pomoc¹ ró¿norodnych dzia³añ politycznych, miêdzy innymi nakierowanych na wspomaganie rozwoju ekonomicznego, ogra-niczanie deficytu bud¿etowego i inflacji, zmiany systemu zarz¹dzania us³ugami publicznymi itp. Podstawowym celem nie powinno byæ jednak osi¹gniêcie za³o¿onych wskaników makro-ekonomicznych, ale nastêpuj¹ca w rezultacie tych dzia³añ poprawa bytu obywateli. Humani-styczna perspektywa dzia³ania administracji powinna wiêc wp³ywaæ na wra¿liwoæ spo³eczn¹ polityków i urzêdników4.
Etyka w administracji publicznej (s³u¿bie cywilnej)
3 A. S a r a p a t a, Etyka zawodowa, PWN Warszawa 1971.